Топонимдердегі түр-түс атауларының семантикасы

 

 

Топонимдердегі түр-түс атауларының семантикасы

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

5В011700 мамандығы – «Қазақ тілі мен әдебиеті»

 

 

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ:

 

	Кіріспе..........................................................................................	4
І тарау.	Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының семантикасы .........	6
І.1	Түр-түс атауларының зерттелу жайы .......................................	6
І.2	Түр-түстің символикалық табиғаты .........................................	10
ІІ тарау.	Топонимдердегі түр-түс атауларының семантикасы  ......	31
ІІ.1	Қазақ топонимдеріндегі түр-түс атауларының мағыналық ерекшелігі ....................................................................................	31
ІІ.2	Түр-түс атауларына қатысты топонимдердің психолингвистикалық сипаты ..................................................	34
ІІ.3	Батыс Қазақстан облысындағы түр-түс атауларымен келген жер-су атаулары .........................................................................	38
	Қорытынды ...............................................................................	49
	Пайдаланылған әдебиеттер ....................................................	52

 

 

 

Кіріспе

 

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде  соңғы жылдары қорғалған,  ономастиканы жаңа бағытта зерттеу, аталым теориясының негіздерін зерделеуге қатысты  мынадай еңбектерді атауға болады: Г.Б. Мадиеваның «Имя собственное в контексте познания» (2005), Б. М. Тілеубердиевтің «Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері» (2006), Қ.Ж. Айдарбекованың «Қазақ терминологиялық аталымының ономасиологиялық аспектісі» (2009) атты докторлық диссертациялары. Бұл жұмыстарда қазақ ономастикасы мен терминологиялық аталым  теориясының бірқатар іргелі проблемалары қарастырылып, оң нәтижелерге қол жеткізілді.

Г.Мадиева  Қазақстан ономастикалық ғылымында қалыптасқан ғылыми-теориялық пайымдауларды жүйелеп, реттестіріп, зерттеу аспектілеріне жан-жақты тоқталды. Сонымен қатар, зерттеуші алғашқы болып қазіргі ономастикалық жүйенің метадиалектісі мен концептуалды-терминологиялық аппаратын, қазіргі Қазақстанның ономастикалық кеңістігіндегі онимдік бірліктерді леммалау проблемасын алғаш рет зерделеп, жүйелеп, тереңдете қарастыру арқылы, бірқатар тың теориялық нәтижелерге қол жеткізді.

Б.Тілеубердиев қазақ жалқы есімдерінің номинативтік қызметіндегі линговмәдениеттанымдық аспектілерді, жалқы есімдердің семиотикалық  қырларын қарастырып, ономастикалық концептіні «кеңістік», «адам», «жан-жануарлар», «өсімдіктер» сынды әмбебап концептілер құрылымында қарастырып, олардың концептуалдану ерекшеліктерін айқындап берді. Сондай-ақ зерттеуші өз жұмысында алғаш рет ғаламның ұлттық ономастикалық бейнесін мифонимиялық, антропонимиялық, топонимиялық тұрғыдан сипаттап, белгілеп, бедерлеп берді деуге болады.

Жер-су атаулары тілші ғалымдар тарапынан біршама зерттелген мәселе болғанымен, оның әлі де қарастырылуға тиісті қырлары жеткілікті. Ғ.Қоңқашпаев, Е.Қойшыбаев, Т.Жанұзақов, Ә.Әбдірахманов, Ә.Нұрмағанбетов, О.Сұлтанияев, Е.Керімбаев, Г.Мәдиева, т.б. арнаулы зерттеу жұмыстарында ономастиканың топонимика, антропонимика сияқты салалары этимологиялық, құрылымдық, семантикалық тұрғыдан жан-жақты талданды. Алайда жалқы есімдердің топонимика саласының құрамындағы түр-түс атауларының семантикасын қарастыру әлі арнайы түрде қолға алына қоймаған тың да маңызды мәселелердің бірі болып табылады.

Қазақ тіліндегі топонимдер құрамындағы түр-түс атауларын зерттеудің өзектілігі оның семантикасының арнайы қарастырылуында. Бұған дейін бұл мәселе ғалымдар еңбектерінде тек аталып өткендігі болмаса, арнайы зерттеу нысаны болған емес.

Зерттеу нысаны ретінде  географиялық атаулар құрамындағы түр-түс атаулары: ақ, қара, көк, сары, қоңыр, қызыл түр-түстерінің семантикасын зерттеу алынды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысында жер-су атауларының құрамындағы түр-түстерінің семантикасын ашып көрсету мақсат етіп қойылды. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:

• тіл біліміндегі түр-түс атауларының зерттелу жайына шолу жасау;
• тіліміздегі түр-түс атауларының символикалық табиғатын ашып көрсету;
• ақ, қара, көк, сары, қоңыр, қызыл түстерінің тілдегі мағыналық көрінісін айқындау;
• қазақ топонимдеріндегі түр-түс атауларының мағыналық ерекшелігіне тоқталу;
• түр-түс атауларына қатысты топонимдердің психолингвистикалық сипатын айқындау;
• географиялық атаулар құрамындағы түр-түстің символдық мәнін қарастыру;
• Батыс Қазақстан облысы бойынша түр-түс атауларымен келген жер-су атауларына тілдік талдау жасау;

Зерттеу әдістері. Зерттеу жұымысының мақсаты мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама жасау, талдау мен жинақтау, жүйелеу, түйіндеу, жіктеу әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

І тарау. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТҮР-ТҮС АТАУЛАРЫНЫҢ СЕМАНТИКАСЫ

І.1 Түр-түс атауларының зерттелу жайы

 

Түр-түс ғылымының дүниеге келіп, жан-жақты зерттелу нысанына айналғанына екі ғасырға жуық уақыт болды. Алғашқыда түс табиғаты олардың практикалық қажеттілігіне орай көбірек зерттелінді.

Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінің тілдік материалдары түр-түс атауларының негізгі доминант (атауыш) мағынасынан басқа да семантикалық ерекшеліктері мен олардың халық дүниетанымына, тіршілігіне қатысты әр түрлі символдық мән-мағыналары да өз алдына зерттеу нысаны бола алатынын көрсетеді. Алайда, түркологияда, қазақ тіл білімінде түр-түс проблемасын жан-жақты, түркі тілдерінің фактілері негізінде тұлғалық-мағыналық ерекшеліктерін аша отырып зерттеген еңбектер көп емес. Түр-түс атауларының семантикалық ерекшеліктеріне алғаш рет көңіл бөліп зерттеген академик А.Н.Кононов болды. Ғалымның осы мәселеге қатысты «Семантика цветообозначений в тюркских языках», «Способы и термины определения стран цвета у тюркских народов», «О семантике слов «ақ» и «қара» в тюркской географической терминологии» атты ғылыми зерттеулері жарық көрді [1].

Қазақ тілінде түр-түс атауларының арнайы зерттелуіне Ә.Қайдаров, З.Ахтамбердиева, Б.Өмірбеков авторлығымен жарық көрген еңбектер алға тартылады. Соңғы уақыттарда да түр-түс сыңары фразеологизмдерді әр қырынан қарастырған ғылыми жұмыстар аз емес: Ж.Қалымова, Ұ.Серікбаева, М.Нұржігітова, Ф.Ахметжанова, Ш.Жарқынбекова т.б.

Қазақ тіл білімінде түр-түс атауларын бұрынғы зерттеулерден  мүлдем басқа тұрғыда қарастырып, олардың табиғатына тән ерекшеліктерді халқымыздың тыныс-тіршілігімен, салт-санасымен, эстетикалық талғамымен байланыстыра зерттеп, түр-түстер табиғатын басқа қырынан танытқан ғалым – академик Ә.Т.Қайдар. Ғалым өз зерттеулерінде табиғаттағы түр-түстерге, олардың жер-су атаулары құрамындағы мағыналық ерекшеліктеріне шолу жасай отырып, төрт түлік мал түстеріне байланысты атаулардың семантикалық және этнографиялық сөз орамдарына ұйытқы болуын жан-жақты баяндайды [2, 108]. Жылқының түр-түсін білдіретін күрделі атаулар академик Ә.Қайдаровтың жіктеуі бойынша екі топқа бөлініп қарастырылды: 1) негізгі екі түр-түс атауының тіркесуімен жасалған атаулар; 2) негізгі түр-түс атауларының біреуі не екеуі қатысып басқа сөздермен тіркесуімен жасалған атаулар. Екінші топ компонент санына байланысты: 1) екі компонентті; 2) үш және көп компонентті атаулар деп топтастырылды [3].

Екі компонентті атаулар екі түстің қосындысын білдіреді. Соңғы компоненті сол түстің доминанты болып есептеледі. Мәселен, жылтыр қара, сүліктей қара, тобылғы торы, кер торы, қара торы деген түс атауларының доминанты – қара және торы. Ғалым екі компонентті атаулардың соңғы сөзі түр-түстің өзін білдірмесе, онда негізгі мағынаға екеуі де ортақ болады дейді. Мысалы, қара төбел, ақ бақай, көк мойын тіркестеріндегі қара, ақ, көк түстер жылқының түсін түгел емес, белгілі бір бөлшегін ғана (төбелін, бақайын) анықтап тұр. Шығармада жылқының мұндай түстері аз емес. Көп ішінен қара қасқа жүйрік мінген қара сұр жігіт суырылып алға шыға берді.

Екі компоненті де негізгі түсті білдіретін атаулар: қара кер; қара көк; құла жирен; қара торы; боз шұбар. Екі компонентінің біреуі ғана түр-түсті білдіретін атаулар құрамына енетін компоненттің не алдыңғысы (анықтауышы), не артқысы (анықталушысы) негізгі түстің қосалқы мән-мағынасын білдіру үшін қолданылады. Олар: қасқа, төбел, танау, бақай, бас, сауыр, табан, мойын, тұяқ, бел, тайпақ, ысқаяқ, жалпақ, сұлу, кербез, шаңқан, сүлік, шал, ор сияқты жылқының мүшелерін, ерекше белгілерін, я мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, көркін т.б. сипатын білдіретін сөздер. Мысалы: мақпал қара, қан жирен, маңғаз торы, меңді жирен, әсем қоңыр, көк шолақ. Бұлар қалыптасқан тілдік бірлік ретінде саналады, соңынан бие, дөнен, бесті, байтал т.б. жылқы атауларының тұруын талап етпейді. Мұндай тіркестер трилогияда да даяр қалпында жылқы атауларының тіркесуінсіз қолданылады.

Жылқының түр-түсін білдіретін екі компонентті атаулар негізінде үш және көп компонентті атаулар жасалады. Академик Ә.Қайдаров айтқандай, бұл тәсіл түр-түске үстеме мағына артудан гөрі, оны дәлірек айтып, анықтай түсуді мақсат етеді: ақ бақай торы, жалпақ бел жирен [4, 15].

Ғалымның айтуынша, автор (І.Есенберлин) шығармада жылқының түр-түсіне қатысты күрделі атауларды “көркем сөздің бейнелеу, суреттеу, әсірелеу талаптарына сай” қолданады. Сонымен қатар жылқының түр-түсіне қатысты шебер жасалған күрделі атаулар бірегей жазушының талғам-танымын паш етеді.

Ғалым Аитова Нурлыхан Нуруллаевна «Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы» атты зерттеу жұмысында түр-түс табиғатын кешенді зерттеудің нәтижесінде түр-түсте жалпыланған білімнің когнитивтік сипатын түсіндіруге ұмтылады. Сол арқылы олардың онтологиялық негізін анықтайды, олардың қалыптасу негізінде жатқан сана архетиптерін айқындайды, түр-түстің концептуальды мазмұнын түсіндіреді, яғни қазақ тіліндегі түр-түстің әмбебап және индивидуальды, этникалық танымдық моделін түзеді. Аталған жұмыста ғалым қара, ақ түстерінің семантикасын да сөз етеді [5].

Ізденуші Жанна Жампейісова өзінің «Ақ», «қара» концептілерінің кумулятивтік қызметі» атты мақаласында ақ, қара лексикалық бірліктерінің кумулятивтік қызметіне тоқталады. Олардың халық танымындағы, салт-дәстүріндегі, ырым-жоралғыларындағы мағыналық өрісі туралы кеңінен сөз етеді [6].

Лауланбекова Роза Тәліпбайқызы «Түр-түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық сипаты» атты зерттеу жұмысында қазақ тіліндегі түр-түс ұғымдарымен жасалған күрделі аталымдардың шығу төркінін, қалыптасу жолдарын айқындау арқылы халық дүниетанымындағы тілдік таңбалардың мәнін анықтап, түсіндіріп береді. Түр-түс негізді күрделі атауларда аталым үдерісінің қалай жасалатынын, қалай қалыптасатынын қазақ халқының мифтік түсінігіндегі түстік белгілердің қызметі арқылы дәлелдейді. Қара және ақ компоненттерімен келген күрделі атаулардың тілдік құбылыс ретіндегі зерттелуіне тоқталып, олардың аталым қажеттілігін өтеудегі маңызын қазақ халқының болмысымен сәйкес ашып көрсетіп береді [7].

Қазақ тілінің табиғатына тән бір ерекшелік: көптеген түр-түс атауларының шығу төркіні бүгінде белгісіз. Олардың кейбіреуін этимологиялық жолмен анықтауға болса да, кейбіреулерінің құпия сырын ашу мүмкін емес. Мәселен, ақ, боз, сұр, көк, кер, ала тәрізді бір буынды түр-түс атауларын талдап, анықтап жатудың қажеті де жоқ сияқты көрінеді. Өйткені бұлар одан әрі жіктеуге, морфемаларға бөлшектеуге келмейді. Бұл атауларды көне түркі заманынан бері келе жатқан байырғы ілкі түбірлер санатына жатқызуға болады. Көптеген түркі тілдерінде кездесетін бұл сөздердің түстік мағынасы да көне болса керек. Мысалы: ақ сөзі түркі тілдерінде ақ//ах//ағ//а:қ формасында қолданылып, бір-біріне жақын үш топ мағынаны аңғартады: 1) «ақ» деген негізгі түстік мағына («белый»); оның төңірегіне: ақшыл, көздің ағы, жұмыртқаның ағы, т.б.мағыналар туған; 2) «ақ» сөзінің ауыс мағыналары: кіршіксіз таза, кінәсіз, ақжүрек, адал; 3) керемет, тамаша, ғажайып. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде, оның заттық не түстік негізі жайында ХХ ғасырдың өзінде-ақ түркологтар арасында әртүрлі пікірлер қалыптасты. Э.В.Севортян «аға» және «әке» деген туыстық атаулардағы екі сөздің де негізі «ақ» – «оқ» (қартаю) етістігінен өрбіген дегенді айтады. Жалпы сүт тағамдарын білдіретін ақ атауы (қымыз, сүт, шұбат, құрт т.б.) ақ етістігі негізінен өрбігенін аңғаруға болады. Оған дәлел «ақ» – ағу, жоғары-төмен жылжу, құйылу» мәніндегі етістік. Сүттің төмен сауылып, сорғалап құйылатыны белгілі. Әрі өзі де ақ, басқа реңкі жоқ, өзгермейтін ақ түсті ақ атау да көңілге қонымды. Көне түркі тілінде «үрүң» атаудың тілден ығыстырылып шығуына да ақ сөзінің конверсиялануы әсер еткен. Көне мұраларда кездесетін «таң ағару» тіркесіндегі «ақ» жоғары көтерілу, «таң көтерілу» мағынасын беретін ақ – етістігінің әр түрлі сапада жеткендігін ғалым Б.Сағындықұлы дәлелдейді [8, 137].

Тарихшы ғалым Х.Көктәнді «ақ» сөзінің ежелгі нұсқасы ретінде «су» сөзіне де үлкен мән береді: «Су – ақ деген сөз. Судың ақ деген мағынаны білдіретінін көптеген деректер айғақтайды. Жапондарда да су дыбысталуы ақ мағынасын білдіреді екен. «Ақ сунбу – ақ-ақ биік» болып аударылады. Сырдария өзенінің «Авеста» кітабындағы атауы – Ардвисур. Бұл өзеннің ежелгі аты – «таза ақ құндар өзені» деген мағына берген. «Су» сөзінің «ақ» мәнін білдіретіндігіне тағы бір мысал: Сурманақ – жалайыр тайпасының Шыңғыс хан заманындағы бір тармағы, екінші тармағы – Шуманақ. Жалайырлар үлкен екі тармаққа бөлінген. Алғашқы тұлғалық атауы Су-ман, кейін Суман (мәні ақ деген мағынада), түсініксіз болған соң, алғашқы мағынасын калькалық тәсілмен көшіре аударып ақ сөзін қосқан, содан кейін Сурманақ болып шыққан. Шуманақ тармағы атауы да осындай тарихқа ие. Тұнғыс-манчьжур тілінде «су» сөзі «чуу» дыбысталуында сақталып, «өте»  мағынасын берген. Қазақ тіліндегі «су қараңғы соқыр» тұрақты тіркесі «көзі аппақ болып ағарып кеткен адам» деген ұғымды білдіреді. Екінші бір мысал: Алтын Орданың Жошы заманындағы атауы – «Сыр Орда». Көптеген тарихшылар, соның ішінде Рашид-ад-дин, Вассаф, А.Б.Греков, А. Якубовский сынды ғалымдар Алтын Орданы «Сыр Орда» деп атаған немесе «Су Орда – Алтын Орда деген атауға еге» деп жазған», – деген деректер келтіреді [7, 9]. Су – ақ. Осыған қарағанда Шыңғыс заманында «су» атауы әлі де «ақ» деген мағыналық мазмұнын жоймаған. Бұл күндегі тілімізде кеңінен қолданылатын «сүттен ақ, судан таза» деген тұрақты тіркесіндегі мағынасы да аппақ, мөлдір түске қатысты айтылып, кінәсіз деген мағынаны білдіреді.