Шпаргалка по "Политологии"

Әлемдік саясат мақсаты мемлекеттерді  ғаламшарлық ортақ мәселелерді  ұжымдық шешуге ұйымдастыру, олардың  арасында бейбітшілік пен татулықты  сақтау. Басым державалардың және трансұлттық компаниялардың ғаламдық мәселелерді шешуге бағытталған  іс-әрекеттерін ортақ арнаға бұру. Әлемдік саясаттың түпкілікті, көкейтесті міндеті-адамзаттың өмір сүруіне жағдай жасау арқылы, оның тіршілігін қамтамасыз ету. Қазіргі кезеңде әлемдік  басым державалардың саяси элиталары  әлемдік саясат міндеттерін шешпейінше ешбір мемлекетте келешек болмайтындығын түсінуде.

Демек саясат мәнін ұғыну  үшін халықаралық саясат бағыттарын, оның қалыптасуы мен дамуының заңдылықтарын  білу маңызды. Сондықтан саясаттану пәні студенттердің әлемдік саясат туралы кең көлемде түсінігін  қалыптастыру зәрулік деп біледі. Себебі, халықтар мен мемлекеттердің тарихи тағдырлары бір-біріне байланысты және тәуелді. Олардың өзара қатынастары  мемлекетаралық деңгейде, халықаралық  ұйымдар арқылы, трансұлттық корпорациялар, халықаралық үкіметтік емес ұйымдар  т.б. әлемдік саяси процесс субъектілері арқылы өтеді. Әлемдік саясат акторлары  қызметтері адамзаттың сақталуы мен  өмір сүруін қамтамасыз етуді көздейді.

Әсіресе ядролық және жаппай қыру қаруларының басқа түрлерін қолдануға, сынауға тиым салу, оларды таратпау, сатпау мәселесін әлем мемлекеттері бірлесіп шешу қажеттілігін түсініп, ортақ  шаралар жасай бастады. Әлемдік  саясат соғыс қаупіне қарсы халықтардың  және мемлекеттердің бірлесіп күресуі  қажеттілігін сезінуден басталады  десек қателеспейміз. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап әлемдік жақындасу, бірлесу, ортақтасу, мүдделердің тәуелділігі  сияқты үдерістердің күшеюі тереңдей берді. Ортақ экономикалық, сауда, транспорт  пен коммуникация ғылым мен ақпарат  байланыстары халықтар мен мемлекеттерді  өзара тәуелді ете түсті. Өзара  келісіп, ортақ мәселелерді бірлесіп шешу міндеттері зәрулікке айналды. Әлемдік жаһандану үдерісі тек  объетивті ғана емес, түрлі субъективті  факторлар ықпалымен жылдамдай берді. Әлемдік деңгейдегі ортақ мәселелер жүйесінің қалыптасуы ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында нақты нәтижелерін беріп жаһандық жаңа тәртіптер қалыптасты. Адамзат өркениетті бір сапалық деңгейден, екінші мүлдем жаңа сапалық деңгейге ауысты. Жаһандану үдерісі ХХІ ғасырдың бастапқы кезеңінде бұрынғыдан да әлеуетті бола түсті.  Жер шары халқының саны 2010 жылғы 6,8 миллиард болса 2025 жылы 11 млрд. адамға өсуі болжануда. Өкініштісі халық өсуі тіршілік ортаның ластануымен қатарласа жүруде. Адамзаттың осылайша өсуі міндетті түрде экологиялық катастрофаға әкеледі деп есептейді сарапшылар.

17. МЕМЛЕКЕТТІК  БИЛІК ПЕН САЯСИ БИЛІКТІҢ АРАҚАТЫНАСЫ

Саясаттануда саяси билік  теориясы негізгі орын алады. Ол саясатпен  тығыз байланысты және саясаттың, саяси  институттар мен барлық саясат әлемінің мәнін түсініп - білуге мүмкіндік  береді. Себебі, саясаттың негізгі  мәселесі — билік, ал мазмұны —  билік үшін күрес және билікті  жүргізу. Шығыстың көрнекті ой-шылы Ибн-Халдун (1332—1406) адамның басқа жан-жануарлардан ерекшелігі — ол билік үшін күреседі деген екен.

Билік женінде ғалымдар арасында әр түрлі аныктамалар мен түжырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне кысқаша  тоқтала кетейік.

Телеологиялық аныктама билікті белгілі бір мақсатқа, белгілеген нәтижеге, корытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді. Мысалы, ағылшын фәлсафашысы Т.Гоббс (1588—1679) билік болашакта игілікке жетудін кұралы және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп жазды.

Бихевиористік аныктама бойынша билік деп баска адамдардын жүріс-түрысын, өзін-өзі үстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекеттің ерекше түрі.

Инструменталистік аныктама билікті белгілі бір күралдарды, амалдарды (зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану, қолдану мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американын белгілі саясатганушысы Р. Даль (1915 жылы туған) билік бір адам-ға екінші адамды өз еркімен жасамайтын іс-әрекетті жасауға мәжбүр ету мүмкіндігін береді дейді.

Структуралистік анықтама билікті  басқарушы мен бағынушынын. арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды туғанынан, табиғатынан  әміршіл, басқарғысы келіп тұратын  болады, ал баскдлары кенбіс, көнгіш, басқа біреу өз ырқын билеп, баскарып, жол көрсетіп түрғанын ұнатады, калайды  дейді. Солардын. арасында, олардың  ойынша, билік каты-настарытуады.

Конфликтік анықтама билікті  дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің  кұралы дептүсіндіреді.

Біраз ғалымдар билікті кең  мағынасында басқаларға тигізілетін  жалпы ықпал ретінде қарайды.

Биліктін басқа түрлерімен салыстарғанда саяси биліктін. мы-надай  ерекшеліктері бар: оның өктемдік сипаты (ол басқа биліктерден жоғары түрады, оның шешімдерін қалғандары орын-дайды), оның бүкіл қоғамның атынан билік  жүргізуі, басқару мен кәсіби айналысатын  адамдардың ерекше тобының болуы, оның көпшілік адамдардыя мүддесін крзғауы, басқа мекемелерге қарағанда  билік органдарыныңтәуелсіздігі, коғам  емірінің жүмыс тәртібін белгілеуде жеке-дара күкығы, мемлекет шеңберінде ашык күш қолдана алуы және т.б.

Демократиялық саяси жүйе ойдағыдай ез ісін аткаруы үшін, әдетте, мемлекеттік билікті заң  шығарушы, атқарушы, сот билігі етіп үш тармаққа беледі. Оның негізін салушы ағылшын ойшылы ДжонЛокк (1632—1704) пен  француз ғалымы Ш. Л. Монтескье (1689-1753) болды.

Заң шыгарушы билік (парламент) зан. шығарумен, оны бекіту, өзгерту  немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабылдайды, салык салуды аныктайды, үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және армияны қамтамасыз етеді, сауданы  реттейді, сотты ұйымдастырады, халықаралық  келісімшарттарды қабыл-дайды, саясаттың  маңызды ішкі және сыртқы бағытын  айқын-дайды. Оның жұмысына конституция атынан ерекше органдар (конституциялык. кадағалау, конституциялык сот) бақылау жа-сайды.

Атқарушы билікке үкімет пен әкімшілік жатады. Оларды заң  шығарушы өкілдік органдар қалыптастырады. Аткдрушы билік заң шығарушы биліктің бақылауында болып, олардың алдында  есеп береді. Оның жұмысы заңға негізделіп, заң шеңберінде іс істеуі керек. Сырттай  қарағанда ол заң шығарушы билікке  тә-уелді. Бірак іс жүзінде ол саяси  жүйенің маңызды бөлігіне ай-налған және қоғамдык өмірде зор рөл атқарады. Үкімет саяси шешімдер кабылдайды (бірақ  олар конституция шеңберінде бо-луы  және заңға негізделуі керек). Ал әкімшілік  ол шешімдерді жүзегеасырады.

Соттық билік адамдардың құқығын қорғайды, занды бүрма-лаушылыктан  сактайды, парламент не президент  қабылдаған заң-дардың, конституциялық жарғылардың сәйкестігін аныктайды. Оны халык немесе екілетті мекемелер  калыптастырады. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке тәуелсіз. Өз жүмысында  тек занды ғана басшылыққа алады. Егер жоғарғы сот мемлекеттік  органның немесе кьізмет адамының шешімін  конституцияға қарсы десе, ол шешім  толығымен күшін жояды. Соттың маңызды  принциптеріне жариялылык, айыпкердің өзін қорғауға және сот үкімін бүздыру  туралы шағым арыз беруге кұкығы жатады.

төртінші билік деп  акпарат қүралдарын атайды. Бесінші  деп сайлаушылар билігін айтады. Мұнда сайлаушы-лардын еркі, талап-тілектерімен катар кейбір елдерде сайлаушы-ларсотыдабар.

Алтыншыға бакылау билігін  жатқызады. Қайсыбір елдерде қарамағында  аппараты бар Бас бақылаушы да болады.

Жетінші саяси билік дейді. Мүнда билікті жүргізіп отырған  баскарушы партия туралы сөз болып  отыр.

18. САЯСИ ЖҮЙЕ МЕН САЯСИ РЕЖИМ

Жүйе ұғымын ХХғ. 20жж. ғылыми айналымға алғаш енгізгентнеміс биологы Л. Фон Борталанфи. Ол бұл  терминді клетканың сыртқы ортамен  алмасу процесін көрсету үшін пайдаланды. Саяси жүйе д-з – қоғамдағы билікті жүзеге асырудың және ұйымдастырудың принциптері, құқықтық және саяси нормалардың мемл-к және қоғ-қ ұйымдардың бірлестіктерінің жиынтығы. Саяси жүйе құрылымдары: 1) институционалды (мемл., қозғ-р, партия, шіркеу, т.б.); 2) функционалды(саяси қызметтерінің, бағыттарының формалары мен әдіс-тәсілдері); 3) реттеші (конституция, заң, әдет-ғұрып, т.б.); 4) коммуникативті (саяси жүйенің тұратыниэлементтерін байланыстырады). Зерттеушіле саяси жүйенің мынадай негізгі төрт бөлігін айтады: 1. саяси институттар; 2.саяси қатынастар; 3. саяси ережелер; 4. саяси мәдениет. Қоғамның саяси жүйесі деп билік жүргізіп, қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз ететін, әлеу-к топ-р, тап-р, ұлт-р мем-р арасындағы саяси өзара қат-ды реттейтін ұйым-р мен мекеме-ң жиынтығын айтады. Саяси жүйе төмендегідей қызмет атқарады: 1)Белгілі бір әлеу-к топ-ң н/е көпшілік халық-ң саяси билігін қамтамасыз ету. Ол билік-ң тәртіпке келтірілген ереже-де, қалып-да бекітілген, яғни институционалданған түрі. Сондықтан ол конституцияға негізделген жалпыға міндетті заңдар шығарады. Сол арқылы қоғамда тәртіп орнайды. Егер оны бұзушылар б/са, оларға тиісті шара қолданылады. 2) Саяси жүйе қоғ-қ қат-ды реттейді, жекелеген әлеу-к топтар н/е көпшілік халық-ң мақсат-мүддесіне сәйкес адам-ң тіршілік әрекеті-ң әр түрлі сала-н басқарады. Ол әлеу-к институт-р қызметі-ң мақсат-н айқындайды, солар-ң негізінде ол-ды орындау-ң саяси жобаларын жасайды. 3)Саяси жүйе қаоғамда жинақтаушылық, топтастырушылық қызметтң атқарады. Ол ортақ әлеу-саяси мақсат-р мен құндылық-ң айналасында барлық әлеу-к топтар, таптар, жік-ң белгілі бір бірлестігін қамтамасыз етеді. 4)Экон-ң қалыпты жұмыс істеп, прогресті дамуына қажетті саяси жағдай жасау. Мысалы, саяси жүйе өндіріс құрал-на меншік түрлерін құқ-қ тұрғыдан бекітеді, қаржы жүйесін реттейді, салық саясатын жүргізеді. 5)Қоғамды, оның мүше-н ішкі ж/е сыртқы бүліндіргіш әрекет-ден қорғау: ұйымдасқан қылмыс, сыртқы агрессиядан ж/е т.б. Саяси ж құрылымы: негізгі 4 бөлігін атайды: 1)саяси институт-р. Оларға мем, саяси партия, кәсіподақ-р, кооперативтік, діни ж/е т.б.ұйымдар мен бірлестіктер жатады; 2)саяси қат-р. Оған тап-ң, этникалық бірлестік-ң, тұлға-р мен қоғ-ң, азамат мен мем-ң арасындағы қат кіреді; 3)саяси ереже-р саяси институт-ң өзара бірлесіп әрекет етуін қамтамасыз етеді ж/е саяси жүйе-ң ережелік негізін құрайды. ОЛарға Конституция ж/е соған сүйенетін заң-р мен басқа да нормативтік актілер жатады; 4) саяси мәдениет саяси сана мен іс-әрекетте, саяст көзқарас-да, идея-да, теория-да, саяси ереже-ге қатынаста көрініс табады.

Саяси режим түсінігі саяси жүйенің де, қоғамның да, мемлекеттің, тұлғаның мәнді сипаттамасы. Саяси режим тұлғаның саяси шынайылықты және оның проблемаларын түсінуіне шешуші ықпалын тигізетін саяси еркін қалыптастыра отырып, белгілі бір деңгейде тұлғаның әлеуметтік-саяси белсенділігін шектейді. Сондықтан да саяси режим – абстрактілі категория емес, ол шынайы әлеуметтік – саяси мазмұнға ие. Ол сонымен бірге адамның ішкі дүниесін, оның құндылық бағдарларын қалыптастырады. Саяси режим саяси жүйенің құрылымдық элементтеріне, олардың саяси басымдылықтарына , биліктік әсер еткдің әдістерін, құралдарын таңдауына ықпал етеді. Саяси режимнің қызмет етуі қоғамның саяси мәдениетіне, адамдардың саяси тәжірибесіне, халықтың діліне айтарлықтай әсер етіп, тұлғаның қандай да бір саяси режимді қалауын қалыптастырады.

Негізгі типтері: авторитарлық режим, тоталитарлық режим, демократия.

Қазіргі саяси режимдерді демократиялық демократияға қарсы  деп екі топқа бөлуге болады. Демократиялық тәртіпке халықты биліктің қайнар көзі деп санап, оған мемлекеттік істерді шешуге құқық берілген.  Ол үшін қажетті жағдайлар жасалған биліктің түрі, қоғамның мемлекеттік саяси құрылысы жатады.мұндай тәртіпке азаматтардың негізгі құқықтары мен еркіндіктеріне кепілдік береді., әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін көздеуші саяси партиялар, ұйымдар, мекекемелер кедергісіз жұмыс істейді. Антидемократиялық тәртіп тоталитарлық және авторитарлық болып бөлінеді.

Авторитаризм – билік құрушы элитаның бөлініп шығуы, жеке бостандықтар мен саяси бәсекелестіктің шектелуі, адамдарды саяси қауымдастыққа біріктіретін тіршілікке қажетті әлеуметтік-саяси факторлар тән ерекше саяси режим. Мұнда атқарушы билік үстемдік етеді. Парламент жойылмайды, дегенмен ол кеңесші органға айналады. Тоталитарлықпен салыстырғанда авторитарлық режимге бірыңғай идеология, көпшілік партия болмайды.

Тоталитаризм  – авторитаризммен органикалық байланыстағы және одан тек тоталдығымен, яғни акциялардың, әрекеттердің бәрін қамтып, жекелікті жоққа шығарушылығымен ерекшеленетін ерекше саяси режим. Тоталитарлық режимге жалғыз көпшілік партия қалыптасады. Билікті сол жүргізеді. Ол партия  оған кірген мүшелердің өз еркімен және демократиялық жолмен ұйымдаспайды. Демократиялық режим мемлекеттік биліктің халық алдында есеп беру мен сайлау негізінде қалыптасқан саяси құрылым болып табылады.

19. САЯСИ ДАМУ МЕН САЯСИ ПРОГРЕС АРАСЫНДАҒЫ АЙЫРМАШЫЛЫҚТЫ АНЫҚТАП ӨТІҢІЗ

Саяси даму - саяси жүйенің  қоғам мен мемлекетті басқару  ісіндегі элита мен қатардағы  азаматтардың өздерінің ерекше қызметтерін  орындауын сақтап, әрі ол мүмкіндіктерді үлғайта отырып өзгеріп отырған  әлеуметтік жағдайға икемделуі. Ал екінші бір дерекке сүйенер болсақ, саяси  даму - көп-қырлы процесс, оның барысында  әр түрлі саяси күштердің өзара  қарым-қатынасы саяси мінез-құлықтағы, саяси мәдениеттегі, қоғам саяси  жүйесіндегі өзгерістерге әкеледі. Сонымен, саяси даму бұл - саяси жүйе мен басқару тәртіптерінің эволюциясы, оның белгілері: басқару құрылымының  жағдайы, мемлекетпен қарым-қатынаста  азаматтардың араласу деңгейі және тағы басқа мәселелердің теориялық  түрғыдан шешілуі. Саяси даму мәселесі Ф.Теннис, М.Вебер, Т.Парсонс сияқты зерттеушілер еңбектерінде дамытылған. Саяси даму саяси жүйенің дәстүрлі қоғамнан қазіргі кезеңдегі қоғамға  өту процесі ретінде қарастырылды. Дәстүрлі қоғам қарапайым өндіріске  негізделген аграрлы, жабық әлеуметтік құрылым мен азаматтардың жеке мәртебесі  төмен, мемлекеттік қатаң басқару  тән қоғам ретінде сипатталды. Ал қазіргі кезендегі қоғам ашық әлеуметтік құрылым мен билікті  ұйымдастыруда тиімді қоғам ретінде  түсіндіріледі.

Қазіргі саясаттану ғылымында  саяси құрылым, ережелер мен институттар  қаншалықты жаңа әлеуметтік, экономикалық және тағы басқа да мәселелерді шешуге жылдам, әрі икемді қимылдаса, соған байланысты саяси даму қарастырылып жүр.

     Саяси  прогресс  – қоғамдық дамудың бағыты.

20. МЕМЛЕКЕТТІҢ   САЯСИ ҰЙЫМ РЕТІНДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мемлекеттің саяси ұйым ретіндегі  ерекшеліктеріне оның негізгі функцияларын жатқызуға болады:

1. Мәжбүрлеу функциясы – бұл жерде бірінші олрынға мемлкеттің адамдарды қауымдастыққа біріктіретін, олардың мүдделерін түйістіретін, жалпы нормаларды сақтауға мәжбүрлейтін  және геосаяси тұтастықты қалыптастыратын біріктіруші рөлі қойылады.
2. Келісімдік функция – мемлекеттің саяси қатынастардың әр түрлі субъектілерінің арасын келістіруші орган екендігі сөзсіз, ол айтыс-тартыстарда төреші ретінде қатысады, позициялардың жақындасуына жәрдемдеседі.
3. Ұйымдастырушылық функциясы – мемлекет адамдардың әлеуметтік өмірінің негізгі аспектілерінің ұйымдастырушысы ретінде қызмет атқарады. Мемлекеттің функцияналдық ерекшелігіне этатизм жатады.
4. Қорғау функциясы – мемлкет қоғам тұрақтылығы мен оның дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасай отырып қорғайды.

Мемлекеттің құрылысы – белгілі түрде ұйымдастырылған, ішкі тұтастығымен және өзара байланыстылығымен сипатталатын мемлекет органдарының жүйесі.  Әр мемлкеттің механизмі оның тарихи, әлеуметтік, ұлттық, экономикалық, географиялық, т.б. ерекшеліктеріне байланысты құрылады. Дегенмен, барлық мемлекетттерге бірдей тән органдар болады. Мемлкет құрылысына қарай да ерекщеленеді. Мемлкет құрылысы орталық үкімет пен жергілікті биліктің арақатынасын білдіреді. Ол унитарлық (біртұтас) және федеративтік (заң бойынша біршаме ерікті емлекеттер одағы, республикалар, штаттар,.), конфедеративтік  (мемлекеттік құқылық) болып бөлінеді. Әр мемлкеттің маңызы оның ішкі саяси құрылысына қарай бағаланады.

Саяси құрылысы дегеніміз – мемлекеттік өкімет билігін жүргізу әдістерінің біртұтас жүйесі, жеке адамдардың демократиялық құқы мен бостандығы іске асыру дәрежесі, өкіметтің өз қызметінің құқылық негіздеріне қатысты, ресми конститутциялық және құқықтық нормалардың нақты саяси өміргүе сәйкестігі. Бүгінде әлемде демократиялық, авторитарлық, диктаторлық, фашистік, т.б. саяси құрылысқа негіздерген мемлекеттер бар. Саяси бағыты тұрғысынан олар агрессияшыл, бейбітшіл, консервативтік, либералдық, бейтарап болып ажыратылады.