Бақылау және қабылдауға тірбиелеу

                                                       7

адамның өткен тәжрибесіне де байланысты. Бейнені тұрақты түрге келтіруге, оны сол қалпында сақтауға мүмкіндік туғызатын ең жоғары психикалық  функция – сөз. Әрбір заттың түсінігі сөзбен байланысты, сөз ғана затты бір тұрақты түрге негізеді.

                                                5. Апперцепция

Қабылдаудың адамның  жалпы психикалық тұрмысы мен  өткен тәжрибесінің мазмұнына байланыстылығын апперцепция дейді. Апперцепция тұрақты және уақытша болып екіге бөлінеді. Апперцепция затты тиүрлі жағынан бағалай алу, адамның оны өзінше талқылап, өзінше көзқарасын білдіре алуы. Апперцепцияның мол болуы білімділікке байланысты. Білім адамның ойын тереңдететіп, оның мазмұнын кеңітіп қана қоймайды, дүниені жан-жағынан  терең түсіне білуге жағдай туғызады. Адам есейген сайын оның білімі, тәжрибесі молая түседі, дүниетанымы қалыптасады. Бұл оның апперцепциясының өзгеруіне әсер етеді. Әр түрлі иллюзиялардың негізінде адам жаңсақ пікірде болады, мұны уақытша апперцепция дейді.        

                                                    6. Иллюзия

     Әрқашан  да қабылданатын затқа, не құбылысқа  қабылдау сәйкес келе бермейді. Түрлі себептерге байланысты шындықты бұрмалап, теріс қабылдайтын кездер де болады. Түрлі себептерге байланысты шындықтағы  объектілерді  қате қабылдауды иллюзия деп атайды. Иллюзиялар сан алуан себептерге байланысты пайда болады. Мысалы, шай құйылған стаканға  салынған қасықтың «сынған» құсап тұруы физикалық қасиеттермен түсіндірілсе, кейбір нәрсе жөніндегі жаңсақ пікірлер адамның әртүрлі ерекшеліктеріне байланысты.  Иллюзияның түрлері өте көп. Соның ішінде көру қабылдауында иллюзиялар жиі кездеседі. Бұл көбінесе заттардың кеңістікке орналасу жағдайын адамның жөнді білмеуінен туады.

                       Контраст                            перспектива                        

 

 Заттың жоғары жағын                                                   түзу кесіндінің ығысу                                                                                         артық бағалау                                                                    иллюзиясы                                                 

         қашықтық

          

                                                       8

      Байқау дегеніміз – белгілі мақсат пен объектіні әдейлеп қабылдау. Қабылдау үшін оны көру жеткіліксіз, оған белгілі көзқарас бойынша баға берілуі қажет. Бір нәрсені мұқият байқау үшін біраз уақыт бойына жүйелі түрде бір объектіні бөліп алып қадағалаған дұрыс. Бұл – байқаудың негізгі шарттарының бірі. Байқау нәтижесін сөзбен айтып отыру ерекше маңыз алады. Адамның ақыл-ой әрекетінің дамуында заттар мен құбылыстарды тез байқай алу көп пайдасын тигізеді.   Байқағыштық – кез келген уақытта көзге ілінбейтін, ілінсе де оған көбінесе мән берілмейтін нәрселерге ерекше зейін қоюшылық. Мәселен, бүркіт пен тазының арасындағы шайқастың ұсақ- түйектерін тек жақсы аңшы ғана байқай алады.

       Байқағыштық  жаңа фактілерді білуге құмарлықты, олардың егжей-тегжейін білуді, адамның әрдайым қабылдауға даярланған тілейді. Сонымен қатар, жіті көру мен қалтықсыз естуді, бір зат пен екінші заттың байланысын аңғара білуді қажет етеді. Байқағыштық қасиет – адамның өмір сүрген ортасына, алған тәлім- тәрбиесіне, мамандығына, айналысқан кәсібіне де байланысты. Осы айтылғанды да көптеген фактілер дәлелдейді. Мәселен, Австралияның абориген тайпасының балалры шөл даладағы мың сан «белгілерді» қатесіз «оқи» алады, құмға түскен ізге қарап, көптеген «құпия сырларды» ашады. Байқағыштық – өмірдің әр саласы үшін өте қажетті қасиет. Байқағыштық, әсіресе, ғылыми жұмыста, мұғалімдік қызметте, ақын- жазушының өмірінде ерекше орын алады.         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                              

                                                         9

                  Ғылым болмыс жасауының екі түрлі формасы бар деп санайды. Олар – кеңістік пне уақыт. Бұл формалар шексіз. Уақыт пен кеңістікті түйсіну адамның тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасап, дұрыс бағдар көрсетеді.   Кеңістік нысандарын қабылдау – күрделі процесс. Дүнидегі заттардың барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың әрқайсысының белгілі түр-тұрпаты бар: ұзын-қысқа, енді-енсіз, биік-аласа. Олар бізден түрлі қашықтықта орналасқан.  

                     

 

 

    Монокулярлық - кеңістіктегі заттардың көлемін бір көзбен көру

       Бинокулярлық  - көруде екі көзге түсетін кескін қосылып, нәрсенің                     бедері айқын сезіледі

          Конвергенция - екі көзбен көретін затқа бір көздей болып әрекет ету

         Дивергенция - алыстағы нәрселерге қарауда олардың екіге бөлініп кетуі

      Аккомодация - көздердің түрліше қашықтықтағы заттарды көруге бейімделу қабілеті

Заттың бағытын  қабылдау көздің торлы қабығындағы  сәлеленумен қатар дене қозғалысының жағдайында да байланысты. Адам заттардың бағытын тік тұрып, не отырып, көлбеу жағдайда ғана дұрыс қабылдайды.

       Уақыт та- материя өмір сүруінің объектив формасы. Дүниедегі материя мен заттардың бәрі де кеңістік пен уақыт ішінде қозғалыста болып, оларда қабылдау бірнеше құрылым бірліктері арқылы, құбылыстың белгілі бір ырғағымен өтеді, қарқын дәрежесімен өлшенеді. Қарқын – уақыттың бірізді тездігінің не баяулығының көрсеткіші. Уақытты қабылдауда субъективті мезеттер ерекше орын алады. Өткен шақ жылдам, қысқа мерзімде өткен сияқты. Оны дәір, кезең, ғасыр, жылдармен өлшейді. Соған орай өткен оқиғалар көмескі болып қабылданады. Уақыт қызықты болса, тез өтеді, қызықсыз болса, ұзаққа созылады.   

                                                             

                                                           10                                                 

                                   Қабылдау

 

Ниеттелген (ырықты)                              Ниеттелмеген (ырықсыз)                                                                               алға қойылған міндетпен                     алдын ала белгіленген мақсат                                                                         реттеліп, қажетті зат немесе                не міндетті көздемейміз, ол                                                                       құбылысқа назр аудару                        сыртқы орта ықпалынан                                                                            мақаты қойылады                                              туындайды

Өз алдына қабылдау дербес іс-әрекет түрінде бақылау  процесіндекөрінеді. Бақылау – бұл қабылдау объектісіне түскен құбылысты немесе онда жүріп жатқан өзгерістерді белгілі мақсатпен, жоспарлы және ұзақ  назарда ұстап, зерттеп беру. Бақылау- адамның қоршаған дүниені сезімдік танудың белсенді формасы. Дербес бағдарлы мақсаты бар іс-әрекетретінде бақылау алғашқыдан-ақ оның бағытын айқындайтын мақсаты мен міндеттерін сөзбен өрнектеуден басталады. Бақылаудың табысты болуы оның алдына қойылған міндеттің өте анық әрә түсінікті болуына тәуелді. Жоспарлы ниеттеліп, ұзақ мерзімге созылатындықтан және танымдық мақсатты қабылдау болғандықтан бақылау жұмысы арнайы дайындықты керек етеді. Бақылау ісіне болған адам қатынасы үлкен мәнге ие. Ұзақ жаттығудың арқасында бақылағыштық қабілет дамиды, яғни адам бір көргенге көзге түспейтін заттың майда ерекшеліктерін байқауға үйренеді.  Бақылағыштық қабілетті дамыту үшін қабылдаудың нәтижелі болуына қажетті келесі шарттар орындалып баруы тиіс: міндет анықтығы; алдын ала дайындық; жүйелілік; жоспарлы болуы т.б. Адам өмір мен қызметтің барша саласында бақылағыштықтың маңызы үлкен. Ал адамның бұл қасиетінің қажетті деңгейде болуы үшін оны балалық жастан ойын мен оқу барысында тірбиелеп бару керек.  

 

 

 

 

                                               

                                            11

        Қабылдау негізінде жатқан уақытша  жүйке байланыстары объектив  дүние заттары мен құбылыстарының  шындық арақатынастарының болуынан  туындайды. Әртүрлі талдағыштар  арасында орныққан байланыстардың жәржемімен біз арнайы талдағышты болмаған заттар мен құбылыстар қасиеттерін де қабылдап, бейнелей аламыз. Түйсікке қарағанда қабылдау барысында біздің дүниені тереғңрек қабылдап, дәлірек тануымыз осыдан.

      Сонымен қабылдау сынды бейне түзуші күрделі процесс негізінде бір талдағыштың өзіндегі және талдағыштар аралық байланыстар жататынын аңдадық. Осы байланыстар арқылы біз тітіркендіргіштерді жете танып, күрделі тұтастық құраған зат қасиеттерінің өзара ықпалы әрекеттерін ескереміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                   

                                                       12