Бақылау және қабылдауға тірбиелеу

     М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік университеті

                                       

                                           Педогогика факультеті

 

 

 

 

                        Р е ф е р а т

                                  Тақырыбы: Қабылдау       

 

 

 

 

 

 

                                       

                                          Орындаған: 06102 топ студенті Акашева Г.Б

                                             Тексерген: магистр, оқытушы Ерниязов О.Н.

 

 

 

 

 

                                          Орал, 2011           

 

                                      ЖОСПАР

Кіріспе.....................................................................................................................3

§1. Қабылдау қасиеттері........................................................................................4

§2. Байқау және байқағыштық..............................................................................9

§3. Бақылау және қабылдауға тірбиелеу............................................................10

Қорытынды...........................................................................................................12

Пайдаланылған әдебиеттер.................................................................................13

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      

 

      

 

         Егер түйсік сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттері мен сапаларының миымызда бейнеленуі болса, қабылдау заттар мен құбылыстардың мида тұтастай бейнеленуі болып табылады.                                                                                       

     Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т.б. қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді. Мысалы, алманы қабылдау алсақ, мұнда біздің анализаторларымызға оның қызыл түсі, хош иісі, тәтті дәмі т.б. осындай қасиеттері бір мезгілде әсер етеді де, миымызда тұтас зат бейнесі пайда болады. Қабылдау процесінде адамның өткендегі тәжрибесі ерекше маңыз алады. Сыртқы ортадан адамға дамылсыз ақпарат келіп отырады. кісі бұлардың бәрін бірдей дұрыс қабылдай алмайды, немесе үлгермейді. Егер  бала өмір бойы поезды көрмей өссе, оны бірден жақсы тани алмайды. Адамның сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсенді қабылдау. Белсенді қабылдау ғана дүнйені тереңірек тануға мүмкіндік береді.

       Түйсік пен қабылдау өзара тығыз байланысқан жан құбылыстары. Бұлардың екеуі де біздің санамызбан тәуелсіз жасап, түйсік мүшелеріміздің  әсерленуімен туындайтын объектив шындықтың сезімдік бейнесі. Бұл тараптан түйсік пен қабылдау өзара жақын келеді. Бірақ қабылдау – нақты затты немесе құбылысты сезімдік тануға негізделеді, қабылдауда біз көз алдымызға белгілі мағнаға толы адамдар, заттар, құбылыстар әлемін келтіреміз және олардың бәрінің де өзара күрделі, әрқилы қатынастарға түскенін байқап, білеміз. Ал түйсік болса – қоршаған орта әсерінен болатын, бірақ толық жетілмеген, нақты заттық кейіпке келмеген жеке сезімдік қасиеттердің бейнеленуі. Бұл тұрғыдан түйсік пен қабылдау сананың екі әртүрлі формалары немесе заттық дүниеге деген екі бір-біріне ұқсамаған қатынастарын білдіреді. Осыдан, түйсік пен қабылдау өзара бірлікте  де, сондай –ақ өзіндік ерекшеліктеріне ие. Олар психикалық бейнелеудің  сезімдік- қабылд ау деңгейін құрайды. Бұл деңгейде әңгіме біздің сезім мүшелерімізге заттар мен құбылыстардың тікелей әсер етуінен пайда болатын бейнелер жөнінде болуы мүмкін.

 

 

                                                   

                                                         

                                                      3

      Қабылдау – ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің нәтижесі. Аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін құрылымды әрі белсенді психикалық әрекет. Қабылдаудың физиологиялық негізіне бірнеше тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым- қатынасында пайда болатын уақытша  жүйке байланыстары жатады. Мұны И.П. Павлов  қатынас рефлексі деп атаған. Мәселен, көру анализаторында осындай қатынас рефлексінің жасалуы заттың түрі, мөлшеріне қарамай-ақ оның тұлғасын тануға мүмкіндік береді. Сөйтіп, қабылдау – түйсіктегідей бір анализатордың бірлесіп қызмет істеуінің нәтижесі. Мәселен, киноны көру екі анализатордың өзара байланысып жұмыс істеуінен болады. Сонымен бірге, қабылдау өткен тәжрибе іздерін жаңғыртуға да байланысты. Осыған орай субъекті өзіне келіп жеткен ақпаратты бұрыннан бар біліктерімен салыстырады, мәнді белгілерінайырады, жаңа ақпараттың болар маңызы жөнінде болжам жасйды; қабылданған затты тиісті категориялар тобына жатқызу жөнінде ұйғарым қабылдайды. Былайша айтқанда, субъектінің танымдық іс-әрекеті көрнекілік пен ойластыру негізінде өтіп, қабылданатын объекті неғұрлым бейтаныс әрі күрделі болса, ондағы көрнекілік басымдау келеді. Міне сондықтан да, қабылдау барысында іс-әрекет ешқашан да бір сезім қызметінің аймағымен шектелмей, бірнеше сезім мүшелерінің жұмысы нәтижесінде қалыптасады. Және бір, маңызды жағдаят: заттың санада қабылдануы еш уақытта қарапайым, жай деңгейде орындалуы мүмкін емес, ол психикалық іс-әрекеттің ең жоғары сатысы – тілмен тікелей байланысты.   Адмдардың барлығы біркелкі қабылдай бермейді. Мұнда топ адамға тән типтік өзгешеліктер де болады. Кейбір адамдар қабылдау кезінболады. Кейбір адамдар қабылдау кезінде заттың өзіне, жеке тұрқына, сыр, сырт көрнісінрнісіне көңіл аударуға бейім болады, олар көргенін баяндауды ғана мақсат етеді. Енді біреулер сол заттың мән-мағынасына көз жібереді, қабылдағаннан жан-жақты түсіндіріп беуді қажетсінеді. Осы айтылғанға орай бірінші топтағы адамдарды қабылдаудың баяндаушы типіне, ал екіншілерін түсіндіруші типке жатқызуға болады.

     Қабылдау саласында  адамдар объективтік және субъективтік типтер болып та бөлінеді. Бірінші титің өкілдері заттар мен құбылыстарды дәл, айқын, ешбір қоспасыз, сол қалпында қабылдайды, өз жанынан еш нәрсе қоспайды. Ал субъективтік типтегі адамдардың қабылдауында долбарлау, қиядап жаңа обрахдар қосу жағы басым болады. Мұндайда қабылданатын заттан гөрі адамның сезім күйлері ерекше әсер ететін болады. Субъективтік типте кейде қабылдаудың эмоциялық типі деп те атайды.

                                                    4           

                               Қабылдау типтері

                                                

  

                                                                                                                                                                                                           Сыртқы дүние заттары мен                         керісінше заттардың ұсақ -түйек-                                               құбылыстардың үнемі тұтас-                       терінен шыға алмағандақтан ,                                                            тай қабылдап, бірақ оның                          оны тұтастай қабылдауға                                                                         ұсақ- түйегіне жөнді мән                                       шорқақ болады                                                              бермейтіндер                                                             

Қабылдаудың өмірге өте икемді типі – анлиздік- синтездік тип. Қабылдау саласындағы титік ерекшеліктер бұл айтылғандармен ғана шектелмейді. Сондай-ақ, бұлардың қай-қайсысы да тұрақты, өзгермейтіні қажет емес. Тұрмыс, дағды-әдет, іс-әрекеттің мақсаты мен мазмұны, адамның жас және дара ерекшеліктеріне т.б. белгілі жағдайларда қабылдау саласындағы типтік ерекшеліктерді өзгеріске түсіріп отырады. Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің дамуымен бірге жүріп отырады. қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты- жөнін атап отыру – оның мағынасын ұғынуға жәрдем етеді. Мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға болады. Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжрибесі аз. Сондықтан, олар заттарды көбінесе үстірт қабылдайды. Мәселен, төрт-бес жастағы бөбектер кеңістік пен уақытты, алыстық пен қашықтықты нашар ажыратады. Екі-үш жастағылардың кейде аспандағы ай мен күнді әпер деп шешесіне маза бермейтіндігі де көпшілікке мәлім. Бала ең алдымен өзінің қолы жететін, жақын жердегі кеңістікті таниды.                                                                                                                                                                                  

         Уақытты дұрыс қабылдау да  балаларға қиын. Бөбектер күн  мен түнді, жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанмен, бүгін мен ертеңді, кешегі мен бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады. Олардың ұзақ мерзімді, келер шақ пен өткен шақты қабылдауды да өте мардымсыз. Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне байланысты және эмоциялық, бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың қозғалмалы, бояулы нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан.

                                                     

                                                      5 

                     Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері

                                                                                                                                                                                                                                                   1.Тұтастығы                                               4. Иллюзия         

                             3.Таңдамалылығы                                   5.Апперцепция       

2. Мағыналылығы                                      6. Тұрақтылығы

                                   

                                        1.Қабылдаудың тұтастығы

       Қабылдаудың объектісі кейбір жеке қасиеттерден, жеке бөліктерден тұрғанымен, біз оларды бүтіндей, тұтастай қабылдаймыз. Кей кезде тәжрибемізде ұшыраған кейбір объектілердің жеке бөліктері, шет жағасы, үзінділері ғана қабылданса да, біз бұларды тұтас зат формасында қабылдаймыз. Егер «Дударай» операсындағы Мариям әнінің басталуын ғана құлағымыз шалса, осы әннің мазмұнын тұтастай қабылдайтын боламыз. Адам алдындағы үш нүктені жеке ноқат ретінде қабылдамайды. Мұны үш бұрыштың тұтас бейнесі деп түсінеді. Өйткені, қабылдаудағы жеке бөліктер жиналып келіп, тұтас нәрсенің бейнесін құрайды.

    

           

                                                       

                                                              

           Қабылдаудың  тұтастық әлпеті

                                            

                                       2. Қабылдаудың мағналылығы

    Бұл  ерекшелікте қабылдаудың түйсіктерден  негізгі айырмашылығын жақсы  көрсетеді. Ол объектілердің мазмұнын  жақсылап түсінбейінше, белгілі  тұжырымдар мен сөз арқылы аталмайынша, ол толық қабылданбайды. Қабылдауда объектінің аты сөзбен берілсе, қандай нәрсе болса да оңай және тез қабылданады. Мәселен, өзіміз түсінбейтін тілде сөйлеген сөздерді мүлде ұқпайтын болсақ азын-аулақ хабарымыз бар тілді шала-шарпы қабылдаймыз. Адам ана тіліндегі сөздерге жақсы, толық түсінетіндіктен ғана оларды толық қабылдай алады. Заттар мен құбылыстарды мағынасын түсінудің қарапайым

                                                      6

түрі – тану. Нәрсені  танымайынша, оны аңғарып, қабылдау қиын.

                                           Тану

    

          Жалпылай                                     Даралап                                                                               заттардың өздеріне                            заттар мен құбылыстарды                                                                               тән қасиеттерін біле                            айыру анық әрі толық түрде                                                                            бермейді                                                           өтеді

                        

                               3. Қабылдаудың таңдамалылығы

Толып жатқан объектілердің  ішінен біреуін іріктеуіміз қабылдаудың таңдамалылығы делінеді. Мәселен, кітап оқығанда ондағы бірер сөз қате жазылған болса да байқамай оқып кете береміз. Кітап оқығанда оның мазмұнына ерекше көңіл бөлінетіндіктен, мұндай қателер көзге түспей қалады. Ал жеке сөздерге, жеке әріптерге шұқшия көз салған жағдайда тексттің мазмұны ұғылмай, күңгірт қалып қоятын кездері болады.

                            Қабылдаудың таңдамалылығы

     

      Объективтік                                              Субъекктивтік                    ерекшеліктеріне:                                         адмның қабылданатын затқа                                                                                                                                                      күш, қозғалыс,                                               қызығуы, оны қажетсіну, сол кездегі қарым-қатынасы т.б.                        психикалық көңіл-күй т.б.

        

                  4. Қабылдаудың тұрақтылығы (константтылығы)

Қабылдаудың константтылығы деп сыртқы жағдайдың өзгеруіне қарамастан, заттардың кейбір  қасиеттерінің бір қалыпты болып қабылдануын айтады. Мәселен, біздің алдымыздағы телеграф бағаналарының бір-бірінен қашықтығы көздің тор қабығында бідей сәулеленбейді. Сонда да біз олардың шамасын бір-біріне тең деп қабылдаймыз. Өйткені олардың шындықтағы қалпы осындай. Осы заңдылықты түсіндіретін мысалдар толып жатыр. Мәселен, ақ қағаз  жасыл лампочканың жарығы түссе де бәрібір ақ болып қабылдана береді. Қабылданудың константтылығы балаларда 2 мен 4 жастың арасында қалыптасып болады. Қабылдаудың константтылығы