Дене бітімдері және экстерьері бойынша малды тұқымға жатқызу

 

Кестеде көрсетілгендей, салмағы  ауыр малдың дене өлшемдері басым  келеді (ауырлық индексі 144,0-145,6), олардың  кеуделері де кең (жамбас кеуде индексі 78,9-80,5; кеуде индексі 54,8-55,4) болса, ұзын аяқтылық индексі 43,1-44,1ғана. Бұған қарағанда  голштин дөнежіндердің салмағы 480-500 кг төмен болмау керек. Табынның сонда  ғана 6,0-6,5 мың кг саууға болады. Малдың өндірістік типі сүт коэффициенті арқылы анықталады ( 2-кесте)

 

5- кесте, дөнежіндердің  тірілей салмағына қарай сүттілігі,  М± m

Тірілей салмағы, кг	305 күндегі сауым, кг	Сүт коэффиценті
450-480 481-510 511-540 541-510 Табын бойынша	5542,9±69,3 5689,0±97,1 5935,6±132,0 6044,5±119,7 5735,5±60,0	1196,9 1135,1 1128,4 1051,1 1180,0
Ескерту: n және орташа тірілей  салмақ 4-кестедегідей

5-кестеде көрініп тұрғандай,  дөнежіндер салмағының өсуіне  қарай сүт сауымы да молая  береді. 4топ, 1-2 топтағы мал сауымынаң  дәлелді айырмашылықпен (Р˃0,99) асып  түскен.

Яғни , голштин малының  сүті, салмағының жоғары және конституциясының мықты болғаны тиімді.

 

2.4.Фенотипі әр  түрлі тана бұқалар түгінің  жыл мерзіміне байланысты өзгеруі

Малдың дене түгін реттеуде түк жүнінің атқаратын қызметі  күделі. Өйткені дене түгі мал ағзасындағы  зат алмасу процесін және сыртқы орта әсеріне бейімделу қабілетін  реттеп отыруда маңызды роль атқарады. Етті тұқым малының түк жүні көрсеткіштерінің жыл мерзіміне   байланысты өзгеретіні көптеген ғалымдар зерттеулерінде дәлелденген.

Осы бағытта «Аңқаты» асыл тұқымды мал зауытында қазақтың ақбас сиыры  тұқымының фенотипі әр түрлі тана бұқаларының жыл  мерзіміне байланысты түгінің өзгеру ерекшеліктерін зерттеу мақсатында 32 тана бұқалар таңдап алынып, үш тор\пқа  бөлінеді: бірінші топқа топқа  тоқал мл, екінші топқа мүйізді  мал, ал үшінші топқа әр түрлі фенотиптік белгілері бар мал аралас қойылады. Зерттеу жұмысында мынадай әдістемелер  қолданылады: түк ылшығының үлгісі соңғы қабырғаның ортаңғы бөлігінің  тұсынан 1см көлемінде алынады. Әр түк  жүнінің үлгісі эфир ерітіндісінде  жуылып кептірілді және өлшенді. Түк  жүнінің тығыздығы әр жүн інің үлгісі эфир ерітіндісінде жуылып кептірілді және өлшенді. Түк жүнінің тығыздығы  әр жүн қылшығын санау арқылы, ал ұзындығы 100 түк қылшығын кәдімгі  сызғышпен өлшеу арқылы анықталады. Малдың тгінің түлеу мерзімінің ұзақтығы балдық жүйе (Хаймен және Нея, Н.Иетс, 1970 модификациясы) бойынша бағаланады.

Түк жнінің жыл мерзіміне  байланысты өзгеруін салыстыра зерттеу  нәтижелері бойынша барлық топтың тана бұқаларының түк жүні қысқы мезгілде ұзарып, жіңішке түбіттермен тығыздалып, салмағы артса, жаз айларында  түк жүндері қысқарып, сиреп, салмағы  азайғаны байқалады (1-кесте).

Тоқал тана бұқалар түгінің  ұзындығы қыстыкүні екінші және үшінші топтағы қатарластарымен салыстырғанда -2,9 және 3,6 мм ұзын болса, түк жүнінің  салмағы мен тығыздығы қыста  да, жазда да бұл топтардан төмен  болады.

Сонымен, қысқы мезгілмен  салыстырғанда жаз айларында  тоқал тана бұқалардың  жүнінің  түлеуіне байланысты оның салмағы 19,5% кеміп, ұзындығы 76,8% қысқарады. Бұл көрсеткіш 2 және 3 топтың тана бұқаларында тиісінше – 18,9 және 19,8%, 40,4 және 39,2%, 75,5 және 74,1% болды.

Жыл мерзіміне байланысты түк жүнінің өзгеруі барлық топтың тана бұқаларының ауа райының  күрт өзгерісіне тез бейімделгіштігін көрсетті.

Жазғы айларда түлеу барысының  жылдам өтуі малдың денсаулығына, сырты  ортаға бейімділігіне байланысты.

Ескі түктің жаппай түлеу  барысы барлқ топта 4-сәуірден басталады. Осы кезеңде түлеу барысының  орташа балы тоқал тана бұқаларда 2 және 3 топтағы жастарынан 0,5 және 0,4 балл жоғары болды. Осы басылымдық барлық бақылау кезеңінде сақталды (2-кесте).

Ескі түктің ауық-ауық түсіп, жаңа түктің өсіп шығуы маусым айының басында 1-топтың 90пайызы, 2-топтың 60 пайызы, ал 3-топтың 80 пайызы түлеп болды. Ал, толық 100% түлеу 24-маусымда аяқталды.

Бұл көрсеткіштерден тоқал  тана бұқалардың ескі түгінің түлеуі мүйізді және аралас топтағы жастарынан жылдам жүретіні байқалады.

Сөйтіп, тоқал тана бұқалардың жылдам оңалып, сыртқы ортаға тез бейімделетіні, яғни бөлек бағып күткенде нәсілдік қасиетінің толық ашылып жетілетіні анықталады.

 

5-кесте. Фенотипі  әр  түрлі тана бұқалар түгінің  жыл  мерзіміне қарай өзгеруі

Топ-тар	Жасы, жыл мерзімі
	Қыс			Жаз
	10 ай			15 ай
	1 см аумағындағы Түктің салмағы, мг	Ұзындығы мм	Тығыздығы 1 см дана	1 см аумағындағы Түктің салмағы, мг	Ұзындығы, мм	Тығыздығы 1 см дана
I II III	13,24±0,54 13,68±0.87 13,70±0.66	41,8±3,0 38,9±4,2 38,2±3,7	485±51,0 533±60,0 521±34,0	10,6±0,21 11,1±0,22 10,8±0,24	9,7±1,2 10,7±0,9 10,9±1,1	286±3,0 323±3,3 317±3,4

 

 

 

 

6-кесте. Тана бұқалар  түгінің түлеу барысы, балл

 

Топтар	П	Түлеу ұзақтығының бағасы, балл					Түлеуі аяқталған мал  саны, бас
		4,04	20,4	10,05	6,06	24,06	10,05	6,60	24,06
I II III	10 10 12	2,2 1,7 1,8	3,4 2,8 3,0	3,8 3,6 3,0	4,5 4,2 4,7	5,0 5,0 5,0	2 1 2	7 5 7	1 4 3

 

 

 

 

 

2.5. Рахат асыл тұқымды жылқы зауытында өсірілетін таза қанды араб жылқыларының сипаттамасы.

Бүгінгі күнде Қазақстанда  араб жылқыларын алым келіп асылдандыру  жұмыстарын қолға алған адамдар  саны көбейуде. Осы тұрғыдан алғанда  алғашқыларының бірі болып үлкен  істі бастаған адам-«Рахат» компаниясының  бұрынғы президенті Ерлан Атамқұлов. Ол Ресейдегі Терск жылқы зауытының 1992 жылы туған Протон (Нафталин-Пернатал) атты курең айғырды алып келді  Протон Нафталиннің соңғы құлындарының бірі. Сонымен бірге 1995жылы туған  Маритана (Никель-Марица) және Гладь (Друг-Гапель) атты екі байтал сатып алынды. Осылардан  басқа 9 бие әкелініп құлындатып алынды. Бұлар Эвенка (Эслендор-Варна) –  құлыны Болатоннан Новость (Вымпел-Непокорнал) құлыны Гордоннан, Гадчина (Машук-Тройка) –құлыны Болотоннан, Дегустация (Гусар-Диана) құлыны Негасимыйдан, Нарубка (Безмен-Напитка) және Джигитовка (Гусар-Даная) – құлындары  Нигасимадан, Поворка (Гвизд-Полтава) және Нотация (Аромат-Нагута) құлындары Мукомолдан , Дворянка (Мурманск-Ниоба) құлыны погремоктан. Аталған биелердің шыққан тектері  өте бағалы және асыл қанды.

Қазіргі кезде «Рахат»  жылқы зауытында өсірілетін таза қанды араб жылқыларының саны-57, оның ішіндегі айғырлары 8, биелері-16 тайлары (2003ж.т) -7 құнандары 2002ж.т-9, дөнеңдері 2001ж.т-5 ал биылғы туылған құлындары 12 бас (7еркек, 5 ұрғашы )

Зауытта асыл тұқымды таза қанды араб жылқысы тұқымдарын өсіруде  үлкен мән беріледі. Олардың 60-65 пайызы осы шаруашылықта туып өсіп жетілген. Соңғы 5-6 жылдың көлемінде бағалы асыл тұқымды араб жылқыларын өсіру мақсатында тианақты селекциялық жұмыстар жүргізілуде.

Таза қанды араб жылқы  тұқымдарының ата тегінің тізбегінде бүкіл әлемге әйгілі келесі зауыттық айғырлардың аты бар. Лоар араб жылқы  шарушылығың дамуына зор әсерін тигізген Асуан АҚШ және Канаданың  ұлттық чемпионы Мускат, Ресей рекордшысы Машук, Ресей айғырларының чемпионы Балатон «3 мәрте жеңімпаз» атағын алған Тополь және Менес, Еуропаның  ең жақсы жылқысы атағын иеленген Друг айғыры.

Зауытта араб жылқысының тұқымдық үш айғыры және алты биесі өсіріледі, олардың жеке сипаттамасы  7-8- кестелерде берілген.

Кестелерде берілген мәліметтер шаруашылықта өсіріліп жатқан таза қанды  араб жылқыларының дене өлшемдерімен индекс көрсетіштері тұқым стандартының талабына сай екенін көрсетеді.

 

7-кесте Араб тұқымының  айғырларына сипаттама 

№	Айғырлардың аттары	Түр-түсі	Туған жылы	Ата-тегі		Дене өлшемдері				Класы	Аталық іздері
				атасы	Енесі	Шоқ-н биіктігі	Тұлғасының биіктігі	Кеуде орамы	Жіліншік орамы
1.	Бенуар 40	торы	1996	Негасимый (терск ж/з) 1988 ж.т	630 Буква 28 (терск  ж/з) 1980	155	156	180	19,0	эл	Кухайлан Афас
2.	Дюра Лекс Сед Лекс	торы	1998	Дочтапе (франция) 1984	Maceth (АҚШ) 1980	452	155	172	18,5	эл	Дэнустэ
3.	Анубей 4	торы	1999	Бахреин 2	910 Анана-сная	156	157	177	19,5	эл	Пиолун

 

8-кесте

№	Айғырлардың Аттары	Түр-түсі	Туған жылы	Ата-тегі		Дене өлшемдері				Класы	Аталық іздері
				Атасы	енесі	Шоқ-н биіктігі	Тұлғасының биіктігі	Кеуде орамы	Жіліншік орамы
1.	Дворянка	Ақ боз	1985	197 Мурманск	501 Ниоба 854	153	153	Кеуде орамы	Жіліншік орамы	эл
2.	Маритана	торы	1995	Никель 20	854 марица	150	149	173	19,5	эл	Корея
3.	Новость 18	Торы	1990	224 Вымпел	410 Непокорная	151	151	176	19,0	эл	Амурат
4.	Ананасная	Торы	1989	199 Нафталин	560 Алабама	148	149	171	19,5	эл	Пиолун
5.	Нарубка 15	Жирен	1994	Безмен 50	490 Наметка	153	151	173	19,5	эл	Насим
6.	Москвичка	Ақ боз	1997	260 Дятел	484 Москва	147	149	169	19,5	эл	Пиолун