Дене бітімдері және экстерьері бойынша малды тұқымға жатқызу

Зоотехнияда конституция  түрін У. Дюрст [7], бойынша топтастыру кең тараған. Ол  негізгі критерий қылып  организмдегі  зат алмасуды  және организмдегі  тотығу  үрдісін жеделдетуді  есептеп, оны тыныс алу және  ас қорыту түріне бөлді.

Тыныс  алу түрінің  сипаттамасына  тән қылып  организмнің  кеуде қуысының ұзынын, қысыңқы денелісін, тотығу үрдісі  жеделдісін, зат алмасуы  жоғарғысын  жатқызды. Бұған  жататындар: сауын сиырлар, тез  желісті  жылқылар, жұмыртқа беру  бағытындағы  тауықтар  жатады.

Ас  қорыту түріне тыныс  алу түріне жататындармен салыстырғанда  малдың  кеуде қуысының тереңдігі, қысыңқысы, жалпақ  денелісі, зат  алмасуы төмені, май түзілуі жоғарысы  және ас қорыту мүшелері салыстырмалы түрде кіші ауқымдысы жатады. Сүт  бағытындағы сиырда  ет бағытындағымен  салыстырғанда  ас қорыту мүшелерінің  көлемі  үлкен. Олар жалпақ  денелі, ас қорыту  түрі конституциясына  жататын малмен салыстырғанда азықты көп  мөлшерде қажет етеді және пайдаланады. Бұған жататындар ет бағытындағы  ірі қара, ауыр жүк таситын жылқылар жатады.

Өтпелі тип ас қорыту типімен  тыныс алу типінің ортасындағы  аралық орынды алады. У. Дюрст жануарларды  әртүрлі типтерге жатқызу үшін омыртқа  жотасы мен соңғы қабырғаның арасындағы бұрышты арнайы құралмен анықтауды  ұсынды, ол Дюрст бұрышы деп аталды. Тыныс алу типінде бұл бұрыш 140⁰, ас қорыту типінде - 100⁰, өтпелі типте - 118⁰. Бірақ Дюрст қағидасын тексеру малдың дене бітімі мен оның қабырғасының бұрышы арасындағы байланыстың аз екендігін көрсетті.

Е.Ф. Лискун [8], дене бітімнің типтерін жіктеуді ішкі секреция бездерінің даму дәрежесі мен қызметіне байланыстырды. Ол ішкі секрецияның гипофиз, қалқанша без, жыныс бездері және тимус  секілді бездерінің гиперфункциясын  ескере отырып, дене бітімінің 7 типін  көрсетті: гипергипофиздік (бойшаң жануарлар), гипофиздік (тапал жануарлар), микседемотоздық (тотығу процестері баяу сүтті жануарлар), гипо- және гипергенетикалық (жыныс  мүшелері түрліше дәрежеде дамыған  жануарлар), гипертимиялық (сирақтары  ұзын, денесі қысқа жануарлар), гипотимиялық – денесі қзын, сирақтары қысқа (сүтті  мал), гипергенетикалдық. Алайда дене бітімінің  типтерін бұлайша жіктеу тәжірибеде кең қолдау таппады.

Зоотехникалық әдебиеттерде ішкі секреция бездерінің (қалқанша без, гипофиз, жыныс бездері және тимус) қызметі мен даму деңгейін негіздейтін  Е.Ф. Лискуннің конституция түрін  топтастырулары кездеседі. Жүйке қызметі  бойынша конституция түрлерін Ә.Б. Байжуманов [9], топтастыруы көңіл бөлдіреді. И.П. Павлов жүйке қызметінің түрін оқи келе мал ағзасында қоздырғыш және тежеуіш күш барын анықтап, жүйке қызыметінің 4 түрін айқындады: күшті-жуас жуа-тез; күшті-жуас  жуа-баяу;  күшті-асау  жуа-тежеусіз және әлсіз түр, яғни бұндағы тежеу үрдісі қозу үрдісіне қарағанда басым болады

Байжумановтың деректерінде [10],  дене бітімінің белгілі бір  типіне сипаттама бергенде И.П.Павловтың  іліміне сүйене отырып, жүйке қызметінің типіне де мінездеме береді.

Темперамент – жануарлардың дене бітімін анықтаудағы аса  маңызды өлшем және ол малдың өнімділік  бағытымен тығыз байланысты. Дене бітімі жеңіл типтегі жылқылар тез, ұшқыр болса, ауыр жүк тартатын жылқылардың  темпераменті салмақты, орнықты болып  келеді.

Ауыл шаруашылық малдарының дене бітімін сипаттау

Жылқы малының экстерьері

Красников С.С. [11], мағлұматы  бойынша  жылқы экстерьерін бағалауда  оның барлық дене мүшелерін негізгі  үш топқа бөледі:

1 – басы, мойыны, денесі (шоқтығы,  жауырынды, жотаны, белді, сауырды,  кеудесін сипаттауды да осыған  қосады);

2 – аяқтары (орналасуы,  білезік және бақай буындарының,  алақан сүйектерінің, бақайшақтың,  тірсек буынының құрылысы);

3 – жалпы бітімі, бұлшық  еттері, сіңірлері, жылқының темпераменті.

Свечин К.Б. [12], деректерінде жылқының типін және шаруашылыққа қажеттігін анықтау үшін оның денесі өлшенеді. Өлшеудің мәліметтері жылқының қай  тұқымға жататындығы жайындағы  документке, паспортқа жазылады. Жылқының денесін өлшеу үшін оны тегіс  жерге төрт аяғын тең бастырып тұрғызады. Әсіресе төрт түрлі өлшеудің маңызы өте зор. Олар: шоқтығынан өлшегенде  биіктігі, кеудесінің кеңдігі, көкірек  және жіліншек орамы.

Дүйсембаев К.Ы., Бегімбетова  Г.С., Жүнісов А.М. [13], еңбектерінде қазақ  жылқысының тұрпаты (ғылыми тілде экстерьері), шыдамдылығы, бағылуы туралы тамаша пікірлер айтылады. Осы  зерттеулерден  «орыс армиясының қажеттілігін кез  келген уақытта қанағаттандыратын  таусылмас көз – дала жылқы  шаруашылығына» мемлекет тарапынан  назар аударыла бастады. Оның үстіне Россияның оңтүстігіндегі атап айтқанда, Дон аймағындағы жылқы шаруашылығы  егіншіліктің дамуына байланысты дамымай  қалды. Армияны атпен жабдықтау  жолы біреу-ақ болады, ол – Орта Азия мен қазақ даласындағы жылқыны  меңгеру. 1884 жылы мемлекеттік жылқы  зауыттары басқармасының бастығы  граф Воронцев-Дашковтың бұйрығымен Торғай, Орал облыстарына, Ішкі Бөкей  ордасына мамандар жіберіле бастайды. Кейіннен мамандар Қазақстанның басқа  жерлеріне де жіберіледі.

Омарқожаев Н., Әкімбеков  Б. Махмұтов С. [14], деректерінде       экстерьер мен өнімділіктің арасындағы байланысты дұрыс түсіну жолындағы  ізденістер орыс зоотехния мектебіне  де тән болды. Қазақтың жылқысын жақсарту үшін орыс ауыр жүк тартатын жылқы  тұқымымен қан араластыру арқылы қазақ жылқысының сапасын жақсартуға болатындығын осылардың деректерінен көруге болады. Осы әдіспен алынған  будандардың тірідей салмағы  артып және жергілікті қазақ жылқысының тұқымына тән ерекшеліктері (ауа  райына төзімді келу, шыдамдылық, жұмысқа  қабілеттілік) сақталынады.

Төреханов А.Ә, Ж.К. Каримов [15], зерттеулерінде  ірі қара малының басына сипаттама бергенде оның көлемін, профилін анықтайды. Мүйіздердің, құлақтың, көздің, әукенің, тіс жүйесінің мөлшері мен пішінін бағалайды. Өнімділігі, дене бітімінің типі мен жынысына қарай жануардың басы түрліше болады. Сүтті сиырлардың басы, әдетте, шағын, жеңіл, біршама ұзын және жіңішкелеу болады. Етті сиырлардың басы едәуір жалпақ, бет сүйектері қысқалау болып келеді. Етті жұмыс малының басы ауыр, ауқымды болады. Сиырларға қарағанда бұқаның басы шомбал, маңдайы мен желкесі кең.

Мойынды оның ұзындығына, аумағы мен жуандығына қарай бағалайды. Орта есеппен алғанда, мойын ұзындығы жануар денесі ұзындығының 27-30% ын құрайды. Бұлай болмаған жағдайда ол қысқа  немесе ұзын мойын деп есептеледі. Сүтті малдың мойны ұзын, жіңішке, терісі қатпарлы болып келеді. Етті малдың мойны әдетте қысқа, әукесі жақсы  жетіледі. Сиырларға қарағанда бұқалардың мойны жуан әрі қысқа болып  келеді.

Шоқтықтың шамасы мен пішіні түрліше болады. Оның құрылысы көп  жағдайда алғашқы арқа омыртқалары  қырының, жауырынның биіктігі мен ондағы бұлшық еттердің дамуына байланысты болып келеді. Сүтті сиырлардың шоқтығы  түзу, жуандығы орташа, бұлшық еттері әлсіздеу болады. Етті малдың шоқтығы аласа  әрі жуан, кейде аша тәрізді, бұлшық еттері күшті болады. Шоқтығы өте  биік әрі аша тәрізді болса, бұл  экстерьердің үлкен кемістігі болып  саналады.

Кеуде – экстерьердің ең негізгі мүшелерінің бірі. Кеудеде  өкпе мен жүрек тәрізді тіршілік үшін маңызды мүшелер орналасқан. Кеуденің көлемі оның ұзындығы, тереңдігі  және жауырын сыртындағы енімен анықталады. Дені сау, мол өнімді жануардың кеудесі  кең әрі терең болады. Егер кеуденің тереңдігі шоқтық биіктігінің 50пайыздан астамын құрайтын болса, онда оның терең, жақсы дамыған кеуде болғаны. Терең емес әрі жіңішке кеуде  – организм әлсіздігінің белгісі.

Жота – жануардың дене бітімі пропорциялылығының және мықтылығының маңызды көрсеткіштерінің бірі. Жотаның  құрылысы мен пішіні омыртқалардың  қырлы өсінділерінің биіктігі мен  бұлшық еттердің даму дәрежесіне байланысты. Жотаның иіліп кетуі – экстерьердің кемістігі болып саналады. Мұндай салбыраңқы жота көбіне кәрі жануарларда  кездеседі.

Бел – ешқандай ойыстанбай, малдың сауырына өтуі тиіс. Оның қысқа, тегіс әрі жалпақ болуы жануардың  дене бітімінің мықтылығын білдіреді.

Сауыр – сербек сүйек  тұсында, жамбас буыны мен шонданай төмпешігінде жалпақ болуы тиіс. Ірі  қараның сауыры қысқа әрі ұзын, түзу, көтеріңкі және салбыраңқы, жалпақ және жіңішке, шатыр пішінді болып  келеді. Барлық жануарларда да сауырдың жалпақ әрі түзу болғаны жөн. Малдың бөксе жағының қушық, салбыраңқы болып келуі – эстерьердің  кемістіктері болып санады.

Аяқтары. Жануарларды күтіп-бағудың  жаңа өнеркәсіптік технологиясына көшуге байланысты олардың аяқтарын бағалауға  зор маңыз беріледі. Бұл шаруашылық кешендерінде, әдетте, жануарларды  тас еденді немесе саңылаулы еденді қора-жайларда серуендетпей күтіп-бағуға байланысты, ең алдымен жануарлардың еркін жүріп-тұруына мүмкіндік  беретін аяқтарының дұрыс, тік орналасуына  көңіл бөледі. Сүйектердің мықтылығын, бұлшық еттердің дамун, сіңірлердің  жетілуін және тұяқтардың беріктігіне  мән береді. Жүріс буындарының  жақындығы, артқы аяқтарының қылыш  тәрізді иілуі, піл сирақтылық, жалпақ табандылық – экстерьердің кемістіктері.

Желін – сүтті сиырларды  бағалауда маңызды мүше. Сүтті  сиырлардың желінін былайша бөледі: тостаған тәрізді, ванна тәрізді, жұмыр  және ешкі желін. Желін бағалауда  оның пішінін, бөлімдерінің дамуын, емшектерінің өлшемдері мен орналасуын, сондай-ақ сүтінің шығу жылдамдығын және сауудың  жеңілдігін анықтайды. Желіні тостаған және ванна тәрізді сиырлар барынша  мол өнімді деп бағаланады. Тостаған тәрізді желіннің алдыңғы және артқы  бөлімдері үлкен, цилиндр пішінді  болып біркелкі дамыған, емшектері  алшақ орналасқан. Мұндай желінде  сүт түзетін секрециялық ұлпалар  көп болады. Сүті мол сиырлардың желінінде секрециялық ұлпаның  үлесі 75-80% құрайды, ол кең әрі терең  дамыған.

Ванна тәрізді желін сиыр құрсағының төменгі бөлігін кеңінен  бойлай жақсы жетілген. Жұмыр желін  тостаған тәрізді желіннен гөрі біраз  кішілеу болады, бірақ кең әрі  терең болып келеді, емшектері  алшақ әрі дұрыс орналасады. Өте  салбыраңқы, жұмыр желін сиырдың  жүруіне кедергі жасайтындықтан аса пайдалы емес. Ешкі желіннің алдыңғы бөлімдері жаққсы жетілмеген, емшектері өте ұзын, машинамен  саууға жарамайтын өте жуан болып  келеді.

Желіндегі емшектердің пішіні мен өлшемдері – экстерьердің маңызды көрсеткіші. Емшектері өте  жуан немесе ұзын, сондай-ақ жіңішке  немесе қысқа болып келетін сиырлар  машинамен саууға жарамсыз болады.

Сиырларды машинамен саууға жарамдылығын бағалағанда желін  индексін анықтауға болады. Желіннің алдыңғы бөлімдерінде болатын сүттің мөлшерін желін индексі деп есептейді, оны жалпы сауылатын сүттің үлесінен белгілейді. 50%ға тең келетін индекс ең жақсы индекс деп есептелінеді.

Ұрғашы және еркек малдардың  жыныс мүшелері мен жыныстық белгілері  жақсы жетілуі тиіс. Крипторхизм  және жыныс бездерінің әркелкі дамуы  еркек малдар үшін үлкен кемістік болып саналады.

Ірі қараның дұрыс дене бітімінің белгілеріне мыналар  жатады:

1. дене бітімінің жалпы үйлесімділігі ;
2. кеудесінің кеңдігі мен тереңдігі;
3. буын байланыстары айқын байқалатын, аяқтары дұрыс      орналасқан,     сүйектерінің мықты жақсы дамуы;
4. тұрқының жақсы дамуы;
5. денесін біркелкі жүн басуы, мүйізі сынғақ есес, жылтыр;
6. жыныстық белгілерінің жақсы байқалуы;
7. жануар денсаулығының жақсы екендігінің жалпы көрінісі.

Қой экстерьері. Қой экстерьерін  сипаттауда оның мүйізділігін, басының  көлемі мен пішінін, жүнділігін, мойнының ұзындығы мен жуандығын, мойын терісінің  қатпарлылығын, шоқтығының биіктігі мен  ұзындығын, жотасының пішінін, сауырының  ұзындығы мен енін, кеудесінің кеңдігін, денесінің артқы үштен бір  бөлігінің дамуын, құйрығының ұзындығы мен пішінін, аяқтарының орналасуын, дене терісінің қатпарлылығын және жүн ерекшеліктерін бағалайды. Сүт  бездерінің дамуына зор көңіл  бөлу керек. Желін көлемді, қалыпты, емшектері дұрыс орналасқан болу керек.

Өнімділігі әр түрлі бағыттағы  қойлардың көптеген тұқымдарының айқын  байқалатын экстерьерлік ерекшеліктері  болады, оларды жануарларды бағалау  кезінде ескеру қажет. Мысалы, етті-жүнді  жақсы байқалатын етті пішіні болуы  тиіс (төсі кең, жотасы мен белі айтарлықтай  жалпақ, сан еті жеткілікті, аяқтары  дұрыс орналасқан).

Биязы жүнді қойлардыңбасы  ұзын әрі қушық, мойнының ұзындығы орташа, мойнында 2-3 тері қатпары бар, кеудесі  аса ұлкен емес, денесі жайпақ, шоқтығы  айтарлықтай биік, жотасы мен белі түзу, жақсы бұлшық етті, сегізкөзі  түзу, аяқтары мықты болады. Жүнді  қойлардың денесінде тері қатпарлары көп болады. Биязы және биязылау жүнді қойлардың экстерьерін  тікбұрыштар жүйесі бойынша сипаттайды. Қалыпты дамудан ауытқыған дене мүшелерін ғана шартты белгілермен  белгілейді. Мамық және түбіт жүнді  ешкілердің экстерьерін де осындай  жүйе бойынша сипаттайды. Романов қойларын бағалауда олардың 2 типін ажыратады: ауыр (тірілей салмағы ауыр) және нәзік (тірілей салмағы жеңіл).    

Шошқа экстерьері. Шошқа  экстерьеріне баға беруде оның басы, құлағы, сан еті, денесінің ұзындығы, жүні, түгі, аяқтары секілді дене мүшелеріне назар аударады. Мегежіндерді бағалауда  олардың сүт бездеріне, емшектерінің санына ерекше көңіл бөледі. Емшектері 12-ден кем, жауырындарының үсті түсіңкі, жотасы салбыраңқы, шайнау тістері  дұрыс қабыспайтын жануарлар  жарамсыз деп табылады. Қабанның аталық бездері бірдей болып, жақсы жетілуі  тиіс. Шошқаны дамуына қарай бағалаудың зор маңызы бар. Мұнда оның тірілей  салмағы мен өлшемдері ескеріледі. Шошқаның дамуын бағалауды оның 6 айлық  кезінен бастап жүргізеді, ал бұған  дейін торайлардың тірілей салмағын ғана ескереді.өнімділік бағыты әр түрлі шошқалардың экстерьеріне баға берудің өзіндік ерекшеліктері  болады.

Етті шошқаның басы орташа, қырынан қарағанда сәл дөңес, әукесі жетілген, құлақтары шағын  болады. Мойнының ұзындығы орташа, жақсы  жетілген, денесі ұзарыңқы, жайпақ сан  еттері қалыпты. Кеудесінің жауырын  тұсындағы орамы денесінің ұзындығынан  орта есеппен алғанда 20см кем болады. Жотасы мен белі түзу, ұзын, кең, қабырғалары  жұмыр болып келеді. Сан еті  ойдағыдай қалыптасқан.