Араб - Израиль соғысы

Палестиндықтар үшін Палестин соғыста жеңілудің қасіреті ол соғыс аяқталғаннан кейін олрда мемлекет немесе қандай да болсын ұлттық бірліктің болмауында қортындалады. Олардың саясаттық ұйымдары таратылды, ал көптеген басшылары өзінің дәрменсіздігін көрсетті. Палестин территориясының 2/3 бөлігінде Израиль мемлекетті орнықты. Иорданың батыс жағалауы Иорданың әкімшілік бақылауына, ал Газа Египеттің бақылауына өтті.

1950 жылдан бастап араб-израиль  қақтығыс татуластыру бойынша  аралас комиссияда ғана емес, Қауіпсіздік Кеңесте де әрдайым  қарастылды. 1950ден 1967 жылға дейін  (алты күндік соғыстың басына дейін) Қауіпсіздік Кеңес татуластыру бойынша ортақ келісімдерді бұзуымен байланысты араб-израиль қақтығысты қарауына 1350-ден 177 отырысты, яғни барлық отырыстардың 15% шамасындай арнаған болатын еді.

Палестин соғыстан кейін  арабтардың жаңа ұрпақтар арасында, соның ішінде араб зиялылар арасында, араб бірлігі- Палестинаны азат етудің бірден бір жолы деген сенімділік қалыптасқан еді.

Араб әлемде дамып  жатқан оқиғалар палестин мәселесінің  араб арасындағы қатынастардың жүйесіндегі  алдынғы жоспарға шығуына жол берді.

Палестин соғыс барысында  «арьергардық күресудің елестері»  көптеген зерттеушілер 1948-1949 жылдардағы кейбір саны аз палестин ұйымдардың, соның  ішінде ең ірісі «Аль-Джихад аль-Мукаддас» («Қасиетті соғыс») құрылуы деп  есптейді. Алайда бұл ұймдарға тек қана палестиндықтар кірмеді. Олармен жүргізіліп отырған антиизраильдік диверсиялық және террортистік қозғалысар «көбінесе палестиндықтарды паналаған араб мемлекеттердің Израильдің агрессиялық актілерге реакциясы болып отырған, бүкіл арабтардың антиизраильдік қозғалыстарды» көрсетеді[15, 25б.].

Палестинаның ұлттық кеңестің сессиясы Палестинаны азат ету ұйымын құрды және бұл ұйымның  бағдармалық құжатқа айналған Палестиндық  ұлттық хартияны қабылдады. Хартияның 4-бапта: «Барлық палестиндықтар Палестинаны азат ету ұйымның заңды мүшелері болып табылады, және палестин халық бұл ұйымның негізі болып табылады». 26-бапта: «Ұйым азат ету күресте палестин халықтың қозғалысына жауапты болады.... және егер де палестин ісін араб арасындағы немесе халықаралық форумға шығарылуын талап етілген жағдайда да»[16].

1965 жылы 1 қаңтарда әскери  ұйым ФАТХ «Аль-Асыфа» («Буря») израильдық басқыншылық әскерге қарсы ең бірінші сәтті қаруланған операцияны өткізді.

1964 жылы құрылған Палестинаны  азат ету ұйымен қарсыласудың Палестиндық қозғалысы өзінің дамуыдың және тәжіриебелік қызметтің келесі негізгі жағдайлармен сипатталатын жаңа кезеңге өтті. Ол Палестиндық қарсыласу қозғалыстың қатарларын бірлесу үшін көптеген қиындықтар арасында өзіне жолды тазалып отырған тендеция, палестиндықтармен өзінің конструктивті саясаттық концепцияларды азаптты өндіруі, көптеген араб мемлекеттердің басшылары өзіне белгілі саясаттық артықшылықтарға қол жеткізу мақсатпен палестиндық қозғалысты өз жағына аударуды ұмтылуы, барлық таяу шығысты реттеу мәселені анықтайтын аспектілердің бірден бір палестин фактор ретінде рөлінің мен маңыздылығының өсуі.

1969 жылдың ақпанында  Палестинаны азат ету халық  фронттан Н.Хаватменің басшылығымен  Палестинаны азат ету халықтық  –демократиялық фронт бөлініп шығады. 1975 жылы ол Палестинаны азат ету демркратиялық фронт деп атала бастады. 1968 жылдың қыркүйекте Палестинаны азат ету халық фроннтан Ахмед Джебриль басшылығымен Бас басқарушысы-Палестинаны азат ету халық фронтты ұйымы бөлінді[17, 47б.] 

Өткен ғысырдың төртің бөлігінде әлем өзгерді, бірақ та бейбіт пелестин-израильдік реттеу мәселесі бүкіл палестинаның ұлттық қозғалыстардың маңызды мәселе қала береді, және де Израильді үндемей  және онымен саясаттық және экономикалық саласында қатынастарды реттеу үшін табысты қадамдар жасалатын, араб астаналардың Израильмен тура келіссөздер бұрынғыдай тітіргенді шығармаса да осындай жағдай қала береді.

1971 жылдың екінші жартысында  Палестиндық қарсыласу қозғалысы  ауыр жағдайда болды. Палестиндық  қарсыласу қозғалысындағы дағдарыстық  белгілер ашық экстремизмнің  актілердің жаңа толқынына шығарылды.  Бұл қауіпті жағына аз қажетті  емес заттар жағдай жасады, египет биліктің саясатта АҚШ-пен белсенді делдалдықта және сепараттық негізінде Тяу шығыс реттудің ізденістерге тенденцияның белгіленуі. 1971 жылдың аяғында Палестинаны қарсыласу қозғалыста «құндылықтарды қайта бағалау», бұрынғы тәжірбиені қайта ойлану, жаңа тактикалық және стратегиялық бағытты өндіру процесстері басталды.

1973 жылдың қазан соғыстың  басына қарай Палестиндық қарсыласу  қозғалыстың көптеген басшылары  палестиндық халықтың заңды талаптарды  қанағаттандыру үшін күрестің  саясаттық шаралардың маңыздылығын түсіне бастады.

Палестиндық ұлттық қозғалыстың  ішіндегі қиындықтарды жеңумен бірге   Палестиндық қарсыласу қозғалысы палестиндықтардың саясаттық күрестің болашақты көрмеген, бұл ұйымның жеке отрядтардың көрсетіп жатқан экстремистикалық шектен шығулардан және террормен әуестенуден біртіндеп кете бастады. Қозғалыстың ержетудің өсуі, ұйымдасушылық күшейді, жалпы тау шығыс реттеудің әділетілігі үшін күресуде саясаттық конструктивті рөлді ойнауға мүмкіндіктертің мен қабілеттіліктің өсуі анық  байқалды. Палестинанаы азат ету ұйымның жетекшілердің біреуі,оның әскери департаменттің басшысы, кейінен трагиктік қаза тапқан Зухейр Мохсин 1973 жылы жазды: «Бүгін біз қарсыласу қозғалысты піскен және біріккен халықты көрсететін, ержеткен палестиндық ұлттық қозғалысқа айналған, өзінің дамуында алысқа барғанын айта аламыз»[18, 128б.].

Жарыссөздер барысында  «палестиндық мәселенің мәні ерекше қарапайым болып табылатынын», талай  рет айтылды. Тұған жеріне табиғи құқықтан айырылған және келімсектердің зорлықпен ығыстырылған халық жан төзбестік әділетсіздігін түзетуге талап етеді. Негізінен бұл саясаттық мәселе- өзін -өзі билеуге және заңды ұлттық құқықтарды алуға деген өзінің құқық үшін халықтың күресуі. «Палестин халықтың өмір сүруді және оның  өзін-өзі билеуге құқықты, тәуелсіздікті және өзінің жеке мемлектті құруды, палестиндықтардың өзінің үйлеріне қайтаруға құқықты ешкім де күдікке сала алмайтынын», ерекше белгіленді. Сөз сөйлегендердің көбісі талқыға салған мәселенің саясаттық сипатты белгіледі.

БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының ХХІХ сессия палестин мәселесінің талқылағанның қортынды бойынша бірнеше резолюциялар қабылданды. Ол Палестинаны азат ету ұйымның саясаттық табысты және оның кең халықаралық мойындауын білдіретінін айтуға керек[19, 24-26 б.].

3236 резолюцияда Палестинадағы палестин халықтың бөлінбес құқықтары расталған, сомен қоса:

- сырттан араласпаусыз  өзін-өзі билеуге құқығы;

- егемендікке және  ұлттық тәуелсіздікке құқығы.

Онда тағы да палестиндықтардың  өзінің тұған үйіне және өзінің отбасына қайтаруға бөлінбес құқығы рассталды, және олардың қайтаруға ұран болды. Палестина туралы мәселені шешу үшін бұл бөлінбес палестиндық құқықтарды толық құрметтеу және іске асыруға қажетті екенін, бұл резолюцияда ерекше белгіленді. Резолюция 8-ге қарсы 89 дауыспен қабылданды, ал 37 бейтарап қалды.  

Бұл отырыста Бас Ассамблея 3237 резолюцияны қабылдады, онда Палестинаны  азат ету ұйымын Бас Ассамблеяның сессияларда және жұмыстарда, Бас  Ассмблеяның және БҰҰ-ның басқа  органдардың басшылығымен құрылатын  барлық халықаралық конференцияларда бақылаушы ретінде қатысуға шақырды. Бұл резолюция 17-ге қарсы 95 дауыспен қабылданды, ал 19 бейтарап қалды. Бір ай бұрын Бас Ассамблея Палестина мәселесі туралы 1974 жылдың 14 қазанда 3210/ХХІХ резолюцияны қабылдады. Онда палестин халқы Плестина мәселесінің ең негізгі жағы ретінде назар алынды, палестин халықтың өкілі ретінде Бас Ассамблеяның пленарлы  оырыстардағы Палестн мәселесін талқылауда қатысу үшін Палестинаны азат ету ұйымын шақыруы бар. Бұл резолюция 4-ке(АҚШ, Боливия, Доминикан Мемлекеті, Израиль) қарсы 105 дауыспен қабылданды, ал 20 бейтарапта қалды. 

Осылай 1974 жылдың аяғы Палестинаны  азт ету ұйымы үшін ерекше болды, өйткені ол халықаралық мойындалды және палестиндықтардың өзінің бөлінбес ұлттық құқықтары үшін күрестің әділетті және заңды сипатта мойындалды. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының ХХІХ сессияның шешімі палестиндықтардың күрестің белгілі бір кезеңнің аяқталғанын және күрестің жаңа кезеңнің басталғаның білдіреді. Бұл  кезең алдынғыдай қиын еді. Бірақ та араб палестиндықтардың өз құқықтары үшін әділетті күрестің барлық кезеңдері ең басты мақсатқа, яғни палестин жерде палестин мемлекеттің формалардың пайда болуына жақындайтынын ескермеуге болмайды           [20, 265б.].

3.2 ХХІ ғ. бас. Таяу шығыс мәселесін реттеу (“Жол картасы”).

2002 жылы 24 маусымда АҚШ-тың президенті Джордж Буш баяндама жасады, содан бастап принциптердің бөлімдерге негізделген және олардың әрекеттілікте, қажеттілікте көпжылдық тәжірбиемен расталған таяу шығыс дағдарысты реттеу туралы жаңа жоспардың енгізілуі басталды[21]. Мысалға келтірсек, жаңа жоспар бейбіт реттеу процессте БҰҰ-ның Қауіпсіздік Одақпен қабылданған 242 және 338 қарарларға негізделген. Олардың мәні келесі талаптармен айқындалады: 1) отты тоқтату, 2) соғыс жолымен территорияларды жаулауды болдырмау, 3) басып алынған территориялардан израиль әскерлерін шығруға қажеттілігін дәлелдеу, 4) босқындардың мәселесін әділеттілігімен шешу, 5) Таяу шығыстың ауданда әрбір мемлекеттің саясаттық тәуелсіздігін, территориалдық бүтіндігін және ешқандай күштің қорқыттуына немесе оның қолдауына ұшыратпай, қауіпсіз және мойындалған шекараларда бейбітте өмір сүру құқығын құрметтеу, мойындау және барлық арыздарды немесе соғыс жағдайын тоқтату қажеттілігі.

Жоспардың негізгі пунктері:

1) бұл жоспар  «халықаралық  бақылауды» болжайды, оның орындалуын ЕО, АҚШ, Ресей, БҰҰ жүзеге асырылады;

2) реттеу процессі  үш кезеңге бөлінеді, және олардың  аяқталуы нәтижесінде 2005 жылы Иордан өзенінің батысында және Газа секторында тұрақты Палестина мемлекеті құрылатын болады.

Бұл құжат «Жол карта» деген атын кездейсоқ алған жоқ: оның кезеңдері бейбіт реттеу жолдағы өзіне тән кесінділерге ұқсайды, ал бір кезеңнен басқа кезеңге өту жағдайы -ол  өзіндік жол көрсеткіштері.

1-кезең: палестиндықтар  министрлердің жаңа кабинетін  құруға, премьер-министрдің лаузымды енгізуге, израильдықтарға қатысты террорға көмектесуден бас тартуға міндетті. Палестиндықтарда жаңа лидерлер , жаңа заңдар және олардың көршілерге қатысты қауіпсіздіктің жаңа шаралары болған кезде ғана АҚШ палестиндық мемлекетті құруды қолдайды және оның шекаралары және егемендіктің  бөлек аспектілері Таяу шығыста реттудің аяғы болмағанша уақытша сипатта болады.

Израильдықтардан А.Шаронның билік кезінде құрылған қоныстарды жоюды, 2000 жылы басталған көтерілістен кейін басып алған жерлерден әскерлерді шығаруды, және израильдық қоныстарда құрылысты тоқтатуды талап етеді.

2-кезең: Егемендіктің  атрибуттары анықталып жатқан  шекаралары уақытша тәуелсіз  палестин мемлекетін құруға жігер  шоғырланып жатыр. Осындай жағдайда  мемлекет тұрақты реттеу жолындағы аралық станцияның рөлін ойнайды.

3-кезең: палестин-израиль  қақтығысты ақтауына және тұрақты  статусқа келісу. Екі жақпен өткізген  мониторингтің нәтижесінің ескерумен  және «төртеудің» консенсустың  негізінде үшінші кезеңге өту  іске асырылады. 

Үшінші кезеңнің мақсаттары - 2005 жыл бойы тұрақты статус туралы келісімге жетуге бағытталған реформаларды жалғастыру, палестиндық институттарды күшету, палестиндықтар қауіпсіздік бойынша өз міндеттерін орындау, израильдық-палестиндық келіссөздерді жүргізу[22].

«Жол карта» жоспарының әр түрлі жағдайлар тек қана соғысатын арабтар жане израиль халыктардың арасында ғана емес көптеген карама-кайшылыктар тугызды. Тіпті өзінің «Таяу шығыс квартетте» кейбір мәселелер түйініні шешілмей тұр. Олардың ең алғашқысы Дж.Буш маусымда сөз айтқаннан туындаған еді. Бұл мәселе оның  арызындағы «палестиндықтарда жаңа лидерлер , жаңа заңдар және олардың көршілерге қатысты қауіпсіздіктің жаңа шаралары» болған кезде ғана АҚШ палестиндық мемлекетті құруды қолдайтыны туралы шарты еді. Буштың осы сөзінен-ақ АКШ-тың Ясир Арафатты Палестин Халық Автономияның косбасшысы және болашақ бейбіт туралы келіссөздерде қатысушы ретінде мойындамайтынын анық еді. Бірақ та АҚШ-тың президенті бұл адамға деген жек көрушілікке қарамастан, Ресей, ЕО және БҰҰ Арафатты палестин халықпен сайланған жалғыз заңды лидер деп мойындады, және тек қана палестин халқы өзіне қолбасшысын сайлауға құқылы екенін санады. Еуро Одақ Израильмен салынып тұрған жаңа қоныстарын тез арада тоқтатуға сөз сөйледі. АҚШ бейбітке келу үшін ең негізгі тосқауыл қоныстар екені деп дәстүрлі пікірді ұстануға жалғастырды, соған қарамастан палестин жағынан терактар жалғасқанша қоныстардың құрылысын тоқтатпауға болмайтынын деген израильдық ұстанымен келісті. 

Таяу Шығыс мәселені реттеуге қызықтыратын басқа ұйымдарға қарағанда, әрине «Жол кара» жоспарды іске асырушылар арасында келісімшілік әлдеқайда көбірек, және  даулы сұрақтарды шешкенде олар көбінесе консенсусқа келеді. Мысалға, АҚШ Арафатты Палестин автономиясының бастық лаузымнан кетіруге туралы ресми арыздан бас тартуы, бірақ бұл орнына лидер билігін шектеу және примьер-министр лаузымды енгізу туралы «квартеттің» шешім қабылдау еді. «Талпынудың нәтижесінде қарама қайшы жақтардың мүделердің  өте қиын балансы бар ұсынысты құра алды»,- Реседің шет істер министрдің И.Ивановтың айтуынша.

Сонымен қатар, «Жол картаға» байланысты израильдықтардың пікірлері  де бірдей айтуға болмайды. Бейбіт реттеу шеңберінде өткен әлеуметтік сауалдама  нәтижесінде, Израильдің бүкіл еврей  халықтың 20% шамасында арабтармен қандай болсын бейбіт келісімге келуге мүлдем қарсы екені, ал «Жол карта» жоспарды реттей алатын бірден бір мүмкін жолдардың біреуі деп мойынданатындардың жартысы ол жай ешқандай нәтижелерді әкелмейтінін деп есептейтіні анықталды.

Палестин босқындар туралы мәселе бойынша израильдықтар олардың бұрынғы тұрған жерлерге шектелген түрде қайтаруды талап етеді. Олар оны қарапайым математикалық есептеулермен дәлелдеп отыр. Израильде 5,1 млн. еврейлер және 1,26 млн. шамасында арабтар өмір сүріп жатыр. Егер де барлық босқындар үйге қайтарып еклсе, онда араб халқы 6 млн. шамасында өседі, ал ол еврей ұлттық мемлекеттің жоятыны білдірді.

Жоспармен үйге қайтаруға  заңды құқығы бар палестин босқындардың шектелген санын жарияды, ал палестиндықтардың  пікірі бойынша әрбір босқынның қайтаруға құқығы бар. Егер де еврейлерде 2000 жылдан кейін тұған жерге қайтаруға құқығы болса, онда арабтар да бірнеше он жылдықтардан кейін қайтаруға құқығы бар деп палестиндықтар бұл мақұлдауды тағы да дәлелдейді.

Таяу шығыс қарам-қайшылықты реттеуде Израиль мен Палестинаның айналадағы мемлекеттердің ұстанымды ескермей кетуге болмайды. Бірінші топ – ол Иордания және Египет, олардың ұсанымдары көбінесе АҚШ-қа бағытталған. Қазіргі уақытта бұл мемлекеттер Израильмен бейбітте өмір сүріп жатыр, олардың Израильді мемлекет ретінде мойындауы болды және ресми бекіттілді. Олардың ең басты мақсаты израильдықтарды және палестиндықтарды бұл жоспардың алғашқы түрде қабылдауды сендіру, бұл елдердің көзқарасы бойынша палестиндықтарға бұл жоспар пайдалырақ, сондықтан тек қана Израильді қабылдауға итерлеу туралы сөз болып жатыр. Иордания оны ешқандай маңызды түзетусіз қолдайды. Екінші топ – ол Ливан және Сирия. Олардың пікірінше, Жол карта тек қана АҚШ-тың Таяу Шығыста өзіне пайдалы арнаны енігізуге талпынысы деп есептейді.  АҚШ жоспарларды ұсына бергенде палестиндықтар Израильмен тең құқықта сөйлеуге мүмкіндік болмайды.