Философия пәні мен оның қызметі

Конфуцийдің этикасы – философиялық iлiм. Бұл iлiмнiң орталық мәселесi Конфуций  жасаған «iзгiлiктi қайраткер». Ол адамды "мейiрiмдi қайраткер» ететiн оның шыққан тегi, байлығы емес, оның тәрбиесi мен мәдениетi, жоғарғы дәрежелi әдептiлiлiгi. Оның төмендегi негiзгi сапалары болады.

Жэнь (гуманность – адамгершiлiк). Адамдар арасындағы өзара қатынастың этикалық және әдептiлiк қағидалар жиынтығы. «Өзiң қаламайтын нәрсенi басқа бiреуге жасама» (Лунь Юй).

Сяо – баланың сый-сияпат көрсетуi. Iнi мен аға арасындағы қатынастар қағидасының жиынтығы. «Ата-анаға және үлкен ағаларға орынды сый-сияпат көрсету» (Лунь Юй). Сонымен бiрге мемлекет «үлкен отбасы» ретiнде қаралады. Онда император – әке, шенеунiктер – жасы үлкен ағалар болып түсiндiрiледi. «Өзiң балаңнан қандай қызмет жасауды талап етсең, әкеңе солайша қызмет ете бiл. Өзiң бастығыңа қандай қызмет етсең, қол астыңдағыларға сондай талап қой» («Ли цзы»).

Ли (этикет) қоғамдық қағида, Жэньнiң нақтылыққа айналуы, оның барлық өмiр саласындағы iске асыру әдiсi болады (отбасынан мемлекетке дейiн). Этикеттi бiлмеу – тұрақталу мүмкiндiгi жоқтың (лайықты мiнез-құлықтың) белгiсi (Лунь Юй).

И (парыз, әдiлеттiк). «Парыздың» жиынтығы, адамның мiндеттi орындауын талап етедi. Тiптi өз мүдеңе  және пайдаңа қарсы болса да. Өмiрдiң мәнi – парызды өтеу болады немесе әрекет мақсатсыз болады, парыз құндылығы оның нәтижесiнде емес, әрекетiнде. Парыздың негiзi – жэнь («Лунь Юй»).

Мин (тағдырды немесе Аспан еркiн бiлу). Әлемде бiздiң әмiрiмiз жүрмейтiн күштер бар, сондықтан табысты болу немесе болмауды ойламай, қалай болуы керектiгiне сай iс-әрекет ету керек, яғни “Минаның барын бiлу”. “Кiмде кiм Минаның барын бiлмесе, ол “iзгiлiктi қайраткер” бола алмайды (Лунь Юй).

Конфуций дүниеден өткен  соң, оның шәкiрттерi мен iзбасарлары сегiз  мектепке бөлiнiп, оның iлiмiн әртүрлi түсiндiрдi. Б.з.д. II ғ. өзiнде Конфуцийдi құдай деп таныды, Конфуцийлiк дiн сипатына  көштi. Бiрақ оны құдай деп санамағандар да болды, олар оны адамдарға берiлген бiрiншi Ұстаз деп есептедi.

Даосизм. Даосизмнiң негiзiн салаушы Лао Цзы (“қарт данышпан”, немесе “кәрi бала”, немесе “бала мiнездi данышпан қария”). Аңыз бойынша Конфуцийдiң ересек замандасы болған. Оның өмiрi туралы хабар да жоқ, әрi тағдыры белгiсiз. Аңыз бойынша, жасы ұлғайған кезде Лао Цзы Қытайдан кетудi ұйғарады. Ол өтетiн шекараның бастығы, одан өзiнiң данышпандығының бiр бөлігiн қалдыруды сұрайды. Лао Цзы келiседi, сөйтiп өзiнiң Дао-Дэ-цзин деген кiтабын жазады. Көптеген қазiргi заман ғалымдары Лао Цзы тiптi болған емес немесе Конфуцийден кейiн өмiр сүрген, ал Дао-Дэ-цзин – әртүрлi авторлар мәтіндерінің жинағы деп есептейдi.

Даосизм философиялық iлiм  ретiнде Чжуан Цзы (б.з.д. 339-329 жж. шамасында немесе 369-386 жж.), Ле цзы, Ян Чжу және олардың шәкiрiттерi мен iзбасарларының еңбектерiнде өзiнiң классикалық түрiнде дайындалып, жүйеге келтiрiлдi. Даосизм философиясы идеяларының негiзiнде б.з.д. II ғ. даосизм дiнi дами бастады. Бұл орта ғасырдағы Қытайдағы үш дiннiң бiрi болып саналады (Конфуцийлiк және буддизммен бiрге). Негiзгi еңбектер: Лао цзы “Дао-Дэ-цзин” (Дао және Дэ туралы кiтаптар), Чжуан цзы “Чжуан цзы” (Чжуан ұстаз кiтабы), Ле цзы “Ле цзы” (Ле ұстаз кiтабы).

Даосизмнiң негiзгi мәселесi – Дао болмыстың мәнi ретiнде, Дэ-Даоның көрiнiсi туралы. Бұл екi термин әлдеқашан мифологияда қолданылған Қытай мәдениетiнде көп таралды. Әртүрлi философиялық iлiмдерде, соның iшiнде Даосизмнiң өзiнде қарастырылады. “Дао-Дэ-цзинде” Дао дүниедегi Ұлы жол немесе Космостық заң. Осыған сай дүниенiң пайда болуы, дамуы және жоғалуы жүредi. Сонымен қатар, Дао – субстанция, яғни бұл заңның негiзi және сақтаушысы. Осыдан Дао барлық тiршiлiктiң өз бетiмен әрекет етуiнiң заңдылығы ретiнде түсiндiрiледi. Даоға тән игiлiктi күш - Дэ (адамгершiлiк) осы арқылы Дао өзiн көрсетедi. Аспанға қарағанда Дао алғашқы, жерге қарағанда аспан алғашқы, адамға қарағанда жер алғашқы.

Болмыстың құрамына кiретiн  заттардың бәрi осал (бос), тек уақытша өмiр сүредi және өзiнiң өмiр сүруiн аяқтап, олар өз мәнiне қайтадан келедi. Яғни биболмысқа кетедi, тек сол ғана мәңгiлiк болады.

Даосизмдегi космология мен космогония идеяларының дамуы  Чжуан цзы еңбегiнде дүниенi тудыратын  бастама алдыңғы әлемде “заттарды дайындаушы” ретiнде көрiнедi. “Дао заттардың арасында болмаған заттарды жасайды”. Бiрақ, болмыстың алғашқы түп негiзi - Ци болып саналады. Даосизмде Ци космологиялық мәнде ең алдымен әлемнiң әмбебаптық субстанциялары бiрiктiрiлген негiз - Хаос (Ұлы шек) ретiнде түсiндiрiледi. Атап айтқанда, Цидан екi қарама-қарсы күшке бөлiнедi – Инь және Ян, әлемнiң тұңғыш бес элементi құралады (от, жер, металл, су, ағаш). Дүниедегi барлық заттар осы элементтерден тұрады. Атап айтқанда олардың бәрi бiр уақытта Циге қайтып оралады. Әлем болмысы осы тұңғыш элементтердiң тұрақты айналуы болып есептелiнедi.

Таным мәселесiнде Дао-Дэ-цзинде бiлiм барлық адамға оңай берiлмейдi деп есептейдi. Оны тек шынайы дана адам ғана игере алады. Олар құмарлықтан  арылғандықтан, заттар арасындағы күрестен – үйлесiмдiлiктi, қозғалыстан – тыныштықты, болмыстан – биболмысты көре алады. Дао бiлiм үндемеуден тұрады дейдi: ”Кiм білсе сол үндемейдi, ал айта беретiн түк бiлмейдi”.

Адам  және қоғам туралы iлiм. Адам және адамзат қоғамы, табиғаттың бiр бөлiгi, болғандықтан, олардың дамуын да Дао шешедi. Бұл жолға түскендердiң мiндетi, Даоны түсiну және өмiрi оған сай болуы керек. Осыған сай Дао этикасының негiзге алған принципі: адамда жоғарғы Дэнiң болуы әрекетсiз және енжарлықты iске асыру, ол “iзгiлiктi iс жасауға ұмытылмайды, сондықтан – рақымшыл”. Шынайы дана билеушi даосистердiң пiкiрiнше, өзiнiң қол астындағыларға табиғи жолмен (Дао жолымен) жүруге мүмкiндiк бередi. Ондай билеушiлер ештеңеге араласпайды. Олардың бар екенiн халық естiгенi болмаса, бiлмейдi, онымен тiкелей байланыспай, әрқайсысы өз жолдарымен жүредi. Сондықтан да даоистер дао жолымен жүргендердi заң арқылы шектеуге қарсы болды.

Легистер (заңгерлер – лат. Legis – iлiк септiгi, lex – заң). Легизм б. з. д. VI– II ғ. пайда болып қалыптасты. Легизм заңгерлер мектебiнiң iлiмi, адам, қоғам және мемлекет туралы саяси-этикалық концепциялар жасады. Негiзгi өкiлдерi: Шан ян, Шэнь Бухай, Шэнь Дао және оның ең көрнектi өкiлi – Хань Фэй.

Легизмнiң қалыптасуы ертедегi конфуцийшылармен өте өткiр  күресте өттi. Конфуцийшылар мемлекеттi әдептiлiкке негiзделген заңдар арқылы билеудi жақтаса, легистер – тек таза заңға сүйенiп билеудi қоштайды. Легистердің ұғымы бойынша адамгершiлiк негiзiнде билеу қылмыстың көп болуына мүмкiндiк бередi. Ал елде тәртiпсiздiк болмас үшiн билеушi – мақтаудан гөрi, жазалуды көбiрек қолдануы керек. Қандай да болмасын жазалау арқылы халық арасында үрей мен сенiмсiздiк тудыру қажет. Мемлекеттi билеу және оның дамуы iзгi тiлектiң негiзiнде емес, жердi өңдеу, әскердi нығайту жолдарымен дамиды. Сонымен бiрге, халықты ақымақ ету арқылы iске асады. Легистердiң концепциясы – деспоттық мемлекеттiң теориясы.

Моистер мектебi оның негiзiн салған Мо-цзы атымен аталды (шамамен б. з. д. 475-395 жж). Жас кезiнде Моцзы Конфуцийдiң шәкiртi болды, кейiн оның мектебiн тастап, өз мектебiн, оған қарама-қарсы бағыттағы – моизмдi құрды.

Моизм философиялық тұжырымдаманың негiзгi қағидасы: жалпыға бiрдей махаббат және адамшылық мемлекетте барлық адам үшiн мiндеттi болуы керек және барлығы да өзара пайдаға қамқорлық жасау керек. Адамды сүю және олардың алып келетiн олжасының бiрлiкте болуы жөнiнен олар Конфуциймен ажырасады. Пайданы –мазмұн, адамды сүю және борыш ретiнде қарайды. Мо-цзы утилитаризм (жақсылық – бақыт орнататын, пайда келтiретiн адамгершiлiк деген уағызбен тап қайшылығын бүркемелеушi, жекешiл iлiм) тұжырымдамасын дамытады, ал Конфуций үшiн ең алдымен борыш, гуманизм болды.

Моц-зы әлеуметтiк этикаға аса көп көңiл бөлдi, оны мемлекет басшысының деспоттық билiгiмен, қатал мекемелермен байланыстырады. Мо Конфуцийға: “Теориямен айналысу – пайдасыз әрекет, ең бастысы прагматикалық мақсат болу керек”,– деп қарсы шығады. Мо-цзы Конфуцийдың “аспан еркi” тұжырымдамасының орнына “аспан еркiн терiстеу” теориясын ұсынады. Конфуцийше, кедейлiк пен байлық, тыныштық пен қатер, билiктiң бейбiтшiлiгi мен бүлiктiң болмауы, аспанның еркiне байлынысты, бұған ештеңенi алуға да, қосуға да болмайды. Бұл пiкiр консерваторлық (кертартпа), адамның iс-әрекетiн аспан еркiне бағындырады. Мо-цзы керiсiнше адам белсендiлiгiн, қоғамдық тәртiптi өзгертуге ұмытылуын қолдайды. Бiрақ, сол замандағы Қытайда мұндай пiкiрдi бүлiк пен толқудың себебi болады деп есептеген.

Ежелгi Қытайдың өзiндiк  тарихи ерекшiлiгiне байланысты, оның ойшылары әлеуметтiк этикалық және саяси мәселелерге  ерекше көңiл аударды.

 

Семинар сабағының жоспары

Ежелгі Египет және қос өзен философиясының мәдениет типі ретінде қалыптасуы.

Ежелгі Үнді және Қытай философиясының қалыптасу  ерекшілігі.

Үнді философиялық ойларының  негізгі қағидалары, оның негізгі  мектептері мен бағыттары.

Ежелгі Қытай философиясының  әлеуметтік-өнегелік, тұрмыстық-практикалық сипаты, оның негізгі мектептері мен бағыттары.

 

Әдістемелік ұсыныстар

 

Философия тарихын зерттеудің  басты мәні – дүниежүзілік  философиялық ойлар туралы білім, олардың даму логикасы, мазмұнын түсіну. Әртүрлі мәселелердің қойылу және шешілу жолдарын табу. Үнді мен Қытай философиясының негізгі ерекшеліктерін қарастырып, оған баға беру. 

 

Бақылау сұрақтары 

 

  1. Ежелгі шығыс өркениетінің айырықша белгілері неде?

   2. Ежелгі  Үнділік философиялық ойлардың ерекшелігі?

  3. Ежелгі Қытай философиясының  әлеуметтік-өнегелік,

       өмірлік-практикалық күйі.

  4. «Европоцентризм» деген ұғым нені білдіреді?

   5. Конфуцийшылдық пен легизмнің негізгі қарама-қарсылығы

     неде?

  6. Ежелгі Үнді философиясының діни-мифологиялық бұлағын

    атаңыз.

  7. Буддистік өмірдің принциптерін сіз қалай бағалайсыз?

8. Ежелгі Үнді философиялық  ойларының негізгі принциптері,

  оның негізгі  мектептері мен бағыттары?

           9. Ежелгі Қытайдағы әлеуметтік- этикалық көзқарастар. 

 

Баяндама мен рефераттар тақырыбы

 

1. Ежелгі шығыс мектептері мен ағымдары.

2. Буддизм – адамгершілік-этикалық ілім.

3. Конфуций іліміндегі ұжым және тұлға мәселелері.

4. Философияның қалыптасуындағы  мәдениеттің рөлі.

5. Қытай философиясындағы «ян» және «инь» түсінігінің мәні.

6. Веда мен Упанишадтың негізгі ерекшеліктері.

7. Конфуций іліміндегі этиканың рөлі.

8. Қытай философиясындағы «Дао» түсінігінің мәні.

 

Философиялық мәтіндермен жұмыс істеу

 

1. Антология мировой философии в 4-х т. М.: 1969.

2 . Древнеиндийская философия. Сбор. Текстов. М.: 1972.

3. Древнекитайская философия. Сбор. Текстов. М.: 1972.

4. Литература Древнего Востока. Тексты. М.: 1984.

5. Степанянц М. Т. Восточная филосфия. Вводный курс.

    Избр. Тексты. М.: 1997.

6 . Ригведа. М.: 1972.

7. Упанишады в 3 кн. М.: 1992.

8. Шицзин. М.: 1987.

 

Әдебиеттер  тізімі

 

1. Алтаев Ж., Қасабек А., Мухамбет-әлi Қ. Философия тарихы.

    – Алматы, 2000.

2. Быков Ф. С. Зарождение  политической и философской

     мысли в Китае.  М.: 1966.

3. Дхамманады. М.: 1960.

4. История Китайской философии. М.: 1989.

5. Классическая Йога. М.: 1992.

6. Кішібеков Д.К.,Сыдықов Ұ.Е. Философия. – Алматы, 2003.

7. А. Қасабек. Тарихи философиялық таным. – Алматы, 2002.

8. Махабхарата. Рамаяна. 1974.

9. Мир философии: Хрестоматия в 2-х ч. М.: 1991.

          10. Открытие Индии: Философские и этические воззрения в

               Индии ХХ в. М.: 1985.

11. Радхакришнан С. Индийская философия.в 2х т. М.: 1956.

12. Титаренко М.Л. Древнекитайсий  философ Мо Ди, его школа

                и   учения.  М.: 1985.

13. Ферктистов В.В. Философские и обшественно-политческие

      взгляды Сюнь – Цзы.  М.: 1976.    

14. Философия (құр. Т.Х. Ғабитов).– Алматы. Раритет, 2005.

15. Шуцкий Ю.К. Китайская классическая «Книга перемен» М.:

     1960.

16. Ян Хиншун. Материалистическая мысль в Древнем Китае.

                М.: 1984.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. 2. АНТИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ 

 

«Antiquus» деген латин сөзi “ежелгi” деген мағына бередi. Антикалық философия дегенде ежелгi Қытай, Үндi философиясы емес, тек ежелгi Рим және Грек философиясын айтады. Антикалық философия б.з.д. VII ғ. соңында VI ғ. басында пайда болып, б.з. V ғ. өмiр сүрдi, құл иленушiлiк қоғамдағы спецификалық жағдайдағы  философиялық дәстүр пайда болды.

Ежелгi гректер философияны данышпандық ойлармен байланыстырды. Әлемнiң қайнар көзi мен негiзi туралы бiлiмдi данышпандық деп атады, осыған сәйкес өткеннің,  қазiргi және келешектiң мәнiн аңғару мәселесi қойылды. Бүкiл ғарыштың, табиғаттың мәнiн түсiнуге ұмтылу, ежелгi грек философиясына тән болды. Бұл әрекеттi мифология атқарды, ол сенiмге сүйенген табиғаттың дiнi болды. Сондықтан мифология мен философияның арасында маңызды айырмашылық көрiнедi: миф барлық тiршiлiктiң қалай туғанын әңгiмеледi, ал философия: “Ол неден пайда болды?”–деп сұрады. Әртүрлi дәуiрдiң философтары антикалық философиядан шығармашылық шабыт, рухтану көзiн тапты. Гректер «философия» терминiн енгізді, ал адам онда рухани белсендiк типiнiң ерекшелiгiн анықтады.