Әкімшілік жазалар

ҚК-тің 58-бабының 2 бөлігінде  белгіленген жағдайларда ғана соттың сіңіру немесе қосу принциптерін тандауға кұқы бар, яғни ауырлығы шамалы қылмысты жасағаны үшін жаза тағайындағанда ғана. Басқа жағдайларда (егер жиынтыққа  тек ауырлығы шағын ғана емес, басқа  санаттағы да қылмыстар кірсе) сот  тек жазаларды қосу принципін  ғана колдануға міндетті.

Сіңіру принципін қолданғанда  сот ҚК-тің Ерекше бөлімінің айыпкердің әрекеті сараланатын бабын назарға  алмайды, жасалған әрбір қылмыс үшін осы санкциялар шегінде тағайындалған  нақты жазаларды назарға алады. Жеңілірек қатаң жаза ауырырақ қатаң  жазаға сіңіріледі. Егер сот сотталғанға  ҚК-тің 221-бабының 2 бөлігі бойынша үш жыл бас бостандығынан айыруды  белгілесе, ал ҚК-тің 341-бабының 1 бөлігі бойынша екі жыл бас бостандығынан  айыруды белгілесе, қатаңырақ жаза — үш жыл, жеңілірек жаза  екі жылды өзіне сіңіреді, ал жиынтық бойынша түпкілікті жаза — үш жыл бас бостандығынан айыру болады. Жиынтыққа кіретін қылмыстар үшін әртүрлі жаза тағайындағанда да осы принцип сақталады.

Мысалы, бірінші қылмыс үшін сот айыпкерге бір жыл мерзімге түзеу жұмыстарын, жалақысының 20%-ін ұстауды тағайындады, ал екінші қылмыс үшін — үш жыл бас бостандығынан  айыру жазасын тағайындады. Қосу принципін қолданып, сот, бұл жағдайда, айыпкердің түкпілікті жазасы ретінде  үш жыл бас бостандығынан айыруды  тағайындайды. Жазалардың қатаңдығын салыстырғанда сот ҚК-тің 39-бабындағы, яғни жазалар жүйесіндегі көрсетілген жазалардың ретін басшылыққа алады.

Жекелеген қылмыстар үшін тағайындалған жазаларда қосу толық  немесе ішінара болуы мүмкін, бірак  барлық жағдайда қосқаннан кейінгі  түпкілікті жаза жекелеген қылмысқа тағайындалған жазаның кез-келгенінен қатаң болуға тиіс. Жазаларды толық  қосқанда олардың жиынтығы жеке жазалардың қосындысына тең болуға тиіс. Жазаларды  ішінара қосқанда басқа қылмыс үшін тағайындалған жазаның бір бөлігі қатаңырақ жазаға қосылады.

Жазаларды қосуға белгілі  бір шектеу қойылған (ҚК-тің 58-бабы). Егер   қылмыстардың жиынтығы тек ауырлығы шамалы қылмыстарды қамтитын болса, онда қосқаннан кейінгі түпкілікті жаза жасалған қылмыстардың ең ауыры үшін жауаптылық жөніндегі   Ерекше  бөлімнің  тиісті  бабының санкциясында   көзделген   жазаның   ең   көп мерзімінен немесе мөлшерінен асуға тиіс. Мысалы, адам ҚК-тің 182-бабының бірінші бөлігі және ҚК-тің 253-бабы бойынша сотталады. Бұл қылмыстың екі түрінің біріншісі ауырырақ болып саналады, ол үшін ең қатаң жаза — екі жылға бас бостандығынан айыру. ҚК-тің осы көрсетілген баптары бойынша бөлек тағайындалған жазаларды қосу принципін қолданып, сот тек 2 жылға бас бостандығынан айыру жазасын тағайындай алады. Егер қылмыстар жиынтығы орта ауырлықтағы қылмысты, ауыр және ерекше ауыр қылмыстарды қамтыса, онда түпкілікті жаза тек жазаларды косу принципін қолдану жолымен тағайындалады. Бұл жағдайда бас бостандығынан айыру түріндегі түпкілікті жаза қолданылған қылмыстық заң нормаларының ауқымымен шектелмейді, тіптен 20 жыл шегінде тағайындалуы мүмкін. Егер қылмыстар жиынтығы жиырма жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы не бас бостандығынан өмір бойы айыру түріндегі жаза көзделген кемінде бір ерекше ауыр қылмысты қамтыса, бұл жағдайда да түпкілікті жаза тек жазаларды қосу принципі жолымен ғана тағайындалады. Бұл жағдайда бас бостандығынан айыру түріндегі жаза 25 жылға дейінгі мерзімге тағайындалуы мүмкін.

Сонымен соттың қылмыстар  жиынтығы болғанда жаза тағайындау принциптерін, сондай-ақ жазаларды қосу принципін  қолданғанда бас бостандығынан  айырудың ең көп шегін таңдау мүмкіндігін  заң реттейді (ҚК-тің 58-бабы) және ол жиынтық құрайтын қылмыстардың қай  санатқа жататындығына және олардың  арасында 20 жылға дейін мерзімге бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы не бас бостандығынан  өмір бойы айыру түріндегі жаза карастырылған  қылмыстардың бар-жоғына байланысты. Мысалы, егер сот айыпкерге ҚК-тің 288-бабының 1 бөлігі бойынша алты ай мерзімге қамауға  алу, ал 101-баптың 1 бөлігі бойынша екі  жыл мерзімге бас бостандығынан  айыру түрінде жаза тағайындаса, ол толық қосу принципіне сәйкес 2 жыл 6 ай бас бостандығынан айыру түрінде  жиынтық бойынша түпкілікті жаза тағайындауға құқылы. Егер сот ҚК-тің 101-бабының 1 бөлігі бойынша 2 жыл 9 айға бас бостандығынан айыру жазасын  тағайындаса, онда тек ішінара қосуды ғана қолдана алады, яғни 2 жыл 9 айға бас бостандығынан айыруға 288-бап  бойынша тағайындалған 6 ай қамауға  алудың 3 айын ғана қоса алады, себебі ҚК-тің 101-бабының 1 бөлігінде көзделген  мерзімнің ең көп мөлшері 3 жыл, сондықтан  түпкілікті жаза одан аспауға тиіс. Сонымен жазаларды қосқанда жазаның  ең көп мөлшерін түпкілікті анықтау, егер осы мысалға қатысты алсақ, жиынтыққа кіретін екі қылмыстың  да ауырлығы шағын қылмыстар санатына жатқандығына байланысты.

Осы келтірілген мысалда  орын алып отырған әртекті жазаларды  косу тәртібі ҚК-тің 61-бабымен реттеледі, онда қылмыстардың жиынтығы және үкімдердің жиынтығы бойынша жазаларды ішінара  немесе толық қосу кезінде бас  бостандығынан айырудың бір күніне қамаудың немесе тәртіптік әскери бөлімде  ұстаудың бір күні, бас бостандығын  шектеудің екі күні, түзеу жұмыстарының немесе әскери қызмет бойынша шектеудің үш күні, қоғамдық жұмыстарға тартудың сегіз сағаты сәйкес келеді делінген.

Кейде сот жиынтық құрайтын қылмыстар үшін әртүрлі, пара-пар  емес жазалар тағайындайды.

Мысалы, бір қылмыс үшін —  айыппұл салу, екінші үшін — бас  бостандығынан айыру, үшінші үшін —  белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жазасын қолданады. Әрине, бұл жерде жеңілдеу жазаның  катаңдау жазаға — бас бостандығынан  айыруға сіңіру принципін қолдануға  болады (егер негіз болса). Бірақ  бұл жағдайда жазалаудың ықпалы, әсіресе  сіңірілген жазаның    жеке сақтандыру мүмкіндігі пайдаланылмайды. Сондықтан да айыппұл салу, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру, арнаулы әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру, сондай-ақ   мүлікті   тәркілеу   сияқты   жазаларды   бас  бостандығын шектеу, түзеу жұмыстары, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, бас бостандығынан айыру   түріндегі   жазалармен   қосқан   кезде жазалардың бірінші тобы дербес орындалады (ҚК-тің 61-бабы). Егер жиынтыққа кіретін қылмыс үшін қосымша жазалар тағайындалса, онда олар да, негізгі жазалар сияқты, бірін бірі сіңіре алады немесе біріне бірі қосыла алады. Әртекті қосымша   жазаларды қосқан күнде де (мысалы, айыппұл салу мен мүлікті тәркілеуді) олар дербес орындалады. Қылмыстар жиынтығы бойынша қосымша жазаларды түпкілікті тағайындау тәртібін ҚК-тің 58-бабының 5 бөлімі реттейді, онда қылмыстар жиынтығы бойынша тағайындалған негізгі жазаға жиынтықты құрайтын қылмыстар үшін тағайындалған қосымша жазалар қосылуы мүмкін делінген. Қосқаннан кейінгі түпкілікті қосымша жаза қылмыстың осы түрі үшін белгіленген ең көп мерзімнен немесе мөлшерден асуға тиіс емес (ҚК-тің 40,41, 50, 51-баптары).

ҚК-тің 58-бабында белгіленген  тәртіп іс бойынша сот үкімі шыққаннан  кейін сол сотталған адамның  бірінші іс бойынша үкім шыққанша басқа қылмыс жасағандығы анықталған жағдайға да таралады. Бұл жағдайда түпкілікті жаза мерзіміне бірінші  үкім бойынша толық немесе ішінара  өтелген мерзім кіреді. Бұл норма  жиынтық құрайтын қылмыстар әр бөлек  уақытта ашылып, осы әр бөлек қылмыстар  үшін айыпкерді соттау әр уақытта  шығарылған екі немесе одан көп үкімдер  бойынша жүзеге асырылған жағдайға да қатысты. Мысалы, адам екі қылмыс жасайды — бұзақылық және ұрлық. Бұзақылық үшін ол сотталғанда, оның ұрлығы әлі ашылмаған. Бұзакылық  үшін үкім шыққаннан кейін 6 ай өткен  соң, ол ұрлық үшін жауапқа тартылып сотталады. Бұл жағдай да қылмыстар  жиынтығы деген ұғымға сай келеді, себебі адам бір қылмыс бойынша сотталғанға  дейін екі қылмыс жасаған. Сондықтан  да бұл ретте де жаза тағайындаудың  ҚК-тің 58-бабы белгілеген тәртібі қолданылады.

ҚК-тің 58-бабының 6 бөлігінде  көрсетілген жағдайларда қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау мынадай  үш кезеңнен өтеді:

1) сот жаңа үкім бойынша,  яғни кейін ашылған қылмыс  үшін жаза тағайындайды;

2) екі үкім бойынша  тағайындалған жазалардың жұмсақтауын  қатаңдауына сіңіру жолымен немесе  жазаларды толық немесе ішінара  қосу жолымен, бұрынғы шығарылған  үкімдерді ескере отырып, түпкілікті  жаза тағайындайды.

3) ҚК-тің 62-бабының ережесіне  сәйкес бірінші үкім бойынша   жазаның нақты өтелген мерзіміне есептеу жасалады. Жаза мерзімін есептеу дегеніміз — егер адам үкім шыққанша бас бостандығынан айырудың алты айын өтесе, ал сот оған үкім бойынша 3 жыл бас бостандығынан айыру жазасын түпкілікті тағайындаса, онда қылмыстар жиынтығы бойынша екінші үкім шығарылған кезге дейін оған 2 жыл 6 ай бас бостандығынан айыру жазасын өтеу керек.

Бірнеше үкімдер бойынша  жаза тағайындау. ҚК-тің 60-бабына сәйкес, егер сотталған адам үкім шығарылғаннан  кейін, бірақ, жазаны толық өтегенге дейін жаңадан қылмыс жасаса, бұл  жағдайда үкімдердің жиынтығы орын алады. Сонымен:

1)  адамға жаза тағайындаған үкімнің болуы;

2) ол жазаны сотталған  адам әлі толық өтемесе;

3) жаңа қылмыс үкім  шыққаннан кейін, бірақ жазаны  толық өтегенге дейін жасалса,  бұлар үкімдер жиынтығының белгісі  болып табылады.

Үкімдер жиынтығы бойынша  жаза тағайындағанда жаңа қылмыс адамды бұрын жасаған қылмысы үшін сотталғаннан кейін жасалынады. Бұл мән-жай  айыпкердің қоғамға қауіпті адам екендігін, заңда оған қатаң жаза қарастырылуға тиіс екендігін көрсетеді.

ҚК-тің 60-бабына сәйкес, егер сотталған адам үкім шығарылғаннан  кейін, бірақ жазаны толық өтегенге дейін жаңа қылмыс жасаса, сот жаңа қылмыс бойынша тағайындалған жазаға бұрынғы үкім бойынша жазаның  өтелмеген бөлігін толықтай немесе ішінара қосады. Бас бостандығынан  айыру түріндегі түпкілікті жаза жиырма бес жылдан аспауға тиіс. Егер үкімдер жиынтығына 20 жыл мерзімге бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы не өмір бойы бас бостандығынан  айыру жазасы заңда көзделген  тым болмаса бір қылмысты жасағаны үшін айыпты деп танылған үкім кірсе, онда бас бостандығынан айыру  түріндегі үкімдер жиынтығы бойынша  түпкілікті жаза 30 жыл шегінде тағайындалуы мүмкін. Үкімдер жиынтығы бойынша  белгіленген түпкілікті жаза жаңа жасалған қылмыс үшін тағайындалған жазадан  да, соттың бұрынғы үкімі бойынша  тағайындалған жазаның өтелмей  қалған бөлігінен де катаң болуға тиіс.

Жазалардың бірдей, сондай-ақ әртекті түрлерін қосу (оның ішінде қосымшаларын да) ҚК-тің 58 және 61-баптарында белгіленген тәртіп бойынша жүргізіледі (бұл тәртіпке өткендегі мөселені қарастырғанда түсініктеме берілген).

Сонымен сот үкімдер жиынтығы бойынша жаза тағайындағанда мына тәртіпті сақтайды:

1)    алдымен жаңа жасалған қылмыс үшін жазаны анықтайды;

2)    сол жазаға сот алдыңғы үкім бойынша тағайындалған жазаның өтелмеген бөлігін толықтай немесе ішінара қосады.

Үкімдер жиынтығы бойынша  жаза тағайындау тәртібінің ҚК-тің 58-бабында  белгіленген тәртіптен айырмашылығы сол, бұл жерде тек жазаларды  қосу принципін ғана қолдану көзделген   (ал ҚК-тің 58-бабында жазаларды сіңіру принципі де көзделген). Екінші айырмашылығы — бас бостандығынан айыру сияқты жазаның үкімдердің жиынтығында жиі  колданылатын түрін қосқандағы ең көп мерзімге қатысты.

Сотталған адамға жаңа қылмыс жасағаны үшін , қылмыстың осы түріне белгіленген ең жоғарғы жазаны тағайындау сот практикасында кездесіп калады. Мысалы, бостандығын шектеу түріндегі  жазаны өтеп жатқан адамға жаңа үкім бойынша 5 жыл мерзімге бас бостандығын шектеу немесе 30 жыл мерзімге бас бостандығынан айыру тағайындалады. Бұл жағдайда сот бұрынғы үкім бойынша жазаның өтелмеген бөлігін жаңа үкім бойынша тағайындалған жазаға сіңіру принципін қолдануға мәжбүр болады (бұл принципті қолдану заңда көзделмесе де).

Қосуға болмайтын жазалар, оның ішінде қосымша жазалар дербес орындалады (ҚК-тің 61-бабы). Қылмыстың  қайталануы болған жағдайда сот жазаны үкімдер жиынтығы бойынша тағайындай отырып, жаза тағайындаудың ҚК-тің 59-бабында  белгіленген ережесін сақтауға тиіс. Бұл ережелер жаңа үкім бойынша тағайындалған  жазаның түрін, мерзімін және мөлшерін анықтауға қатысты. Мысалы, егер бұзақылық  үшін жаза өтеп жатқан адам ҚК-тің 181-бабының 1 бөлігі бойынша қорқытып алушылық жасаса, онда жасаған екінші қылмысы  үшін сот тек 1 жыл 6 айдан 3 жылға  дейінгі аралықта бас бостандығынан  айыруды ғана тағайындай алады.

Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза қолдану. ҚК-тің Ерекше бөліміндегі баптардың санкциялары  жазаны жеке даралауы үшін сотқа көптеген мүмкіндіктер беруді көздейді. Бірақ  өмірде кездесіп қалатын кейбір нақты  істердің өзіндік ерекше мән-жайларын ескерсек, санкцияның ең төмен шегіне тең жазаны немесе балама санкцияның ең жеңіл жазасын тағайындағанның  өзі жосықсыз катал боп саналады, жазаның ҚК-тің 38-бабында көзделген  мақсатын қанағаттандырмайды. Сондай жағдайлар ескеріліп ҚК-тің 55-бабында  былай көрсетілген: ерекше мән-жайлар және әрекеттің қоғамда қауіптілік дәрежесін едөуір азайтатын басқа  да мән-жайлар болған кезде, сондай-ақ топтық қылмысқа қатысушы сол топ  жасаған қылмыстарды ашуға белсене  жәрдемдескен кезде жаза осы кодекстің  Ерекше бөлімінің тиісті бабында  көзделген ең төменгі шектен төмен  тағайындалуы мүмкін, не сот жазаның  осы бапта көзделгенінен неғұрлым жеңіл түрін тағайындауы не міндетті жаза ретінде көзделген қосымша  жаза түрін қолданбауы мүмкін.

Төменгі шектен төмен жаза тағайындағанда сот сотталған адамға жазаның санкцияға көрсетілген  түрін анықтайды, бірақ бұл жаза төменгі шектен төмен мөлшерде тағайындалады. Мысалы, санкцияда 100-ден 200-ге дейін  айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл көзделген, ал сот 50 айлық  есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл  тағайындайды. Басқа мысал. Санкцияда 3 жылдан 7 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру көзделген. Сот ҚК-тің 55-бабын басшылыққа алып, сол бап бойынша 2 жыл мерзімге бас бостандығынан айыру жазасын  тағайындайды. Бірақ, жазаның осы  түрі үшін ҚК-тің Жалпы бөлімінде  көрсетілген ең аз мөлшерден төмен  жаза ҚК-тің 55-бабы бойынша тағайындалуы мүмкін емес. Мысалы, 25 айлық есептік  көрсеткіштен аз мөлшердегі айыппұл  немесе 6 айдан аз мерзімге бас бостандығынан  айыру.

ҚК-тің сотталған адамның  әрекеті сараланатын бабының  санкциясында көзделгеннен жеңілірек  жаза тағайындағанда жазаның сол  санкцияда көрсетілмеген, бірақ  одан жеңіл түрін тағайындайды. Жазаның  заңда көрсетілгенінен жеңілірек  түрін белгілегенде сот ҚК-тің 39-бабында  келтірілген жазалар жүйесін  басшылыққа алады. Мысалы, ҚК-тің бұл  бабы бойынша санкция бас бостандығынан  айыру мен қамауға алуды балама қарастырады. Сот бостандығын шектеуді тағайындайды.

Істің ерекше мән-жайы, сондай-ақ топтық қылмысқа қатысушының топ  жасаған қылмыстарды ашуға белсене  жәрдемдесуі ҚК-тің 55-бабын қолдана  отырып жаза тағайындауға негіз болады.

Істің ерекше жағдайы дегеніміз  қылмыс жасау барысында оң мақсаттар  мен игі себептердің болуы, айыпкердің қосалқы рөлі, оның қылмыс жасау  кезіндегі немесе одан кейінгі мінез-құлқы, күшпен немесе психикалық мәжбүрлеу  нәтижесінде қылмыс жасау, т.б. Бұл  жерде ескеріліп отырғаны қылмыс зардабын болдырмауға бағытталған  мінез-құлық, залалдың орнын өз еркімен  толтыру, шын жүректен өкіну, кінәсін  мойындап келу, т.б.

Жекелеген жеңілдетуші мән-жайлар да, ондай мән-жайлардың жиынтығы да ерекше мән-жайлар бола алады.

Аяқталмаған қылмыс, қатысып  жасалған қылмыс және қайталанған қылмыс үшін жаза тағайындау. Қылмыстық кодекс аяқталмаған қылмыс, қатысып жасалған қылмыс және қайталанған қылмыс үшін жаза тағайындаудың кейбір ерекшеліктерін қарастырған.

ҚК-тің 56-бабына сәйкес аяқталмаған  қылмыс үшін жаза тағайындағанда (қылмысқа дайындық кезінде немесе қылмыс жасауға  оқталғанда) бұрын көрсетілген мән-жайлардан  басқа қылмыстың аяқталмай қалуына  себеп болған мән-жайды есепке алу  қажет, сонымен қатар қылмыс жасауға  калай оқталғандық ескеріледі. Қылмыс жасау пиғылы жүзеге асса, ол жүзеге аспай қалғаннан қауіптірек. Қылмыстың  аяғына дейін жетуіне тосқауыл болған мән-жайды есепке алудың қажет екендігі заңда орынды көрсетілген. Мысалы, әйел зорлауға оқталған адам әйелдің жанұшыра қарсыласуы нәтижесінде өзінің қылмыстық  әрекетін аяғына дейін жеткізе алмайды. Екінші жағдайда қылмыскер өзінің сондай пиғылын қылмыс жасау орнына ІІМ  қызметкерлерінің тосыннан келіп қалуы  нәтижесінде жүзеге асыра алмайды. Бірінші жағдайға қарағанда екінші жағдайда қоғамға қауіптілік дәреже жоғары. Бұл жерде өзінің қылмыстық  пиғылын жүзеге асыру үшін қылмыскерде  қаншалықты нақты мүмкіндік болғанын, мақсатқа жетуге қаншалықты жақын қалғанын ескеру кажет. Сонымен қатар егер адам қылмысқа дайындалғанда немесе қылмыс жасауға оқталғанда сол қылмысты аяғына дейін жеткізетіндей өзінде шама болмаса да мүмкіндігін асыра  бағаласа, сот бұл мән-жайды есепке алып айыпкерге, осындай әрекеттерді  басқа мән-жайларда жасаған адамға қарағанда, жеңілдеу жаза тағайындауға тиіс. Қылмысқа дайындықпен салыстырғанда  қылмыс жасауға оқталу қауіптірек әрекет болғандықтан заң қылмысқа дайындық жасауға қарағанда сол қылмысты жасауға оқталғандық үшін қатаңырақ  жаза қолдану мүмкіндігін қарастырады. ҚК-тің 56-бабының 2 бөлігінде қылмысқа дайындалғаны үшін тағайындалатын жазаның  мерзімі мен мөлшері осы Кодекстің  Ерекше бөліміндегі аяқталған қылмыс үшін көзделген жазаның неғүрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің жартысынан аспауы керек делінген. Мысалы, егер адамға ҚК-тің 127-бабының 1 бөлігінде көзделген  қылмысқа дайындалғаны үшін жаза тағайындалса, оған берілетін ең қатаң жаза 1 жыл 6 айға бас бостандығынан айыру  түрінде бола алады, егер ҚК-тің 231-бабының 1 бөлігі бойынша 1 жыл көзделген  болса.