Дене бітімдері және экстерьері бойынша малды тұқымға жатқызу

Қой бойының өлшемдері:

1. Иығының биіктігі;
2. Арқасының биіктігі;
3. Құйымшағының биіктігі;
4. Кеудесінің жауырын тұсынан енділігі;
5. Сербекаралық енділігі;
6. Тұрқының қиғаш ұзындығы;
7. Кеуде орамы;
8. Жіліншік орамы.

Шошқа экстерьерінің өлшемдері:

1. Иығының биіктігі;
2. Кеудесінің жауырын сыртынан орамы;
3. Кеудесінің тереңдігі;
4. Денесінің ұзындығы –шүйде қырынан құйрығының түбіне дейін (таспамен өлшенеді);
5. Жіліншік орамы.

Құс бойының өлшемдері:

1. Тұла бойының ұзындығы – жауырын бұғана белдеуінің алдыңғы төмпешігінен құйрық қауырсындарының түбіне (ер сүйегінің төмпешік тұсы) дейін (таспамен өлшенеді);
2. Кеудесінің тереңдігі – соңғы мойын омыртқадан төс тұтқасының алдыңғы шетіне дейін (циркульмен өлшенеді);
3. Кеудесінің енділігі – иық бұғана буынының бүйірлері арақашықтығы (циркульмен өлшенеді);
4. Кеуде орамы – қанат сыртынан соңғы мойын омыртқасы мен төс тұтқасынан алдын жанай таспамен орап өлщейді;
5. Сербек аралық енділігі – жамбас сан сүйегі буынының сыртқы бүйірлерінің арақшықтығы.

Суретке түсіру. Экстерьер бағалаудың бір әдісі. Жануарды оның денесін бойлай өтетін сызыққа перпендикуляр бағытта бүйірінен түсіреді. Мұны арнайы алаңда күннің ашық мезгілінде көрнекі жерде жасайды. Фотоаппаратты жануардан 6-7м қашықтыққа, жануар денесінің орта деңгейінде орналастырады. Оның үстіне жануардың бүкіл төрт аяғы, ал сиырдың бұған қоса желіні де көрініп тұруы тиіс.

Әсіресе, бағалы тұқымдардың  ата-тегін суретке түсіріп алудың маңызы  зор. Асыл тұқымды жануарлардыңэкстерьерін  олардың әйгілі ата-тектерінің дене бітімімен салыстыра келе, көп  нәрсені түсінуге және олардың артықшылықтары мен кемістіктерін бағалауға  болады. Мысалы, ағылшынның белгілі  желісті айғыры Эклипстің, сондай-ақ орлов тұқымының ата-тегіндегі  Барс айғырының және оның ұрпақтары  – Лебедь пен Любезныйдың экстерьері дене бітімі үйлесімді, барынша өнімді, әдемі жануардың белгілі моделі бола алады. Орловтың желісті жылқысы  – әйгілі рекордшы Квадратқа тірі кезінде-ақ Мәскеудің №1 жылқы зауытында  ескерткіш орнатылған. 

2.2. Әртүрлі аталық  тізбедегі сұр түсті қаракөл           қозыларының экстерьерлік ерекшеліктері

     Қола реңді   сұрхандария сұры қойларының  қалай жетілетіні жайлы сұраққа  тірілей салмағының өзгеруі бойынша  толық жауап ала алмайтындықтан, бір түрлі аталық тізбеден  алынған ұрғашы қозылардың дене  құрылысы өлшемдеріндегі өзгерістерді  анықтау мақсатымен зерттеу жүргіздік.

2-кесте. Түрлі аталық  тізбе ұрғашы қозыларының экстерьерлік  ерекшеліктері (n=50; S=150), см 

2-кестеден көріп отырғанымыздай, сұрхандария сұрының II аталық  

тізбесінен алынған төлдер өлшемдерінің шамасы бойынша бүкіл  жас кезеңінде I аталық тізбе және бақылау тобы қаракөл қойларының едәуір асып түсіп отырды. I, II аталық тізбе және бақылау тобы ұрғашы қозыларының  арасында өлшемдерінің шамасы бойынша  сенімді айырмашылық жоқ және көп жағдайда олардың статистикалық  сенімділігі аз немесе сенімсіз (Р˃0,05).

    Түрлі аталық  тізбеден алынған ұрғашы қозылар  өлшемдеріндегі өзгерістерді талдай  отырып, аталық тізбе өлшемдеріндегі  өгерістердің тірілей салмағы  өзгерістеріне ұқсас екендігін  атап айтуға болады, яғни туылғаннан  енелерінен айырғанға дейін ең  үлкен қосымша салмақ алынды. Одан кейін күрт төмендеп, малдың 1 жасынан 18 айлығына дейінгі жетілу  кезеңінде аздап көтерілді. Бұл  заңдылық барлық аталық тізбелер  мен бақылау тобы малына да  тән. 

    Сонымен, қола  реңді сұрханлария сұрының  I аталық  тізбесінің ұрғашы қозыларының  щоқтығының биіктігі туылғанынан  1,5 жасына дейін 169,6 %, көкірек тереңдігі  – 214,9 %, көкірек орамы – 198,2 %  және сирақ орамы 133% артық. 

   II аталық тізбе  ұрғашы қозыларының бұл көрсеткіштері  тиісінше 169,8 %; 214,2%; 200,9 %; 200,7% және 134,6 %, ал, бақылау тобынан алынған ұрғашы  қозыларынікі тиісінше 168,9 %; 201,4%; 205,5%; 209,7% және 138,0% болды. 

   Келтірілген деректер  аталық тізбеден тараған және  бақылац тобының ұрғашы қозыларының  онтогенез кезеңінде үйлесімді  жетілгенін мегзейді және оларда  оларда зерттелген кезеңде кеудесінің  қыиғаш ұзындығы мен көкірек  орамының өскенің сипаттайтын  омыртқа қаңқасының сүйектері  жілік сүйектерінің өсуіне қарағанда,  өте тез өсті. Бұл барлық тұяқты  сүт қоректілерді дұрыс азықтандырған  кезде онтогенезге тән құбылыс.

        Алайда, кейбір алғаш өлшемдер басқалармен  байланыссыз, бөлек қарастырылғандықтан,  мал экстерьінің ерекшеліктерін  абсолюттік көрсеткіштерде толық  та  жектілікті сипаттай алмайды.

       Осыған  орай  тәжірибедегі ұрғашы қозылар  дене құрылысының индекстерінің  есебін жүргізген. 

3-кесте. Түрлі аталық  тізбе ұрғашы қозылары дене  құрылысының индекстері (n=50; S=150). %

       3-кестеде  келтірілген экстерер индекстері  түрлі аталық тізбелермен бақылау  тобынан алынған ұрғашы қозылардыңда  туылған кезінде де, 1,5 жасында  да топтар арасында айтарлықтай  айырмашылығы болмағандығын көрсетеді.  Мұны бір тұқым малының үйлесімді  жетілуі  кезінде дене құрылысының   белгілі бір өте берік өлшемдермен  сипатталуынан деп түсіну керек. 

        Дене  құрылыс индекстеріндегі  жасына  байланысты айырмашылықтар қаңқасының  омыртқа және аяқ сүйектерінің  өсу жылдамдығының ерекшеліктеріне  байланысты болады.

       Түрлі  аталық тізбелер мен бақылау  тобының қабырға бұйралы типті  қолар енді сүр түсті  ұрғашы  қозыларының өсуімен жетілуін  зерттей келе біз зерттеу кезеннінде  сүтқоректілердің ттірілей салмақтары   мен өлшемдері жетілуінің алғашқы  кезеңінде өте тез, ал, марқайған  сайын аз өсетін беогілі заңдылығына  сай жетілді деген қорытынды  жасалды. Алайда енелерінен  ажыратқаннан  бір жасқа толғанша қозылар  жетілуінің күрт төмендеп кетуі  одан әрі өсуін қанағаттандыра  алатындай отыға алмайтын, күз-қыс  айларында дұрыс азықтандырылмауына  байланысты мәселе. Сондықтан да  қаракөл тұқымынын қола реңді   сұр төлдердің енелерінен бөлгеннен  кейін жайылым шөбіне қоса  жемен қосымша азықтандыру қажет  . бұл малдың тірілей салмағы   мен  олардың дене құрылысының  екстерьерлік ерекшеліктерінің  шамасын ұлғайтып, 1,5 жасындағы алғашқы  щалыстыруға дейін жақсы жетілдіруге   мүмкіндік береді.

            Әдеттегідей өндірістік  жағдайда  өсірілген жағдайда қабырға бұйралы   қаракөл типті ұрғашы қозылардың  экстерьлерлік  сұрхандария тұқымішілік   қола ренді сұр түсті малының  ерекшеліктеріне тән болады

           Қола ренді сұрхандария сурының  түрлі аталық   тізбесі  мен  бақылау тобынан алынған  қозыларынан  тірілей салмақтары  мен дене  құрлысы бөліктерінің өлшемдерііндегі  айырмашылық бірдей деңгейде  азықтандырып, бірдей күтіп баққан  жағдайа байқалған. Мұны олардың  өсуі гинатип пен сыртқы орта  жағдайының күрделі қарым қатынасының  нәтижесі деп білу керек. Әйтпесе  біздің зерттеуімізде сыртқы  орта жағдайымен малдың генетикалық  ерекшеліктер барлық топ қозылары  үшін бірдей еді.   Ал қозылырдың  тірілей салмақтары мен олардың  өлшемдері арасындандағы біз  тапқан айырмашылықты қошқардың  әсері деп түсіндіруге болады. Сонымен, қабырға бұйралы қаракөл  типінің аталық тізбе малының  тірілей салмақтары мен экстерьерлік  ерекшекліктері бойынша әрбір  аталық тізбеге тән, бірақ олар  үйлесімді құрылған және олардың  дене құрылысы өлшемдері қабырға  бұйралы қаракөл типті қола  реңді сұрхандария тұқымішілік  сұр түсті қойларына тән деп  қорытынды жасаған.  

2.3.Таза тұқымды  голштин дөнежіндердің сырт пішіні, дене бітімі және тірілей салмақ  ерекшеліктері

таза тұқымды голштин  дөнежіндерінің тірілей салмағы  дене бітімі, сырт пішіні және өнімділігінің  тығыз байланыстылығы анықталған.

Академик  М. Иванов мал  тұқымын сипаттағанда сырт пішіні мен  дене бітіміне еркеше назар аударған. «малдың дене бітімі оның денсаулығымен  өнімділігін көрсетеді. Егер сиырлар  тайынша кезінде ертерек қашып  кетсе ұсақ шаруашылықтарда, күтіп-бағуы  нашар болса, әрине, өнімділігі төмен  болады,» - деген ол. А. Богданов мұндай құбылысты «аштықтан болған нәзіктілік,» - деп атаған.

«Сатчиковское» ЖШС-де Голландиядан  әкелінген буаз тайыншалар өздерінің  әдемі сырт пішінімен, үйлесімді  дене бітімімен, жұқа да ұзынша келген бастарымен, кең де терең кеудесімен, арқасының түзу, бұлшық еттері айрықша  бөлінген, терілері жұқа да жылтыр, аяқтары  мықты ең керегі – төрт бөлігі тең  келген желіндерімен көзге түседі. Дене бітімі дегенде әр сырт пішінінің  өлшемдерін қосып айтсақ жөн. Әрине  олардың тірілей салмаққа қатысы бары белгілі. Сол себепті тірілей  салмағына қарап дөнежіндерді 4 градацияға бөлуге келеді: 1)450-480 кг; 2)481-510 кг; 3)511-540 кг;4)541 кг жоғары салмақтағылар 

4-кесте. Тірілей салмағына  қарай дөнежіндердің дене өлшемдерінің  өзгеруі, М± m