Шпаргалка по "Политологии"

Мемлекеттің басқару түрі жоғарғы үкімет билігі кімнің қолында екендігін көрсетеді. Соған байланысты мемлекет монархиялық және республикалық болып екіге бөлінеді.

Монархия - мемлекеттің жоғарғы өкімет билігі, жеке дара бір билеушінің қолында болып, ол әкеден балаға мұра ретінде қалатын түрін айтады. Оны хан, патша, император, король деп атауы мүмкін. Монархия өз кезегінде абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді. Абсолюттік монархия – жоғары үкімет билігі бүтіндей, тұтас формальды түрде де шектелместен бір адамның қолында тұрған қоғамдық құрылысты айтады. Ертеде басқарудың бұл түрі кең тараған, соның ішінде Ресейде де. Қазіргі дамыған елдердің ешқайсысында басқарудың мұндай түрі жоқ. Конститутциялық монархия – монархтың билігі белгілі дәрежеде заң шығаратын билік парламентпен шектеледі.

Республика – мемлкет биліктің барлық жоғарғы органдары белгілі бір уақытқа сайланатын немесе өкілдік мекемелер арқылы қалыптасатын мемлекеттік басқару түрі. Республикалық басқару түрі: Перзиденттік, Парламенттік, Аралас болып бөлінеді.

 

 

21.  МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫС ПЕН БАСҚАРУДЫҢ ТҮРЛЕРІ.

 

Мемлекеттік құрылыс пен  басқару формаларына байланысты:

• монархия (Сауд Арабиясы, Катар, Бруней т.б):
• абсолюттік монархия
• конституциялық монархия
• дуалистік монархия ( Иердания, Кувейт, Марокко т.б) монарх парламент немесе үкіметтің төрағасы бола алады.
• Парламенттік монархия (Швеция, Бельгия, Испания, Голландия, Люксенбург т.б)

2. республика:

• Президенттік республика
• Жартылай президенттік (Австрия, Ирландия, Португалия, Польша, Финляндия т.б)
• Унитарлы
• Федерация
• Конфедерация

Мемлекет – қоғамның саяси  жүйесінің басты элементі, саяси  институттардың маңызды бөлігі. Ол белгілі бір аумақ шеңберінде тұратын адамдардың мүдделерін қорғап, олардың арасындағы ара-қатынастарды құқықтық ережелер арқылы реттеп бақылайтын қоғамдық механизм. Мемлекет қоғамдағы  билікті іс жүзінде асырушы орталық  институт. Ол адамдардың белгілі бір  заңға бағынған қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ететін саяси орган.Мемлекет басқару формасы мен саяси  өкіметтің негізгі институттарының  құрылысына қарай да әр түрлі болады. Ал басқарушылық формасы д/з - өзінің заңдастырылған тәртібімен сипатталатын өкіметті ұйымдастыру болып саналады. Басқарудың монархиялық формасы  – мемлекетте билік жүргізетін бір  адам – монарх. Ал мемлекеттің республикалық  формасында – заң бойынша өкімет билігін халықтың көпшілігі жүзеге асырады. Өйткені ондағы өкімет билігінің көзі халықтан шығады. Мемлекеттік басқарудың басқа да түрлері бар. Олар: демократиялық, әміршіл-әкімшіл, тб.Мемлекет басқару түрімен қатар, құрылысына қарай да ерекшеленеді. Мемлеет құрылысы орталық өкімет пен жергілікті биліктің міндеттері өрісінің арақатынасын білдіреді. Ол унитарлық (біртұтас мемлекет) және федеративтік (заң бойынша біршама ерікті мемлекеттер одағы – республикалар, штаттар, кантондар, тб), конфедеративтік (мемлекеттік-құқылық бірлестіктер) болып бөлінеді. Әр түрлі мемлекеттердің маңызы оның ішкі саяси құрылысына қарай бағаланады. Саяси құрылысы дз – бұл мемлекеттік өкімет билігін жүргізу әдістерінің біртұтас жүйесі, жеке адамдардың демократиялық құқы мен бостандығын іске асыру дәрежесі, өкіметтің өз қызметінің құқылық негіздеріне қатысты, ресми конституциялық және құқылық нормалардың нақты саяси өмірге сәйкестігі. Бүгінде әлемде демократиялық, авторитарлық, диктаторлық, фашистік, тб саяси құрылысқа негізделген мемлекеттер бар. Саяси бағыты тұрғысынан олар агрессияшіл, бейбітшіл, косервативтік, либералдық, бейтарап, тб юолып ажыратылады.

 

22. ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МЕМЛЕКЕТ: ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПЕТЕРІ.

 

Ххғ соңғы ширегінде әлемнің  көптеген елдерінде жаңа, ерекше белгілері  бар мем-р қалыптаса бастады. Осы  белгілер құқықты мем-ң сипатын  құрады. «Құқықты мем-т» дегеніміз –  қоғамның саяси әлеуметтік өмірінде, оның барлық аясында құқық жоғары орында тұру керек дегенге мегзейді. Бұл әрбір құқықты мем-ң басты, келелі принципі болуы керек. Яғни құқық  әрбір елдің Конституциясы –  негізгі заңында бекітіліп, басқа  да заңдары мен жарлықтарына нұсқа  болуы керек. Мәселен, 1993 ж 28 қаңтарда қабылдаған Конституциясында Қазақстан  өзінің демократиялық, құқықты мемлекет деп жариялады. Конституциялық кепілдіктерді, заңның, сонымен бірге құқық үстемдігін қамтамасыз етіп отыру Конституциялық сотқа жүктелген. Құқықты мемлекет адамдардың бостандығы мен теңдігін кісінің туа біткен қасиеті деп  жариялайды. Мемлекет барлық құқылық  жүйенің өзегі болып есептелетін  адам құқын өктемдіктен қорғап отырады. Сондықтан да оның заңдары мен  жарлықтары адамның құқына сай келетін, оның ешбір бұзылмайтын принциптеріне  бағынатын болуы керек. Сонымен, адам құқығының, оның ары мен адамгершілігінің, абыройының, мүддесінің мызғымастығы және оларды қорғап, кепілдігін қамтамасыз ету құқықты мемлекеттің  басты принципі

Құқықтық мемлекет деп демократиялық жолмен қабылданған заң үстемдік ететін, оның алдында бәрі де тең саналатын, жеке адамның құқығы жан жақты қамтамасыз етілетін мемлекеттік құрылысты айтады. Құқықтық мемлекеттің негізгі құндылығы халық болып табылады. Сол үшін оның барлық аясында қоғамның құқығы жоғары орында тұру керек. Бұл әрбір құқықты мемлекеттің басты, келелі принципі болып табылады. Яғни құқық әрбір елдің Конституциясы – негізгі заңында бекітіліп, басқа да заңдары мен жарлықтарына нұсқа болу керек. Мысалы ҚР Конституциясында « Қазақстан Республикасы – демократиялық, зиялы, және біртұтас мемлекет. өзін-өзі билейтін қазақ ұлты мемлекеттілігінің түрі ретінде Қазақстан Республикасы өзінің барлық азаматтарының құқық теңдігін қамтамасыз етеді» делінген.

 

 

23. ҚОҒАМНЫҢ ТАРИХИ  ДАМУ ПРОЦЕСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ  ЭВОЛЮЦИЯСЫ.

 

Мемлекеттің тарихи дамуына  байланысты түрлері:

• құлиеленушілік; феодалдық;  капиталистік; социалистік; коммунизм.

Мемлекеттің шығуы туралы этнография және тарих ғылымдарының жаңа білімдер беріп келе жатқанын атап өткен жөн. Осыдан келіп мемлекеттің  пайда болуының әртүрлі теориялары:

• патриархалды; теократиялық; антропологиялық; қоғамдық келісім; психологиялық; органикалық; әлеуметтік экономиялық; күштеу теориясы және т.б қалыптасқан.

Мемлекеттің шығуы туралы бірден бір ертедегі түсінік патриархалдық  теориялар идеясымен байланысты. Бұл теория бойынша мемлекет ерікті бірігудің негізінде құрылған үлкен  отбасы ретінде, отандық биліктің қатынасы әке мен отбасы  мүшелерінің  қарым қатынысымен ұқсас етіліп, шағын отбасының бірігуі ретінде  қарастырылады. Теократиялық теория( Аквинский, Маритен, Мерсье, және т.б) мемлекет құдайдың құдіретінің негізінде пайда  болды, ал бүкіл билік құдайдан деп  қарастырылады. Антропологиялық теория Аристотель еңбектерінде түсіндіріледі. Ол мемлекеттің шығуын адамның қоғамдық табиғатымен түсіндіреді. Қоғамдық келісім теориясы бойынша ( Гоббс, Спиноза, Локк, Руссо т.б) қоғамдық өмір тәртібін және оның ұйымдастырылуын қамтамасыз ету мақсатында, адамдар арасында, билеуші мен бағынушылар арасында саналы түрде және еркіндікпен келісімге  келу, шартқа отыру негізінде мемлекет пайда болды. Психологиялық теория ( Петражицкий, Тард, Фрейд, т.б ) мемлекеттің  шығуын адам психикасының: белгілі  бір адамдардың билік еткісі келу қажеттілігі, өзгелердің бағынуға тырысуы, еліктеуі, ал басқаларының бағындыруға, еліктеу үшін үлгі болуы іспетті  ерекшелікті қасиеттермен байланыстырады. Органикалық теория өкілдерінің  пікірі бойынша мемлекет бұл организм, оның бөлімдерінің арасындағы тұрақты  қарым катынастар тірі жан мүшелерінің  өзара байланысына ұқсас болады. Мемлекеттің шығуының әлеуметтік экономикалық теориясы ( Маркс, Энгельс, Ленин, т.б) мемлекеттің  пайда болуы ең алдымен мынадай  әлеуметтік экономикалық себептермен, атап айтқанда, қоғамдық еңбек бөліністері, экономикалық мүдделер, әлеуметтік қоғам  қайшылықтары және т.с.с. түсіндіреді.  

 

24. ӘЛЕУМЕТТІК  ТОПТАР САЯСАТТЫҢ СУБЪЕКТТЕРІ  МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ.

 

Әлеуметтік топтар саясаттың  субъектісі мен объектісі ретінде  саясаттың субъектісіне әлеуметтік топтар, топтар, ұлттар, мемлекеттер, саяси  партиялар, қозғалыстар жатады.Тұлға- қоғамдық өмірдің нақтылы тарихи жағдайлары қалыптастырған, саналы іс-әрекет ете алатын, өз жүріс-тұрысына жауап беретін, еңбек етіп, қарым-қатынас жасаушы, айналадағы танып-білуші жеке адамды айтады.       Субъект-белсенді іс-әрекет жасаушы, сана мен жігері бар жеке адам немесе әлеуметтік топты айтады.Объект-субъектінің танымдық және басқа іс-әрекеті неге бағытталса, соны айтады. Басқаша айтқанда, объект- зерттелетін зат. Сонда саясаттанудың объектісіне, саясат, саясат желісі жатады.Саясаттың субъектісі- өз мүдделеріне байланысты саяси өмірге белсене араласып, басқалардың санасына, іс-әретіне, жағдайына ықпал ететін, саяси қатынастарға белгілі өзгерістер енгізетін, саясатты жасайтын адам, ұйым не әлеуметтік топты айтады. Саясат субъетісіің құрамы, іс-әрекеттерінің түрлері мен тәсілдері, көздеген мақсат-мүдделері және тағы басқа қоғамның нақты, тарихи жағдайымен айқындалады.Қарапайым, демократиялық жолмен дамыған елде саясат адам үшін және адам арқылыжасалады. Себебі, әлеуметтік топтар, қоғамдық ұйымдар, қозғалыстар қаншалықты маңызды орын алғанымен солардың бәрі адамдардан, олардың іс-әрекетінен тұрады. Олай болса, саясаттың бас суъектісі-адам болатыны сондықтан.Қандай адам болмасын белгілі бір әлеуметтік топқа, топқа, ұлтқа, мемлекетке жатады. Осының өзі де өмір жағдайымен жүріс-тұрысына, саясатқа араласуына әсер етпей қоймайды. Таптың және т.б өкілі ретінде жеке адам саясатқа жанама түрде тартылады. Сонымен қатар ол басқаларға қарап еліктеп, белгілі амал, әрекет жасайды, оны өзінше дәлелдейді. Сөйтіп, ол саясатқа тікелей қатысады, саясаттың субъектісіне айналады.

 

25. САЯСИ ПАРТИЯ  АНЫҚТАМАСЫ,ТҮРЛЕРІ,САЯСИ БИЛІК  МЕХАНИЗМДЕГІ РОЛІ.

 

Партия  деген сөз латынның бөлу, бөлшек деген мағынаны білдіреді. Алғашқы саяси партиялар Ежелгі Грецияда пайда болды. Негізгі саяси партиялардың 200-ден астам анықтамасы бар. Саяси партия─ мемлекеттік билікті қолға алу арқылы жалпы мүдделермен мақсаттарды жүзеге асыруға ынталанатын ерікті біріккен қоғамдық бірлестік,әлеуметтік  топтармен топтардың мүдделерін қорғайтын идеологиялық саяси құндылықтарға негізделген ұйым. Бірінші саяси көпшілік партия болып 1861 ж Англияда либералдық партия құрылды. XIX ғ.аяғына қарай Батыс Еуропа елдерінде түгелге жақын көпшілік партиялар пайда болды. Мұндай партиялар басқа континенттерде де құрыла бастады. Саяси партия тапты немесе әлеуметтік топты, олардың саяси сауаттылығын арттырады,жұмысына ұйымшылдық және мақсаттылық сипат береді. Партияның басты мақсаты─билік үшін күрес,әрекетінің ұзақтығы,ұйымның кең көлемділігі,билікті жүзеге асыруға ұмтылуы.

Қызметтері:

1)әр түрлі топтардың,таптардың  мүдделерін қорғау

2)идеология жасау

3)ұстанымдарды жасау

4)элитаны қалыптастырады 

Партиялық жүйе─мем-к билікті жүзеге асыруға қатысатын партиялардың жиынтығы.Олар:бірпартиялық жүйе,екіпартиялық жүйе,көппартиялық жүйе болып бөлінеді.

1.Бірпартиялық  жүйе. Өзінен басқа,әсіресе бәсекелес партияларды болдырмайды.Ол тоталитарлық және авторитарлық қоғамдарға тән.

2.Екіпартиялық  жүйе. Басқа да кіщігірім партиялар да болуы мүмкін,бірақ билік үшін нағыз бәсекелестік ең ірі екі партия арасында жүреді.

3.Көппартиялық. Мемлекеттік билік үшін күрес барысында бірнеше саяси партиялардың әр түрлі мүдделері мен пікір алалығын пайд. отырып басқару түрі.

Саяси жүйедегі ролі мен  іштей ұйымдасуына б/ты саяси  партияларды 4 түрге бөлуге болады:

1.авангардтық  партиялар.Олардың ұйымы жоғары орталықтанумен сипатталады.

2.сайлаушылар  партиясы.Олардың негізгі мақсаты үміткерлердің сайлау алдындағы науқанын ұйымдастыру,қаржы жинау,үгіт жүргізу т.б

3.парламенттік  партия.Олнегізгі 2 қызметті атқарады:сайлауға дайындалу және парламенттік бақылау жасау.

4.Қауымдастық  партиясы.Ол адамдарды белгілі бір саяси ұстанғанына қарай емес, ортақ көзқарас, ұқсас мүдделеріне орай өзара қатынасып,маңызды ммәселелерді талқылау үшін бекітілді.

        Саяси  партия пікірлестердің ұйымдасқан  тобы, ол халықтың белгілі бір  тобының мүддесін білдіріп, оған  мемлекеттік билікке келу немесе  оны жүзеге асыруға қатысу  арқылы қол жеткізуді мақсат етеді. Саяси партия белгілі бір топтың не әлеуметтік мүддесін білдіретін олардың белсенді өкілдерін біріктіретін, саяси күресіне басшылық жасайтын саяс ұйым ретінде де айтылады. Партияларды әртүрлі негіздері бойынша бөлу көбіне көп шартты, бірақ соған қарамастан партиялардың бірнеше топтарға бөлінетіндігі де бар.

1) Әлеуметтік белгілері  бойынша: буржуазиялық, шаруа, жұмысшы  (коммунистік), социал демократиялық  бұған зиялылардың тиісті жіктері  жатады.

2) Қоғамдық прогресс бойынша,  радикалдық (революциалдық), яғни қоғам  өмірінің құрылымын сапасы жағынан  қайта өзгертуге ұмтылатын партиялар 

А) реформистік

Б) консервативтік

В) реакциялық

3) Басқарудың формалары  мен тәсілдері бойынша: либералдық, демократиялық, диктатуралық

4) Үкіметке қатысы бойынша:  билеуші, оппозициялық, бейтарап(центристік)

5) Наным сенім бойынша: христиан, ислам т.б.

Саяси партиялар қазіргі  кезеңде мынадай міндеттерді  атқарады: А) ірі ірі әлеуметтік іс әрекеттердің бағытын айқындайтын  бағалы тұжырымдар жасайды. Б) ірі ірі  әлеуметтік топтардың белсенділігін  арттыруға көмектседі.В) саяси жүйелерді  олардың ортақ принциптерін, элементтерін, құрылымдарын қалыптастыруға Г) мемлекеттегі билік үшін күреске және мемлекет қызметінің бағдарламасын жасауға  Ғ) мемлекеттік билікті жүзеге асыруға  Д) қоғамдық пікірді қалыптастыруға қатынасады Е) жалпы қоғамды, қоғам  мүшелерін саяси тәрбиелеу жұмысымен  айналысады. Ж) мемлекеттің, кәсіподақтардың  қоғамдық ұйымдардың аппараттары үшін кадрлар даярлау мен ұсыну  істеріне араласады

 

26. САЯСАТ ӘЛЕМІНДЕГІ БАҚ РӨЛІ.

 

Саясаттағы компьютерлік-коммуникациялық технологиялар - XX г. екінші жартысында дамыған демократиялық мемлекеттер азаматтардың ақпаратқа қол жеткізу жолында екі төңкерісті бастарынан кешірді, соның нәтижесінде бұқаралық білім мен бұқаралық теледидар пайда болды. Саяси кеңістікті қайта құруда үлкен рөл атқарған ақпараттық саяси нарықты электронды БАҚ пайда болуы, саяси коммуникаңияда сүхбаттық тәсілдің пайда болуы, "электронды қауымдастықтың" қалыптасуы және т.б. Мінеки, осыған байланысты мемлекеттік билік үшін бәсекелестіктің мүмкіндіктері сапалы түрде өзгерді. Жаңа ақпараттық және коммуника-тивтік технологиялар саясат саласындағы көптеген мәселелерге қатысты ұстанымдар мен қағидаларды өзгертті.

Саясаттағы  компьютерлік-коммуникациялық технологиялардың қатарында - Интернет. Интернет - бұл әлемдік компьютерлік тор, жүз мыңдаған мемлекеттік, корпоративтік, қоғамдық, білім берулік және үй жағдайындағы ақпаратпен алмасу тәсілдері. Ол XX ғ. 60 жж. АҚШ қорғаныс министрлігіндегі информатика мен компьютер саласындағы зерттеулер жобасының шеңберінде жүргізілген ізденістер нәтижесінде пайда болған.

Саясаттағы компьютерлік-коммуникациялық  технологиялар. Интернет коммуникаңиясында нәсілдік, жастық, жыныстық кедергілер жоқ. Интернет соңғы кезеңде сайлау компанияларын жүргізуде кеңінен қолданылуда. Мысалы, сайлау компаниясын ұйымдастырушылар партиялар немесе қозғалыс жетекшісінің веб-парақтарын құру арқылы қосымша өз қолдаушыларын жұмылдыруға мүмкіндік алады.