Тәуекелді отбасы

Көп балалы отбасының негізгі  проблемалары:

• Материалдық - әр бала дүниеге келген сайын отбасының табысы кеми түседі.
• Толыққанды тамақпен, киіммен, тұрғын-үймен қамтамасыз ету мәселелері.
• Жоғарыда аталған проблемалардың салдарына байланысты ажырасу санының көбеюі.
• Әлеуметтік-экономикалық күрделі жағдайларға байланысты ажырасу санының көбеюі.
• Оқу саласындағы проблемалар.
• Балаларды тәрбиелеу проблемалары.
• Көп балалы отбасындағы тіршілік ерекшеліктеріне байланысты балалардың жеке проблемалары.
• Көп балалы отбасындағы тіршілік ерекшеліктеріне байланысты балалардың жеке проблемалары.

Тұтыну қоржыны адамның денсаулығын  сақтау мен оның тіршілігін қамтамасыз етуге қажетті тамақ өнімдерінің  төменгі мөлшері шаруашылық тауарлары  мен қызмет көрсетуге жұмсалатын қаржы мөлшері.  Отбасының жан  басына шаққандағы табыс мөлшері  тұтыну қоржыны көрсеткішінен төмен  болса, онда ол Аз қамтылған отбасы,кедей деп саналады. Мемлекеттік әлеуметтік көмек алу құқығына ие. Кедей деп ішінара немесе толығымен еңбекке жарамсыз, еңбекке жарамды жақын-жуықтары жоқ азаматтар; көп балалы отбасы; зейнеткерлер; мүгедектер; жалғыз басты жасы жеткен адамдар; жағдайы жайсыз отбасылар; жұмыссыз отбасылары танылады. Қазіргі кезде аз қамтылғандар тобының қатарын жас баласы бар, әсіресе 6 жасқа дейінгі, жас отаулар, босқындар мен еріксіз қоныс аударушы отбасылары толықтырады. Аз қамтылған азаматтарды әлеуметтік қорғау бойынша мемлекеттің жүзеге асыратын шаралары арасындағы ең маңыздылары: жеңілдетілген салық салу, тегін немесе жеңілдетілген қызмет көрсету, денсаулық сақтау, көмек, коммуналдық қызмет көрсету салаларында, жұмыссыздыққа, балаларға, зейнеткерлерге жәрдемақы төлеу. Материалдық немесе қаржылай көмек көрсету кезінде отбасының мүліктік жағдайы ескеріледі – тұрғын үйі, автокөлігі, гаражы. Сондай-ақ олардың типтері секілді – сәтті жанұя, уақытша қиындықты өз бетімен, сырттан көмек күтпей-ақ шеше алатын отбасы, қылмысқа бейім отбасы, дағдарысты отбасы.

 Қиын баласы бар отбасы.Қазіргі кездегі аса бай отбасылардың пайда болуы оларда бала тәрбиесінің дұрыс тәжірибесі қалыптасты деген сөз емес. Міне, осындай отбасылардың кейбір ата-аналары баланың кез-келген сұранысына сол мезетте қанағаттандыруы, аламын деген нәрсесінің сөзге келмей сатып әперу, үй тірлігіне қатыстырмауы баласының өзімшіл, тек қана тұтынушы, жалқау, басқаның есебінен жақсы өмір сүргісі келетін арам тамақ болып қалыптасуына әкеліп соқтыратынын ескере де бермейді. Дәл осыған қарама-қарсы әрекет істейтін ата-аналардың да түсінігі балаларының тура жолдан шығаруға итермелейді. Ондай ата-аналар өз балаларын аса қаталдықпен тәрбиелеймін деп әртүрлі қысым мен тыйымдарды қолдану, сол нәрсеге бола қатаң жазалау, ар-намысын қорлайтын әрекеттер жасау арқылы балаларын өздеріне қарсы қояды.Мұндай жағдайда, әрине, балалар ата-анасын сыйламайды, олардың баласына айтқан «ақылы» кері әсер етеді. Осындай отбасында «тәрбие» алған баланың тәрбиелі болуы да екіталай. Негізінен барлық мәселе ата-аналар тарапынан баланың бос уақытын  орнықты пайдаланбаудан, тұрмыстың нашарлығы мен отбасындағы қақтығыстардан бастау алады. Бүгінде  берекесі жоқ отбасылардың саны өсіп келеді. Ата-ананың жылуынан, сүйіспеншілігінен, ыстық ықыласынан айырылған балалар көшенің қағидасымен өмір сүруге бейімделеді. Қылмыстық жолға түседі, киелі сәті  балалық дәуреннің қызығымен осылай ерте қоштасып үлгереді. Туған-туыстарынан, жақын адмдарынан демеу таппаған қыздар мен ұлдар кездейсоқ азаматтардың жетегіне еріп, ішімдікпен есіркіге құмартады. Сол арқылы қылмыс әлеміне қадам басады. Қылмыс субъектісіне айналған кәмелетке толмағандардың әлеуметтік жағдайына талдау жүргізгенде, олардың жартысынан астамы тұрмысы төмен, толыққанды емес және берекесіз отбасылардан шықандары дәлелденіп отыр.

           Көптеген ата-аналар өндірістік  еңбекпен бала тәрбиелеуге қолы  босамайтынын, уақыт аздығын сылтау  етеді. Соны желеу ететіндердің  көпшілігі баласының кешкісін  және бос уақытында немен айналысатынын,  кімдермен бірге жүретінін біле  білмейді. Елімізде еңбекпен айналыспайтын  адам кемде- кем, өндірістік  міндетін атқара жүріп, тәрбиелі, іскер, білімді, мәдениетті ұрпақ өсірген ата-аналар да мыңдап саналады. Олардан үйренетін жақсы дәстүр – баланы жасынан өзі қызығатын нәрсеге қарай баулып, бос сенделуге жол бермеуі (музыка, спорт, түрлі үйірме жұмыстары), әрі үйдегі үлкенді – кішілі мәселенің бәріне баланы араластырып, ортақ мүдде үшін міндеттілікке, жауап кершілікке тәрбиелеуі.

    Құрамында мүгедегі  бар отбасылар.Мүгедектігі бар азаматтар қоғам өмірінің барлық аспектілеріне қатысуға бірдей құқығы бар. Бірдей құқықтар табиғи, психологиялық, сенсорлық, мәдениеттік, заңдылық және басқа да тосқауылдарға байланысты шектелген мүмкіндіктерді түзететін әлеуметтік қызметтің жүйесімен қамтамасыз етілуі керек. Осы тосқауылдар қоғамның басқа да мүшелері сияқты негіздермен мүгедектің қоғамға     интеграциялануына мүмкіндік бермейді.  Мүгедектік – бұл тек қана медициналық проблема емес, бәрінен бұрын ол – бірдей емес мүмкіндіктер қорытылған әлеуметтік проблема. Қоғам олардың тәуелсіз өмір сүру үшін, қоғам өмірінің ажырамас бөлігі болуға адамның табиғи құқына ие болуға және тұрғын және қоғамдық ғимараттарға, көлікке, коммуникация құралдарына, еңбекке және білім беруге қол жеткізу еркіндігі мен таңдау еркіндігі бар стандарттарды өте мұқтажды мүгедектігі бар адамдарға икемдеуге міндетті.

Отбасында ақыл есінің зақымдалуымен байланысты, балалық церебралдық салынан жүйке жүйесі дамуының бұзылуымен тәрбиеленіп жатқан және туған бала — бұл сөзсіз қайғы-қасірет. Кез-келген ата-ана мұндай сынаққа шыдай алмайды және психологиялық ауырлықты көтере алмайды. Өйткені өзін толық оған көздеп, бір ғана мақсат қойып-барлық өмірін бір қанмен байланысқан мүгедекке барлық уақытын арнауға тура келеді. Ойын, өмір сүру жағдайын, араласып жүрген ортамен түп-тамырымен ауыстыру қажет.[15]

Ішімдікке салынған, оморалдық  өмір сүретін отбасылар.  Маскүнемдіктің кең таралауы республиканың ұлттық қауіпсіздік үшін қауіп-қатер болып табылады. Олар саяси-құқықтық, рухани-адамгершілік, Қазақстан азаматтарының аман-есендік пен денсаулығының, өмірлерінің әлеуметтік қорғалуы сияқты, сонымен қатар қазақстандық қоғамның құндылықтарына залал келтіретін қауіп-қатер мен қауіптіліктен  қорғалуымен анықталатын қоғамдық қауіпсіздікке нұсқан келтіреді. Бүкіл қоғам болып күресуді қажет ететін маңызды бір мәселенің бірі маскүнемдік болып табылады. Сонымен бірге, ерекше назарды алкогольді тұтынуды азайтуға және  ішкіліктің төмендеуіне бағытталған шараларды  қолдануға бөліну қажет. Маскүнемдік – бұл тек ерік күшін көрсетіп, одан құтылуға болатын жаман әдет деген кең тараған пікір бар. Шын мәнінде, бұл науқасты қалай психологиялық, солай тәнін де зақымдандыратын қорқынышты, ілгері дамушы ауру. Отбасының беріктігі - намыстан. Тексіздің ұлы мен қызы да опасыз келеді. Жаман жүрісті әйел-бүгінде талай жігітті зарлатуда. Соның себебінен ішкіштікке салынып жатқандар қаншама? Ертедегі қазақтар ондай әйелді бірден талақ еткен. Атқа теріс мінгізіп төркініне қайтарған. Қазіргі еркектерде ондай батылдық жоқ. Өзін-өзі іштей жеп, арақтан өшін алады. Өз үйінде жастайынан бұзылған ашық етектілерге бүгінгі ортада жол ашық. Қайдағы бір момын жігітке алдап тиіп, басын қатырады да, өмірден ерте кетуіне себеп болады. Ондай жесірдің тапқан ұлы өскенде ынжық болады. Қызы өзіне тартып, ізін жалғастырады. Бұзық әйелдердің саны өсіп көбеюде. Оның артында тексіздік жатыр. Отбасының беріктігі үшін басты қажеті-даналық. Тұтас елдің бүтіндігі де даналықпен ұсталады. Даналық дегенің-жеті жасардан бастап жетпістегілерге дейін ортақ  қажеттілік. Онсыз өмір мәнді емес. Жаңа заманның жастары қалай қарайды? «Кеше сүйіп қосылған едік. Бүгін ұнатпай қалдым» сөзі балалықтан емес, барып тұрған қадірсіздікті көрсетеді. Ажырасу - надандық іс.

Бедеулік мәселесі барлық елдерге  тән құбылыс. Қазір елімізде от басылардың 15-20 пайызы осындай жағдайға душар  болған. Бедеуліктің басты екі  себебі бар. Бірінші - ол экология. Адам қиындықты қолдан жасайды. Қазір  ғылыми-техникалық үрдістердің дамып  жатқан кезі. Ал одан бөлініп жатқан химиялық заттарды ауамен адамдар жұтады. Күнделікті тағамда да химиялық заттар толы. Осының салдарынан адам ағзасында гендер өзгеріске ұшырайды. Ал екінші себеп ол - қазіргі сексуалды революция. Ерте жыныстық қатынастар, кездейсоқ жыныстық қатынастар. Солардың себебінен болатын қабыну процестері әйелде де, еркекте де кездесіп жатыр. Соның себебінен екеуінде де ұрық азаяды. Оның сапасы төмендейді. Мысалы әйелдер бала көтермес үшін, соны тежеу үшін неше түрлі дәрілер қабылдайды. Соның барлығы да өзінің кері әсерін тигізеді. Қазіргі кезде бедеулік еркектер мен әйелдер арасында бірдей тараған десе де болады. 50-60 пайызында әйелдер, 50-60 пайызында еркектер кінәлі. Байқамай жүкті болып қалған жас қыздар кейде аборт жасатуға мәжбүр болады, ал алғашқы жасалған аборттар көбінесе бедеулікке әкеп соғатынын ұмытпаған жөн. Медицинаның өркениетті жетістіктерін көздерімен көре тұра, жас келіншектер мен әйелдердің заңсыз абортқа баруларының себебін түсіну қиын. Бәрі оқыған, көзі ашық, көкірегі ояу. Дегенмен, осылай өздеріне-өздері жауапсыз қараудың салдарынан отбасында жанжал туындап, некенің бұзылуына тірелетін кездер де кездеседі.

Қақтығысты отбасылар, ата-ана, бала қатынасының бұзылуы.Отбасындағы жанжал мен орынсыз дау-дамайлар бала психикасына әсер етеді, жанұядағы түсініспеушілік баланың бойында орнықсыз эмоциялық жайттарды тудырады. Суицидиалды әрекет әлеуметтік жағдайы жоғары отбасында да кездеседі. Негізінен, жеткіншектер қай жағынан болсын әлсіз сипатта болады, олардың бойында әлеуметтік маригинализм кездеседі. Өйткені олар әлі есейіп үлгерген жоқ, жасөспірімдер немесе жеткіншектер көп жағдайды терең түсіне алмай, күйзелісті жағдайға барады. Олардың бойында құндылықтар жүйесі әлсіз болады да, антисуицидиалды факторлар іске қосылмайды. Тәрбиедегі жағымсыз әрекеттер әлсіз қарсылықты күшейтеді де, ата-ана тарапынан болатын әртүрлі жазалар баланың көңіл күйінде эмоциялық орнықсыздықты тудырады, олар содан келіп өмірлік қиындықтарды көтере алмайды. Жасөспірімдердің өзіне-өзі қол салуына толық емес отбасындағы жағдайлар да ықпал етеді. Өгей әке немесе өгей шешенің де мінез-құлқын бала іштей қабылдай алмайды. Суицидиалды іс-әрекетке сонымен қатар бала күнінде алған ми жарақаттарының әсері бар (физиологиялық факторлар). Дисгармониялық дамуы бар балаларда көркем әдебиеттегі оқиғалар мен өмірдегі шынайылықты қабылдауда алшақтық болады. Біз бұл орайда жеткіншектердің өзіндік психологиялық ерекшеліктеріне барынша назар аударуымыз керек. Олардың бойында ұялшақтық пен агрессиялы мінез-құлық, жастық максимализм, шектен тыс мазасыздану, шамасы келмесе де «өзім білеміндікке» ұмтылу тән болып келеді.

Соңғы жылдары елімізде адамдардың өз-өзіне қол салу әрекеттері жиі  орын алуда. Көпшілікті алаңдатып отырған  «Суицид» деп аталатын осы дерттің  мектеп оқушыларын да жағалауы дабыл қағарлық жағдай. Былтырғы жылдың өзінде республикамыз бойынша осы суицидке қатысты балалар арасында  санын  атап көрсетуге  қорқынышты  жағдайлар  тіркелген. Жылдың басынан бері облысымызда орын алған  бірнеше жағдай жасөспірімдер арасындағы суицидтің шын мәнінде өршіп тұрған мәселе екендігіне көз жеткізіп отыр. Өз-өзіне қол жұмсаудың көбейуін көпшілік қауым, әлемдегі әлеуметтік- экономикалық дағдарыспен байланыстырады. Сонымен қоса өз-өзіне қол жұмсауға әкелетін және жол бермейтін, сонымен қоса олардың санының өсуін немесе төмендеудің себептері мен факторларын ажырата білу керек.     Өз-өзіне қол жұмсаудың себептері көп түрлі, бірақ әрқайсысы жеке және кешенді.  Бұл ең басты психикалық жарақат, ол объективті түрде ауыр болады (мысалы, жақынның өлімі, ауыр наукас және т.б.) немесе субъекті түрде жан күйзелісі: бақытсыз махаббат, қорлау, дене бітіміндегі дефект, зорлау, өмір ұстанымның ауысуы, жұмыстан босатылуы, зейнеткерлікке шығуы, карьераның  бұзылуы және тағы да басқасы адамның жеке басына байланысты, оның құндылықты ұстанымдар мен басымдық жүйесінің бұзылуы.  Халықтың келешегі саналатын жап-жас өрендердің осындай бір дертке шалдыққаны бүгінгі қоғамның ең басты проблемасы десек, артық айтқандық емес. Тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл дүние жүзінде өзін-өзі мерт ету оқиғалары соңғы жарты ғасырда көптеп орын алып отырғандығы рас. Статистика бойынша, әлемде жыл сайын шамамен бір миллиондай адам өз-өзіне қол жұмсап, 20 миллиондай адам өзін-өзі өлтіруге әрекет жасайтын көрінеді. Тіпті, әр 40 секунд сайын бір кісі өз жанын өзі қиюда деген дерек те бар. Ал Қазақстан өкінішке орай, өзін-өзі өлтірушілердің жалпы саны жағынан әлемде үшінші орынға, тіпті қыз балалар жағынан бірінші орынға шыққан.[16]

Жұмыссыз азаматтардың отбасылары. Жұмыссыз деп еңбекке жарамды, істейтін бірақ жұмысы мен табатын табысы жоқ, өзіне лайықты жұмыс іздеп тиісті орында тіркелген; жұмыс іздеп жүрген және оған кірісуге әзір; өзіне лайықты жұмыс іздеу барысында тіркелген 10 күн ішінде жұмысқа орналаса алмаған азаматтар танылады. Кез келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өткір проблемалары болып табылатын кедейшілікті болдырмау жолында күрес жүргізу үшін бүгінгі таңда біздің елімізде халықтың кедейшіліктен құтқару мақсатында әлеуметтік-экономикалық шаралар жаппай жүзеге асырылуда. Жұмыссыздар қатарында кәмелетке толмаған балалардың ата-аналарының көбісі, сонымен бірге бірнеше мүшелері жұмыс істемейтін отбасылары да бар. Жұмыссыздар отбасына әлеуметтік көмек көрсету үшін мыналар теңестіріледі:

• Толығымен жұмыссыз отбасылар тобы құрайды;
• Ішінара жұмыссыз отбасылар.

         Жұмыссыз отбасылардың негізгі  проблемалары:

• Материалдық – жалдамалы жұмыс істейтін адамдар үшін негізгі, ал көбінесе өзінің отбасын тамақпен, киіммен, тұрғын жаймен қамтамасыз етудің жалғыз ғана жолы;
• Бос уақыттық –бос уақытын өткізу, мәдени шараларға бару, спортпен айналысу, балаларға түрлі үйірмелер мен секцияларға қатысу;
• Ұзақ уақыт жұмыссыздық кезінде жазғы кезеңді өткізу проблемасы туындайды;
• Отбасындағы психологиялық хал-ақуалдың нашарлауы, жан-жалдың көбеюі, отбасы мүшелерінің арасындағы үйлесімсіздік;
• Психологиялық, соматикалық, адамгершілік сипаттағы жеке проблемалардың көбеюі;
• Бала тәрбиесіне қатысты, шаршап шалдығу мен жүйке тартылуға байланысты проблемалар.

Ажырасу.Ажырасу дегеніміз - некені ресми түрде бұзу. Қазіргі кезде бүкіл әлемде ерлі-зайыптылық пен отбасы мәселелеріне баса көңіл бөлу ажырасу деңгейінің жоғарылауына байланысты болып отыр. Өзгеріп отыратын қоғам жағдайында біздің елімізде ажырасу деңгейіне әсер еткен себептер мынадай: әйелдердің кәсіптік қызметке жаппай кірісуі, діннің өз күшін жоғалтуы, халықтың білімділігінің және жалпы мәдениетінің едәуір артуы, соның нәтижесінде некеге деген талаптың көтерілуі, ажырасуға қатысты заң нормаларының әлсіздігі, жыныстық моральдың бұрмалануы. Ірі өнеркәсіп өндірісінің дамуы және осыған байланысты тұрғындардың едәуір бөлігінің ауылдан қалаға қоныс аудару процесі, сондай-ақ отбасын нуклеаризациялау туыстық жүйе мен қоныстанушы қауымның ерлі-зайыптылардың іс-әрекеттерін әлеуметтік бақылауын әлсіретті. Бұл тұрғыдан ерлі-зайыптылардың, әсіресе, мектеп жасына дейінгі жастағы балалары бар отбасылардың достарымен араласу мүмкіндігі өте шектелген. Алайда аталған өзгерістер әр аймақта әр түрлі жүріп отыр. Мысалы, біздің еліміздің тарихи-мәдени ерекшелігі-туыстық-достық, көршілік байланыстардың өте тығыз болып қала беретіндігінде. Ажырасу алдындағы жағдайдың дамуының басы ерлі-зайыптылардың (немесе олардың бірінің) қарым-қатынасқа және жалпы некеге көңілі толмауынан басталады. Бұл жағдай бірнеше сәттен тұрады:

- Ерлі-зайыптылардың (немесе олардың бірінің) ажырасу туралы шешеім қабылдауы;

- Ерлі-зайыптылық қатынастарды тоқтату;

- Қоғамға ерлі-зайыптылық қатынастардың жайсыздығы туралы жариялау (ажырасу жөнінде өтініш беру).

Ажырасу себептері: сотта  талқылау барысында 1-ші орында мінез-құлқының сәйкессіздігі, 2-орында-жұбайының адалсыздығы  тұр. Тағы бір себеп- ішкілікке салыну. Жиі кездесетін себептер: отбасын  құруға мүдделі болмау, жыныстық өмірге қанағаттанбаушылық, бір-біріне нашар  қарау, қаржы мәселесі бойынша келіспеушілік, қызғану, балалы болмау, аурулар. Өте  сирек кездесетін себептер: ерлі-зайыптылардың  саяси немесе діни көзқарастарының келіспеуі. Ажырасудың тағы бір маңызды аспектісі оның салдары болып табылады. Жалпы алғанда, ажырасу салдары жөніндегі мәселе толық зерттелмеген. Алайда қолдағы бар мәліметтер, тәуелсіз үш тобын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: ерлі-зайыптылар үшін, балалар үшін және қоғам үшін. Ажырасудың ерлі-зайыптылар үшін салдарын қарастырсақ, ажырасу алдындағы кезеңнің жарақаттаушы әсерін, ерлі-зайыптылардың жынысына байланысты ажырасуға қатысты әсер етудің түрліше болуын, ажырасудың ішімділікке салыну, психикалық ауытқу, өзін-өзі өлтіру тәрізді бірқатар қоғамдық теріс құбылыстармен тығыз байланысын байқауға болады.