Валюталық операциялар

Валюталық саясаттың мынадай формалары қолданылады:

• дисконттық валюталық саясат;
• девиздік валюталық саясат;

Сонымен қатар девиздік саясаттың мынадай жүзеге асырылу формалары болады:

• валюталық интервенция;
• валюталық резервтерді диверсификациялау;
• валюталық шектеу;
• валюталардың алмастырылуы;
• валюталық бағам режимі;
• девольвация
• револьвация

Дисконттық (есепке алу) саясаты –бір жағынан, валюталық бағаммен төлем баланысын реттеуге, екіншіден,ішкі несиелер динамикасын, ақша массасын, бағаны, жиынтық сұранысты реттеуге бағытталатын орталық банктің есепке алу мқлшерін қзгертуі.

Мысалға: пассивтік төлем баланысы кезінде капиталдың еркін ауыстырылуы жағдайында есепке алу мөлшерінің көтерілуі ең төмегі паыз мөлшерлемесі бар елдерден, капиталдың келуін ынталандырып, төлем балансының жағдайын жақсартады және валюталық бағамды арттыра түседі. Ал егер орталық банк есепке алу ресми мөлшерін төмендетін брлса, отандық және шетелдік капитал сыртқа ағып, төлем баланысының активтік қалдыңы азаяды және валютаның бағамы төмендейді.

Қазіргі жағдайда ди сконттық саясаттың тиімділігі төмендеген. Себебі, егерде төлем балансын жақсарту мақсатында есепке алу мөлшерін арттыратын болса оның экномика үшін теріс әсер болады, ал оның төмендеуі төлем баланысына кері әсер етіп, яғни капиталдың сыртқа ағылуына жол береді.

Девиздік саясат-мемлекеттік ұйымдардың немесе орталық банктің шетел валюталық сату және сатып алу жолымен ұлттық валюта бағамына әсер ету әдісі. Девиздік саясат көбіне валюталық интервенция формасында жүзеге асырылады. Валюталық интервенция ХIХ ғасырдан бастап қолданыла басталған. Алтын монометализмі алынып тасталғаннан кейін валюталық итервенция кеңінен қанат жайды.

Екінші дүниежүзлік соғыстан кейін, жаңа құбылыс ретінде мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымдары - ХВҚ,сондай-ақ аймақтық - Еуропалық валюталық институт құрылды.(1994ж).

Валюталық резервтерді диверцификациялау-бұл халықаралық есеп айрысуларды қамтамассыз ету, валюталық интервеция жүргізу және валюталық шығындардан сақтау мақсатында әр түрлі валюталарды өосу жолымен валюталық резервтердің құрылымын реттеуге бағытталған мемлекеттің жіне банктердің саясаты.

Бұл саясат қарапайым түрде тұрақсыз валюталарды сату және халықаралық есеп айрысулар үшін қажетті тұрақты валюталарды сатып алу жолымен жүзеге асырылады.

Валюталық паритет және валюталық бағам режимі  Ұлттық және мемлекетаралық реттеу объектісі болып табылады.

Девольвация мен револьвация-валюталық саясаттың дәстүрлі әдістеріне жатады.

• Девальвация-ұлттық валютаның бағамын шетел валютасына қатынвасы бойынша төмендету.
• Ревальвация-ұлттық валюта бағамын шетел валюталарына қатынасына  жоғарлату.

Заңды түрде валюталық саясат валюталық заңдылықтар яғни елдегі және одан тысқары жерлердегі валюталық бағалылармен бвйланысты операциялардың жасалу тәртібі реттейтін құқықтың нормалары жиынтығымен, сондай-ақ екі жақты көп жақты валюталық проблемалар бойынша мемлекеттер арасында жасалатын келісім шарттарға сүйенеді. Валюталық саясатты іске асырудың басты бір құралы валюталық реттеу болып табылады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында халықаралық валюталық қатынастарды реттеу екі түрде жүзеге асырылады:

• нарықтық реттеу;

• мемлекет тарапынан реттеу;

Валюталық нарықта валюталарға деген сұраныс және ұсыныс, сондай-ақ олардың бағамдық шекті қатынастары қалыптасады. Нарықтық реттеу құн заңына бағынады. Мұндай заңдардың валюталық нарықтағы бәсекелестік жағдайында жұмыс жасауы, валюталар айырбасының қатысты эквивалентін, тауарлар, көрсетілетін қызметтер, капиталдар, несиелер қозғалысына байланысты әлемдік шаруашылықтың қажеттілігіне валюталардың халықаралық ағымының сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Баға механизмі және нарықтағы валюталық бағам динамикасының белгілері арқылы экономикалық агенттер валюталарды сатып алушылардың сұранысы мен оларды ұсыну мүмкіндіктері туралы біле алады. Сонымен бірге, нарық, валюталық операциялардың жағдайы туралы ақпараттар көздері болып табылады.

Бірақта, мемлекет ертеден бері валюталық қатынастарға араласып келген, бастапқысында ол, жанама түрде, кейіннен оның әлемдік шаруашылықтағы маңыздылығын ескере отырьш, тікелей араласа бастады. 30 жылдардағы XX ғ. алтын стандарты алынып тасталуына байланысты валюталық бағамды реттегіш ретінде алтын механизмі қызметін тоқтатты. Бағамдық шекті қатынастардың аяқ асты ауытқу мен валюталық дағдарыстар ұлттық және әлемдік экономикаға теріс әсер ете отырып, ауыр әлеуметтік-экономикалық зардапқа ұшыратты.

Нарықтық және мемлекеттік валюталық реттеу бірін-бірі толықтырады. Біріншісі, бәсекеге негізделген, яғни дамуды ынталандыра түссе, ал екіншісі, валюталық қатынастарды нарықтық реттеудегі теріс салдарларды жоюға бағытталған. Екі реттегіш арасындағы шекара нақты жағдайлардағы тиімділік және шегуге байланысты анықталады. Сондықтан да, олар арасындағы шекті қатынас жиі ауысып отырады. Дағдарыс, соғыс және тағы басқа қиын жағдайларда қатаң мемлекеттік валюталық реттеудің маңыздылығы артады. Сондай-ақ валюталық-экономикалық жағдайдың жақсаруы барысында валюталық операциялар ырықтандырылып, бұл аумақта нарықтық бәсеке орын алады. Бірақ та мемлекет, бұл жағдайда да,  валюталық қатынастарды қалыпқа келтіру және қадағалау мақсатында валюталық бақылау жасайды.

 

4.3 Қазақстандағы  валюталық және экспорттық бақылау ерекшеліктері

Қазақстандағы валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен байланысты операцияларға бөлінеді.      

1. Ағымдық операцияларға  жататындар:

• тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт  мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
• 180 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
• салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге операциялар бойынша дивиденттерді, сыйақыларды және өзге де табыстарды алу және аудару;
• гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын  аударымдар, мұрагерлік соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа сомаларды аудару;
• осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын барлық өзге де валюталық операциялар.

2. Капитал қозғалысына  байланысты операцияларға жататындар:

• инвестицияларды жүзеге асыру;
• интеллектуалдық меншік обьектілеріне ерекше құқықты толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған аударымдар;
• мүліктік  құқыққа және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге аударымдар;
• тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің, не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
• өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын жүзеге асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де қаржылық ұйымдарда салымдарды (депозиттерді) жүзеге асыру;
• зейнетақы  активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер бойынша халықаралық аударымдар;
• жинақтау сипатындағы сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша халықаралық аударымдар.

4.4 Валюталық саясатты  қалыптастыру негізі ретіндегі  валюталық курс шамасын мемлекеттік және нарықтық реттеу

Экономикасы дамыған елдердің Орталық банктерінде валюталық саясаттың негізін Ұлттық және халықаралық валюталық шектеулерді іске асыру кезінде Орталық банк міндентіне коммерциялық банктердің шетел валюталарымен операцияларына бақылауды жүзеге асыруы кіреді. 

Европаның Батыс елдерінде бұл процесс ең біріншіЕВРО – ны енгізумен және бұртұтас валюталық – экономикалық кеңістікке кірумен байланысты. Орталық банктің валюталық саясаты капиталды экспорттау немесе импорттауды ынталандыруда мерзімді валюталық нарықта операция жүргізу формасында әсер етту. Капитал қозқалысының күтілген бағыты берілген экономикалық жағдайында Орталық банк саясатының артықшылығына байланысты, ол өзінің мәнін не тауарды экспорттауды ынталандыруды (демпингтік саясат), не Ұлттық валютаның шетел валютасына қатынасындағы бағамды қолдау.

Валюталық саясат өз кезегінде мемлекеттің сыртқы экономикалық позициясын ынталандыруға, бәрінен бұрын Ұлттық валюта бағамын тұрақтандыру және төлем балансының тепе – теңдігіне бағытталған шаралар кешенін білдіреді. Валюталық саясаттың жалпы түрі келесі элементтерден тұрады:

Валюталық бағамды реттеу (оны орнату механизмі, деңгейін ұстап отыру);

Ресми валюталық резервтерді басқару;

Валюталық реттеу жәе валюталық бақылау;

Халықаралық валюталық ынтымақтастық және халықаралық валюталық – қаржылық ұйымдарға  қатысуы.

Валюталық бағам дегеніміз - әртүрлі елдердің ақшалай бірліктерінің арасындағы қатынас.

Әлемдік тәжірибеде келесі валюталық бағамдар режимінің түрлеріне тоқталады:

Тұрақты валюталық бағам (валюталық қоржын немесе бір валюта негізінде анықталады);

Еркін валюталық бағам, сұраныс пен ұсыныстың әсерінен стихиялық түрде туындаған;

• өзгермелі валюталық бағам;
• көптік жүйедегі валюталық бағам;
• қосарлы валюталық бағам;

Валюталық бағамдарды реттеу жолдары:

1. Валюталық интервенция  – бқл ұлттық валюта бағамына  әсер ету мақсатында шетел  валютасын сатып алу – сату  жолымен валюталық нарықты функционалдауда  орталық банктің тікелей араласуы. Валюталық интервенцияны жүргізуде  Орталық банктер шетел валютасына ұсыныс көп, валюталық бағам төменгі деңгейде болғанда оны сатып алады және шетел валютасын ұсыну жеткіліксіз, валюталық бағам жоғары болған жағдайда сату. Сол Орталық банктермен шетел валютасына сұраныс пен ұсыныстың теңесуіне ықпал етеді және ұлттық ақша бірлігі бағамының ауытқу шегін белгілейді.

Валюталық интервенцияны қолданудың өзіндік шегі бар. Олардың тиімділігі тек төлем балансының мінсіз болмау жағдайында, активтік және пассивтік сальдоның кезеімен ауысуын сипаттайды. Ресми валюталық резервтіқ мөлшерін шектеуге байланысты шетел валютасын сату оны сатып алумен кезектесіп отыруы керек. Осымен байланысты төлем балансы созылмалы тапшылықтағы көптеген елдер валюталық интервенцияның орташа валюталық шектеулердің әртүрлі формаларын қолдануға мәжбүр болады.

2. Валюталық шектеулер  – бұл төлем балансының тепе  – теңдігіне, ұлттық валюта бағамын  қолдау және басқа да мақсаттарға  қол жеткізуге бағытталған және  әкімшілік, заңнамалық тәртіпте  бекітілген нормативтік ережелер  мен шаралар жиынтығы. Валюталық шектеулер валюталық бағамды реттеу құралы ретінде мынадай жағдайда пайдаланады, валюталық интервенция тәжірибесі тиімді болмаған жағдайда пайдаланады, яғи төем балансы үлкен және созылмалы тапшылық жағдайында. Осы берілген жағдайларда елдер сыртқы төлемдер мен түсімдердің мақсатында валюталық шектеуді енгізу керек.

3. Валюта девальвациясы  мен ревальвациясы. Девальвация  дегеніміз- ұлттық ақша бірлігінің  бағамын шетел валютасының қатынасына  немесе халықаралық есеп айырысу  ақша бірлігіне ресми төмендету. Девальвация экспорттық бәсеке қабілеттілігін жоғарлатады, және төлем балансының жағдайын жақсартады.

Қалқымалы валюталық бағам режиміне өту девальвациясы сыртқы төлемдерді реттеу құқралы ретіқнде іс-әрекетін төмендетті, себебі, кезең бойынша валюталық бағамның өзгеруі девальвация тиімділігін сирек бейтараптандырады. Оған қарамастан дамыған және дамушы мемлекеттер өздерінің ұлттық валюталарын дүркін-дүркін девальвациялауға мәжбүрлі.

Ревальвация халықаралық экономикалық қатынастарда девальвацияға қарама-қарсы әрекет етеді. Ол экспорттаушылар үшін тиімді емес, осының нәтижесінде сыртқа шығарылатын тауарларға баға көтеріледі, басқа елдер валютасының кірінісінде. Экспортталатын тауарлардың бағасын сақтау кезінде бұрынқы деңгейдегідей экспорттық табыс төмендейді. Соңғылар үшін орталық банктен сатып алынқан ревальвацияланған шетел валютасын ұлттық валютаұа айырбастау арзанұа түседі.

4. Банкаралық валюталық  нарықты реттеу және валюталық  аукциондарды жүргізу.  Валюталық  нарық – шаруашылық нарықтың  маңызды бір секторы, оның өзі 2 сегменттен тұрады: биржалық және биржалық емес, олар өзара байланысты және өзара тәуелді. Валюталық тұрақсыздық кезеңінде биржалық нарықтың ролі күшейеді, ал тұрақты жағдайда биржалық емес банкаралық нарықтың күшеюі байқалады.

Дамыған мемлекеттерде банкаралық нарықта валюталық сауда банкаралық нарықта кеңінен тарады, олардың қатысушылары жеке коммерциялық банктер және валюталық дилерлер болып табылады. Коммерциялық банктер мен олардың клиенттері арасында мәмілені бекіту кезінде валюта бағамының деңгейі анықталады. Сондықтан, ол әрбір сағат пен күнді еркін өзгертеді.

Банкаралық реттеуге қарағанда валюталық аукциондарды ұйымдастыруда Орталық банктер үлкен роль атқарады. Аукциондық жүйені тәжірибесінде пайдаланып жатқан елдерде заңнамалық тәртіпте Орталық банкке экмпорттық түсімді сатудан 100% бекітілген. Сондықтан экспорттан түскен валюталық табыстар аукционқа толық көлемде түспейді, өйткені олардың барлығы мемлекеттік шығындарды қаржыландыруға: импортты төлеуге, мемлекеттік кәсіпорындардың қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталған.