Тәуекелді отбасы

«Институт»  ұғымының негізіне американдық социологтар  Ф.Бейте мен Р.Харлидің анықтамалары алынды: институт дегеніміз – белгілі  бір функцияларды атқаратын әрекеттер  мен қатынастардың күрделі жүйесі.

Жаңа қоғамдық – саяси қарым-қатынастар бекіп  жатқан кезеңде қазіргі заманның отбасына әлеуметтік талдау жасайтын, отбасын нығайтудың және оның тұрақтылығын сақтаудың жолын белгілеген қазақстандық социологтардың зерттеулерін атап өту  керек (Н.А.Аитов, У.Ауталипова, У.Бекжанов, К.Г.Габдулина  және т.б.).

Қазақстанның  жаңа экономикалық қатынастарға көшуіне  байланысты мыңдаған адамдар қиын әлеуметтік жағдайларға түсіп қалды: кейбіреулері кедейліктің шегін аттады, ал екінші біреулері жұмыссыз қалды, сонымен  қатар қашқындар мен мигранттар пайда болды.[12]

Өлім деңгейі  туу деңгейінен жоғарылады.  Некесіз  туылған балалардың саны күннен күнге  өсуде. Отбасы құрған әрбір екінші-үшінші жасжұбайлар ажырасуда. Жыл сайын  балалардың  ата-аналарының біреуінен  айырылып қалу саны бір миллионға  жетті. Толық емес отбасылардың дәрежесі 15%-ды көрсетті. Қазақстан түсік жасау  бойынша жоғары дамыған елдерден озуда (200 мың түсік жылына).

Практикада көрсеткендей, адамдар өздері шеше алмайтын ортаның мәселелерімен көп кезігеді. Осы үшінде оларға майталман мамандар өте қажет. 90 жылдардың басында жарық көрген әлеуметтік жұмыс - өте орынды жағдай болды.

Әлеуметтік  жұмыстың мақсаты – адамдардың өмірлік  қажеті бар мәселелерін дұрыс  шешуге көмектесу.

Жалпы әлеуметтануда  отбасы және отбасы қатынастары терең  зерттелген  тақырып.Адамдар бір-бірімен  араласады, кездеседі, танысады, достасады, т.б. Жастар неке қидырады. Осылардың  негізінде берік немесе әлсіз  отбасы құрылады

Әлеуметтанушылар  отбасын ерекше бір құбылыс, әлеуметтік жүйе ретінде қарайды да, оның әлеуметтік жүйе ретінде қарайды да, оның әлеуметтік институт және кішігірім топ ретінде  талдап, зерттейді.

XX ғасырдың 90 жылдарынан  бастап Қазақстан Республикасында  жүргізіле бастаған реформалар  отбасына әртүрлі әсер етті, оның  өміріне терең өзгерістер енгізді.  Қоғамның саяси ұйымдарындағы,  экономикалық жүйесіндегі және  адамдардың моральдық ұстанымдары  мен бағдарындағы жағдайлар отбасына  да әсер етті. Экономикалық тұрақсыздықтың  нәтижесінде болған көптеген  отбасындағы өмір сүру жағдайының  деңгейінің  төмендеуі, денсаулық  сақтау, білім беру және мәдени  инфрақұрылымның әлсіреуі отбасыларының  қалыпты өмір сүруін барынша  төмендетті. Әрине, көптеген отбасылары  бұл жағдайға кірігіп, болып  жатқан өзгерістерден өз орындарын  тауып, одан қандай да бір  пайда табуға, психологиялық жайлылықты  сезінуге қол жеткізді. Бірақ  отбасыларының көп бөлігі сенімсіз, белгісіз, өмірлік болашағы жоқ  жағдайында қалып, бәсекелестік  жағдайында өмір сүруге икемсіз  болып шықты.

«Тәуекелді отбасылар» – бұл адамдар категориялары, әлеуметтік жағдайы белгілі бір критерий  бойынша тұрақтылығы жоқ, өмірде пайда болған қиындықтарды бір өзі жеңуі мүмкін болмағандықтан, нәтижесінде оның әлеуметтік маңыздылығын жоғалтуына, рухтық, моральдық бейнесіне, биологиялық жойылуына әкеп соғатын отбасылар. «Қауіп-қатері бар» тобындағы отбасыларға келесідей адамдар категориялары жатады: мүгедектер,  жартылай жетім балалар, мінез-құлқындағы ауытқулары бар балалар, бір өзі қалған аналар, толық емес отбасылар, босқындар, зорлық-зомбылыққа ұшыраған адамдар, маскүнемдер, нашақорлар, баспанасыз қалғандар, экологиялық апаттардың құрбандары, қылмыскерлер, ЖҚТҚ-мен ауыратындар, жезөкшелікпен айналысатын адамдар[13].

Отбасындағы қолайсыздықтың өсуі мен балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқындағы құқыққа қарсы үрдістердің өсуі мен олардың ортасындағы маскүнемдік, нашақорлық және токсикоманияның өсуінің арасында тура байланыс бар. Отбасындағы қатыгездік, зорлық қазақстандық қоғамның аса бір өзекті проблемасына айналып отыр. Бұл құбылыстар жас ұрпақтың әлеуметтену процесіне теріс әсер етеді. «Тәуекелді отбасылар» тобындағы отбасылар көбінесе әлеуметтік негативтік факторлар мен отбасы функциясының жеткілікті деңгейде атқарылмауымен анықталады. Сонымен қатар мұндай отбасылар ауыр әлеуметтік салдарларды да туғызады. Ол ең алдымен әлеуметтік теңсіздікті дамытады, отбасының әлеуметтік мәртебесін өзгертеді, адамның болашаққа деген сенімсіздікті тудырады, өзі үшін және өз отбасы үшін қорқыныш сезімін ұялатып, жоғалтқан әлеуметтік мәртебесінің қайта келуіне сенімсіздік тудырады, күрделі әлеуметтік-психологиялық проблемаларды да туындатады.

        Сонымен  қатар, мұндай категориядағы отбасына, әсіресе әлі де бекімеген жас  отбасына тигізетін екі күрделі  теріс әсері байқалады. 

Біріншісі – өмір сүру деңгейінің барынша құлдырауы, екіншісі – әлеуметтік тонустың және отбасы ішілік қатынастардың  нашарлауы.

 Өмір тәжірибесі көрсетіп  отырғандай көптеген отбасы толық  бақытты бола бермейді. Отбасында  ыдыс-аяқ сылдырламай тұрмайды. Бірақ  ерлі-зайыптылардың арасындағы түсініспеушіліктер  біршама жоғары кетпейді, шешіліп  те қоймайды. Отбасындағы қатынастардың  дау-жанжалдың күшеюі бұл тұрақтылығы  мен қатерлі сипат алған. Толық  шешілетін көңіл күй қалыптастырып  ақыры отбасын ыдыратуға әкеліп  соғады. Дау-жанжалдар, олардың күшеюі  ата-аналар арасында ғана емес, олардың балаларымен қарым-қатынастарында  болып отырады. Мұндай отбасыларының  балалары сабақтан себепсіз көп  қалады, бостан-бос қаңғып жүреді  және қылмыстық іс-әрекеттер жасауға  бейім келеді. Отбасындағы сәтсіздік  баланың психикалық дамуындағы  кемшіліктерге алып келеді. Мұның  бәрі кейін бала мінезінің  жеке тұлға болып қалытасуына  зор әсерін тигізеді. Сондықтан  сәтсіз отбасылар проблемелары  – дұрыс шешілуі барлық азаматтардың  жағдайына әсер ететін  әлеуметтік мәндегі проблемелар.  Өте қиын жағдайға ұшыраған бұл отбасылар, психологиялық стресстер, қаржының нашарлығы, ал кейде кедейлік, күнелтуге керек қаржының болмауы, әлеуметтік өмірдің төмен деңгейі аяғында ажырасуға әкеп соғады

1.2Қазақстандық «тәуекелді отбасылар»,  олардың әлеуметтік мәселелері

Отбасы - некеге немесе қандық туыстыққа негізделген  эмоционалдық байланыспен, өзара жауапкершілік  қатынаспен біріккен тұлғалар жиынтығы. Ол қоғамның дамуында және жеке адамның  өмірінде әлеуметтік құрылымның маңызды  элементі болып табылады. Қазіргі  жаңа қоғамдағы қарама-қайшылықтар  және оның проблемалары, қиыншылықтары  отбасында көрініс алады. Отбасы - бұл күрделі әлеуметтік жүйе, ол бір жағынан әлеуметтік институтқа, ал екінші жағынан кіші топқа ұқсайды. Әлеуметтік институт ретінде отбасы қоғамды өзіндік қорғау және жаңа ұрпақ шығару қызметін атқарады. Отбасы кіші топ ретінде адамдар қоғамдастығы, онда индивидтер өзара тұлғалық қатынасқа  түседі, әлеуметтік-психологиялық қажеттіліктерді  қанағаттандырады, ата-аналар, жас жұбайлар, балалар, туыстар арасындағы өзара  қарым-қатынасты көрсетеді[14].

  Отбасы - қоғамның пайда болуында  ең негізгі элемент болып есептеледі. Ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі  олардың үлгі-өнегесі, үйдегі  ахуал, отбасының психологиялық  тынысы арқылы баланың әдеті,  мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау  критерийі қалыптасады. Нақты  өмірде адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас әр түрлі болады, әр түрлі отбасы типтері өмір сүреді. Қоғам әрқашан өзгеріп отырады, соған байланысты отбасы қарым-қатынастары, түрлері де өзгереді.

Қазіргі отбасымен  байланысты проблемаларды келесідей  топтарға бөлуге болады:

• әлеуметтік-экономикалық;
• әлеуметтік-тұрмыстық;
• әлеуметтік-психологиялық;
• босану және отбасын жоспарлау проблемалары;
• отбасы тұрақтылығының проблемалары.

Бірінші топта отбасының өмір сүру деңгейіне, оның бюджетіне, аз қамтамасыз етілген отбасының үлес салмағына және кедейлік көрсеткішінен төмен тұратын отбасыларына, көп балалы және жас отбасыларының арнайы мұқтаждығы мен қажеттілігіне, материалдық көмектің мемлекеттік жүйесіне байланысты проблемаларды жатқызуға болады.

 Әлеуметтік-тұрмыстық проблемаларына  жекелей тоқталып өтетін болсақ, бұл топқа отбасын тұрғын үймен  қамтамасыз етумен, өмір сүру  жағдайымен, сондай-ақ орташа отбасылардың  тұтынушы бюджетімен, аз қамтылған  отбасылардың үлесімен және кедейлік  көрсеткішінен төмен тұратын  отбасылары мен көп балалы  және жас отбасыларының материалдық  қиыншылықтарымен байланысты проблемаларды  жатқызуға болады. Отбасылардың  әл-ауқатының деңгейі тікелей  осы отбасында тәрбиеленіп жатқан  балалар санына байланысты. Төрт  немесе одан да көп балалы  және толық емес отбасылырының  арасында өмір сүру деңгейінен  төмен жан басына шаққандағы  орташа табысы отбасы үлесінің 93,6 %-н құрайды. Әсіресе, өмір  сүру минимумынан төмен, жан  басына шаққандағы орташа ақшалай  табыстар 58,4%-ы отбасында тіркелеген, 1,5 жасқа дейін баланың күтімі  үшін берілген демалыс кезінде  жәрдемақы алатын көбінесе жас  отбасылар. Қарамағындағы адамды  асырау бойынша отбасының қажеттілігін  қамтамасыз етпейтін еңбекақының  төмен деңгейі, әлеуметтік төлемдердің  мөлшері өмір сүру құнының  өсуінен төмен болуы, кәмелетке  толмаған балалары бар отбасылар  арасында кедейліктің кең таралуына  әсер ететін факторлар болып  табылады.

 Ал, әлеуметтік-психологиялық  проблемаларына кең көлемдегі  проблемалары жатады. Олар:

• таныстықпен неке құру серігін таңдаумен;
• неке-отбасылық бейімдеумен;
• отбасылық және отбасы ішіндегі ролдердің келісуімен;
• тұлғалық автономиясымен және отбасындағы орнығумен байланысты.

         Бұдан басқа,  оларға жұбайлық үйлесімділік, отбасылық  дау-дамай, отбасының кіші топ  ретінде ұйымдасу проблемалары  жатады. Әлеуметтік-психологиялық проблемалар,  сонымен қатар оқушыларды, студенттерді, жұмысшыларды, зейнеткерлерді, кәсіпкерлерді,  яғни халықтың әр түрлі категорияларын  мазасыздандырады. Статистика мәліметтері  бойынша, достармен қарым-қатынас,  эмоционалды көңілінің бұзылуы,  жалғыздық проблемалары бойынша кеңес алушылардың үлесі жоғары орында тұрғаны белгілі.

Бұл отбасылар  обьективті немесе субъективті себептерге байланысты өмір сүру қиыншылығы жағдайындағы отбасылар. Олар мемлекеттік әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік қызмет көрсету  жүйесінің тарапынан көмек қажет  етеді. Осындай отбасыларға төмендегілерді жатқызуға болады:

• босқындар мен мәжбүрлі көшіп-қонушы отбасылар;
• аз қамтамасыз етілген отбасылар;
• құрамында мүгедегі бар отбасылар;
• көп балалы отбасылар;
• толық емес отбасылар;
• жұмыссыз азаматтардың отбасылары;
• қиын баласы бар отбасы;
• қақтығысты отбасылар, ата-ана, бала қатынасының бұзылуы;
• ішімдікке салынған, оморалдық өмір сүретін отбасылар;

Енді осы айтылған проблемалардың әрқайсысына тоқталып өтсек.

Толық емес отбасы. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында аса көп таралған ерлі-зайыптылардың біреуі ғана баламен немесе баласы жоқтан тұратын нуклеарлық отбасы түрлері өте көп. Мұндай отбасы республикада халық құрамы 70%-ын құрайды. Нуклеарлық отбасы – толық немесе толық емес болуы мүмкін. Толық емес отбасының саны ажырасудың, жесір қалудың, әйелдердің некесіз бала босануының нәтижесінде 8%-ды құрайды. Толық емес отбасына баланы анасының жалғыз өзі тәрбиелеу де жатады. Мысалы үшін, осындай 14 отбасы бала әкесінің жалғыз тәрбиелеуі толық емес отбасына шаққанда келеді. Бірнеше отбасылық ұяшығы бар ата-анасының ата-анасы, олардың балалары мен немерелері немесе аға-іні және апа-қарындастарының бірі отбасында бірге тұруы мүмкін. Мұндай патриархалдық кеңейтілген отбасының түрі бұрынғы кезде кең таралған. Алайда қазіргі кезде қазақстандық отбасылардың жалпы санынан 20%-ды ғана құрайды. Бұл процесс бір үйде тұруға мәжбүр болған бірнеше отбасының пәтер алуына қиындығы болмаған кезде белсендірек болған.

Бүгінгі күні нәзік жандар арасында материалдық жағдай тұрғысынан ер-азаматтарға бағыныштылық байқалмайды, анығында, әйелдер бағынышты күй кешкісі келмейді. Осыдан келіп оларда «баламды асырауға өзімнің шамам жетеді, жағдайым көтереді» деген берік сенім қалыптасқан». Бұл сенімді әкесіз бала тәрбиелеудің бірінші себебі деп көрсетуге болады. Екінші себеп – бүгінде жаңа туылған баланың аяғынан жүріп, жүгіріп кеткенін байқалмай қалады. Өйткені, нәрестенің жанына қажетті барлық жағдай жасалған. Тамағы да дайын, бұтын жиі ауыстырып, киімін жуып жатпайды. Бала бағушы да жанында. Жалғызбасты ананың тек ақшасы болса жетіп жатыр. Үшінші бір себеп – мәселе ретінде көтеріп отырған тақырыптың әйелдер арасында сәнге айналуы. Яғни, нәзік жандардың пайымынша, әкесіз өсірілген бала – әйелдің рухының мықтылығын, оның төзімділігін білдіреді дегенге саяды. Жалпы, бұл күнде «мансаптың соңына түсемін» деп, ер-азамат пен әйел-аналар отбасылық құндылықтарды кейінге ысырып қойып келеді. Оның елдің демографиялық жағдайына, сол секілді өздерінің денсаулығына қаншалықты кері әсері туралы ғылымда дәлелденген.

Сонымен қатар  отбасылар саны, баласыз болуы  және оның саны бойынша да бөлінеді.Көп  балалы отбасылар «төрт және одан да көп балалары бар» отбасылар елімізде жалпы отбасының 16%-н құрайды. Көп балалы отбасын мынандай түрлерге бөлуге болады:

- Ата-аналары өздерінің балаларын жақсы көретін және саналы түрде олардың болуын қалайтын отбасы. Мұндай отбасында бала ең негізгі құндылық болып саналады, сондықтан ата-ана бала үшін қолдан келгеннің бәрін жасауға тырысады.

       - Ата-ана саналы түрде баланың көп болғанын қаламайды. Мұндай отбасында үшінші және одан кейінгі балалар жоспарлау мен межелеудің жоқтығынан пайда болады. Сонымен бірге, мұндай отбасы мысалы, егіз немесе үш бала босанудың, екіқабаттықты үзуден, жасанды түсік тастауына тыйым салудың салдарынан және діни сеніміне қарай түсік жасаудан бас тартуға байланысты қалыптасады.

- Әрқайсысында балалары бар, екі толық емес отбасын біріктіру нәтижесінде құрылған отбасы.

- Көп баланың өмірге келуін сәтсіздіктің пайда болуы деп санайтын отбасының негізгі қаражаттары бала үшін алатын түрлі жәрдемақылар мен жеңілдіктер болып табылады. Көптеген жағдайда ішімдікке салыну немесе нашақорлықпен емденген отбасында бала ретсіз жыныстық қатынас салдарынан пайда болады. Мұндай ата-аналар өздерінің парыздарын түсінбейді, мемлекет баланы қамтамасыз етуге міндетті деп санайды. Отбасы типтері өзара қарым-қатынас стилін қажетті әлеуметтік және өзге де көмектің көлемі мен сипатын анықтауға мүмкіндік береді.