Тәуекелді отбасы

• Қандас туыстар арасындағы некеден кемтар балалар туылады;
• Өмір әлеуметтік байланыстарды кеңейтуді, басқа адамдардың бірлестіктерімен байланыс жасауды талап етті;
• Осындай жолмен ру ішінде әлеуметтік бейбітшілік орнатуға мүмкін болды, себебі жыныстық қатынастар мен оларға байланысты қақтығыстар рудан тысқа тарады.

Экзогамияның  туындауының неғұрлым мүмкін болатын себебі осы жағдайлардың барлығының жиынтығынан тұрады. Топталған некеге полгамияны да (көп рет некелесу) жатқызады, оған полигиния (көп әйелдің болуы), полиандрия (көп күйеудің болуы) жатады. Полигиния- бір еркек бір мезгілде бірнеше әйелмен бірнеше некеде тұрады. Бұл негізінен патриархатқа тән. Гарем типті отбасы түріндегі көп әйел алу мұсылман елдерінде (Пакистан, Египет және т.б) осы уақытқа дейін орын алып келеді. Полиандрия- бір әйел бір мезгілде түрлі еркекпен  бірнеше некеде болады.

Отбасына  тарихи көзқарастардың бас швейцар  ғалымы И.Бахофеннің “Ана құқығы”(1861ж.) еңбегі деуге болады. Бұл еңбегінде ол қоғамның дамуының бастапқы сатыларына жыныстық қатынастардың ретсіздігі немесе жыныстық еркіндіктің кең тарауы тән деген болжам айтты. Бұдан кейін қоғамның дамуында басты роль әйелге тиесілі боды (матриархат). Кейінірек еркектердің басымдығы бекіді (патриархат).

  И. Бахофен  өз еңбектерінде мистицизмді  бағалады. Оның ойынша, тарихтағы  негізгі қозғаушы күш- дін. Бұған қарамай И.Бахофеннің еңбегі- ежелгі гректерде, сондай- ақ Азия халықтарында моногамияға дейін топтасқан неке болғанын негіздеп беруде. Топтасқан  отбасы басым болған және баланың әкесі кім екенін анықтау мүмкін болмаған сол алғашқы кезеңнің көріністерін И.Бахофен діни жезөкшеліктен көрді. Тайпа көсемі, шіркеу қызметшісі немесе басқа билік өкілі қалыңдықпен алғашқы неке түнін өткізуге құқылы болды.

Бүкіл әлемде, әсіресе Англияда, шотланд ғалымы Дж. Мак-Леннонның еңбектері зор резонанс тудырды. Ол некенің үш түрін анықтады:

• Көп әйел алу (полигиния);
• Көп күйеу болу (полиандрия);
• Моногамия

Оның ойынша, ежелгі адамдар жаңа туған қыздарды өлтіріп отырған, соның салдарынан тайпада еркектер басым болып, әйелдердің бірнеше  күйеулері болған, яғни көп күйеу  болу осылайша туындаған. Осыған байланысты әкелікті анықтау мүмкін болмаған соң, ананың құқығы қалыптасты. Кейбір тайпаларда экзогамды неке тін болса (еркек өзіне әйелді басқа тайпадан іздейді), ал басқа тайпада-  эндогамды неке тән болды (еркек өзіне әйелді тек өз тайпасынан алды).

Отбасы туралы жаңа ілімге сын айтқан ағылшын заңгері, психолог, тарихшы  Г.Мэн қоғамның дамуында матриархаттың  болғанын жоққа шығарды.

Американдық зерттеуші, тарихшы, этнограф Л.Морган отбасының дамуына қатысты  басқа көзқарасты ұстанды. Ол 200- ден астам қоғамдық топтың неке- отбасы қатынастарын зерттеді. Л.Морган  адамзаттың даму тарихын 3 кезеңге бөлді: тағылық, варварлық, өркениет.

 Олардың әрқайсысы өзіндік  қоғамдық институттары мен өнердің  түрлерін жасады. Ч.Дарвин ілімінің  тікелей әсерімен ол отбасының  даму теориясын сомдады. Л.Морганның  іліміне сәйкес отбасы мынадай  кезеңдерден өткен:

• Қандас туыс отбасы;
• Пуналуады отбасы;
• Полигамия;

-Моногамия.

Л.Морган топтасқан  неке туралы айтса да, оның шын мәнінде  болғаны туралы ол білмейді, тек  некенің кейінгі түрлерін саралай  отырып, тоерия жүзінде айқындайды.

Отбасы деген  нақты ғылыми пікірді Ф.Энгельс  негіздеп берді. Ол бірінші болып  мәдениеттің, яғни тағылық пен варварлықтың алғы тарихын ғылыми тұрғыдан сипаттады. Әр кезеңді ол төменгі,  орташа және жоғары сатыларға бөлді. Ол өзінің “Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің туындауы” атты еңбегінде отбасына оның тарихи даму барысында талдау жасайды. Алғашқыда неке топтары ұрпақтарға бөлінгенде, яғни, ата-аналар мен балалары арасында жыныстық қатынасқа жол берілмегенде, бұл қандас туыс отбасы болды. Онан кейін оны пуналуалды отбасы алмастырды, ол апа мен бауырлар арасындағы жыныстық қатынасқа жол бермеді.

Ал кейініректе  жұптан тұратын отбасы пайда болды, онда еркек пен әйелден бір- біріне қатысты жұбайлық адалдықты талап етті, ал көзге шөп салу қатаң жазаланды. Өркениеттің табалдырығын аттарда туындаған отбасының соңғы түрі моногамия болып табылады.

Отбасын зерттеуге арналған түрлі аспектілі еңбектер баланың  жеке тұлғасының отбасындағы қарым  қатынас барысында, отбасылық қызметте, бос уақытын өткізу барысында  қалыптасу мәселесіне деген қызығушылықты  өсіп келе жатқан ұрпақты әлеуметтендіру отбасы ролінің артуына байланысты отбасылық тәрбие теориясын жасауүшін  белгілі бір дәрежеде ынталандыра  түсті.

Жеке тұлғаның әлеуметтену  барысында отбасындағы әдеттердің, дәстүрлердің, ғұрыптардың мәнін  зерттейтін қазақстандық философтардың  жұмыстарын атап көрсету керек (Қ.Нұрланова, Ж.Қ.Қаракөзова, Р.М.Мұстафина, М.Ш.Хасанов  және басқалар)[4].

Ж.Қ.Қаракөзова мен  М.Ш.Хасанов  отбасы үшін бала туу, үйлену, өлім сияқты оқиғалардың маңыздылығын атайды. Авторлардың  ойынша, некеге тұрғаннан кейін «өмірдің үйлесімдік» кезеңі басталады. Қазақтардың XIX ғасырдағы отбасындағы әдет ғұрыптардың  діни аспектілерін зерттей келе, Р.М.Мұстафина  отбасы патриархалдық және отбасы тұрмыстық  дәстүрлерді сақтаушы болып табылады деген қорытынды жасады[5].

       XIX ғасырдың  алдыңғы қатарлы ғалымдарының ( Абай, Ы. Алтынсарин, П.Ф.Лесгафт, Л.Н.Толстой)  еңбектері баланың дене бітімі  мен рухани дамуындағы ата  ананың басты ролін, ата аналарды  өз міндеттерін орындауға үйретудің,  түзімді қолданудың және тағы  басқа қажеттігін негіздеп берді.  Алайда бұл еңбектерде бірегей ғылыми көзқарас, жүйелілік пен бірізділік болған жоқ.

XX ғасырдың 20-шы жылдарынан  бастап, отбасылық тәрбие теориясының  негіздері белсенді түрде салына  бастады, ол қоғамдық тәрбие  жүйесінен орын алды ( Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, М.Жұмабаев, С.Т.Шацкий).

 Кеңестік дәуірдің  педагогикалық мұрасында Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский еңбектері  ерекше орын алады, олардың  зерттеулері негізінен баланың  отбасындағы тәрбиесіне арналады. Отбасын тату ұжым ретінде  қарастырған Н.К.Крупская әйелі  мен күйеуінің, ата аналар мен  балалардың өзара қарым қатынастарының  дұрыс болуының ролін атап  өтті. Педагогтың таңдаулы мақалаларында  шешенің жасампаз ролі көрсетіледі.

      А.С.Макаренко  отбасы тәрбиесінің теориясын,  отбасы тәрбиесінің принциптері  мен әдістерін жасады, балалар  мен ата ана үшін түзімнің, тәртіптің тәрбиелік мәнін ғылыми  тұрғыдан негіздеп берді."Тәрбие баламен сөйлесумен, әңгiмелесумен, оған ақыл-кеңес берумен ғана шектелмейдi, – деген болатын А.С. Макаренко. – Тәрбие тұрмысты дұрыс ұйымдастыра бiлуде, балаға әркiмнiң өз жеке басы арқылы үлгi-өнеге көрсетуде.      Отбасындағы бала тәрбиесi халық өмiрiмен, қоғамның мақсат-мiндеттерiмен байланысты болуы керек".  “Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. Отбасы өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең алдымен мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады”,  - деп анықтама берген А.С. Макаренко болатын.  Яғни, отбасы – қоғамның маңызды буыны және өзінше бір кішігірім ұжым. Көп ұлтты мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. Осы жағынан кез келген отбасы өзін қоғамныңбір бөлігі деп түсінеді[6].

«Біздің қоғамымыздағы отбасы адамның көп қырлы қатынастарының  шаруашылық, адамгершілік, рухани психологиялық, эстетикалық қатынастарының бастауыш ұяшығы», деп жазды өз еңбектерінде В.А.Сухомлинский. Педагог отбасы тәрбиесінің  адамгершіліктігі, кемеңгерлігі туралы, ата аналардың балаларына деген  талаптарына байланысты мәселелерді  көтерді.

        Педагогикада  «отбасы тәрбиесі» деген ұғым  келесідей түсіндіріледі: Бұл  ата аналардың өз балаларының  рухани және дене қасиеттерін  арнайы қалыптастыру процесі.

       Біздің  пайымдауымызша, бұл мәселені қарастыруда  отбасы тәрбиесінің теориясы  мен әдістемесін әзірлеген ғалымдар  бірізділік көрсетуде, олар отбасының  әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесуі  барысында отбасының өзінде болып  жатқан түрлі құбылыстар мен  процестердің мәнін түсінеді.

       А.В.Мудриктің  пікірінше, әлеуметтік педагогикалық  аспектіден қарағанда тәрбие  дегеніміз адамның әлеуметтену  барысында оның дамуындағы бақылауға  болатын процесс[7]. Автордың ойынша, отбасы дегеніміз адамның туғаннан өлгенге дейінгі өмір сүретін және дамитын жеке ортасы. Осы анықтамадан отбасының үлкен тәрбиелік күш қайраты бар екенін байқаймыз, себебі тәрбие балалық шақта ғана емес, адамның бүкіл ғұмыры бойы өз әсерін тигізіп отырады. Мектеп оқушылары мен ата аналары арасында туындайтын қарым қатынастар отбасының педагогикалық процесінің өте маңызды дербес тәрбиелік тетігі болып табылатынын Н.Д.Хмель өз еңбектеріне біртіндеп дәлелдеп берді. Бұл біріншіден, отбасында дербес педагогикалық процестің бар екендігін көрсетсе, екіншіден тәрбие процесі отбасында басталады да, тәрбиелеу мекемелерінде жалғасады; үшіншіден, тәрбие беру институттарының (мектептің, мектептен тыс мекемелердің және т.б.) қызметі отбасындағы педагогикалық процестің ерекшеліктерін ескеру арқылы жүргізілуі керек, себебі автор атап өткендей, «жалпы білім беретін мектепте ұйымдастырылған педагогикалық процесс отбасындағы педагогикалық процестің аясында жүргізіледі»[8].

     Яғни отбасының  тәрбиелік күш қайраты педагогикалық  жүйе ретінде қаралады. Бұл аспектіні  ғылыми лаборатория шегінде Н.Д.Хмельдің  жетекшілігімен Г.К.Байдельдинова  30 жыл бойына табысты зерттеді.     Ғалымдар педагогикалық процесс  біртұтастығы тұрғысынан отбасының  педагогикалық жүйесі құрылымының  ерекшеліктерін толық ашты.

     Г.К.Байдельдинова  отбасындағы педагогикалық процесс  құрылымының құрамдас бөліктеріне:  Нұсқамаларды (мақсаттары, міндеттері, мазмұны); Педагогикалық процесс  субьектілерін (ата аналар мен  балалар);Педагогикалық әсер ету  құралдарын жатқызады[9].

Түрлі мамандық иелерінің отбасы тақырыбына деген  қызығушылығы, ғалымдардың зерттеулері  көрсеткендей, әлеуметтік ортада отбасының  өмір сүруінің көп функциялы сипатына байланысты.

Жалпы алғанда, отбасын мәселесін зерттеу бірнеше  бағытта жүргізілді:

Отбасы  мен некенің туындауын және қоғамда  дамуын зерттеу (Дж.Ф.Мак-Леннан, Л.Морган , И.Бахофен, Ф.Энгельс, Ю.И. Семенов және баскалары);

- Отбасы мен некенің типтері мен түрлерінің дамуын зерттеу (И.В.Гребенников, С.В.Ковалев,  В.П.Меньшутин және баскалары);

         -  Отбасы мүшелерінің өзара қарым - қатынасы психологиясының мәселелері (С.В.Ковалев, Л.В.Ковалева, А.И.Кочетов, Л.В.Панкова, В.Сатир, Н.М.Ходаков және басқалары);

- Отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау, отбасылық тәрбиенің әдіс-тәсілдерін жасау (Ю.П.Азаров, И.В.Гребенников, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко және басқалары).

   Отбасы  теориясының дамуының қазіргі  кезеңінде бірнеше тұжырымдамалар  қалыптасты, алайда олардың ішінен  келесі екеуі басымырақ болып отыр:          - Шағын әлеуметтік топ түріндегі отбасы мәселесі туралы тұжырымдама;

- «Әмбебап бастауыш топ» тұйық әлеуметтік жүйе түріндегі отбасы туралы тұжырымдама.

Ғылымда отбасы институтына деген басым көзқарастардың негізінде диалектикалық материализм  классиктерінің, атап айқанда отбасының  туындауы мен дамуын ғылыми тұрғыда  негіздеп берген Ф.Энгельстің ой пікірлері  мен қорытындылар жатады. Автор «Отбасы  бізге қоғамдағы қарама-қарсылық пен қайшылықтардың, өркениет кезеңі басталған уақытта бастап қоғамның таптарға бөлінуінің кішірейтілген  көрінісін береді», - деп атап өтуімен бірге, отбасының әлеуметтік институт ретінде әрі қарай зерттеудің әдістемелік негізін анықтап берді.

Қазіргі философтар отбасы институтын жеке тұлғаның қалыптасуына қатысатын факторлардың бірі деп  зерттейді. (В.В.Москаленко, Ю.Б.Рюриков, Ю.В.Сычев және баскалары). «Отбасы  адамның ойлауының, әрекеттерінің, бағалауының қалыптасуына өмір бойына елеулі әсерін тигізеді» - деп М.С.Шепелева атап өтті[10].

Ю.В.Сычев  шағын ортаның (мектеп, достар және т.б.) түрлі факторларын қарастыра  келе, ең маңызды рольді отбасына береді, себебі, оның ойынша, отбасы жеке тұлғаның әлеуметтік бағдар алуында басты  роль атқарады: «...отбасы жағдайында мақсатты педагогикалық жұмыстың  ғана орасан зор мәні болып қоймай, ішкі психологиялық  климат, ата-аналар мен олардың әлеуметтік нұсқамалары арасындағы қатынастар сипаты, жалпы өмір сүру салты да үлкен мәнге ие болады».

Қазақтардың XIX ғасырдағы отбасындағы әдет- ғұрыптардың  діни аспектілерін зерттей келе, Р.М.Мустафина  отбасы патриархалдық және отбасы –  тұрмыстық дәстүрлерді сақтаушы болып табылады деген қорытынды  жасады.

Социологтар фактологиялық және логикалық сәттерді ескере отырып, отбасына мынадай  анықтама береді:

1. фактологиялық сәт адамдардың негізінде ерлі-зайыптылар байланысы жатқан топтарға бөлінуін ескереді;
2. логикалық сәт отбасының ерекше әлеуметтік феномен ретіндегі,        қоғамның әлеуметті мәдени дамуының факторы ретіндегі мәнін анықтайды – «қоғамдық өмірде болып жатқан өзгерістерді осынша сезгіш, қоғамдық тарихи прогрестің табыстарын, қиындықтарын, қарама-қайшылықтарын айқын көрсететін мұндай басқа әлеуметтік институт жоқ»[11].