Қосымша білім беру ұйымдарының әлеуеті

Ғылымда оны білім берудің  ерекше құнды типі ретінде қарастырады, әр баланың тұлғасын дамытуға қажетті  жағдай тудыратын саласы, балалардың үнемі өзгеріп тұратын жеке әлеуметтік-мәдени және білімдік талаптарын қанағаттандыру оның басты міндеті.

Балаларды қосымша оқыту-білім  берудің айрықша типі, оның ерекше белгілері, қызметі болады.

Жоғарыда көрсетілген  бағыттарды бір-бірімен қоса дамыту қосымша білім берудің негізгі  мақсатын шешуге көмектеседі.

Жалпы орта білім берудің  құрамдас бір бөлігі ретінде қосымша  білім беру ұйымдары оның да қызметін атқарады (адамның әлеуметтенуі және даралануы, кәсіби білім алуға даярлану т.б.) Оның оқушылардың қызығушылығы мен қажеттілігіне сәйкес пайдалану  мүмкнідігі бар және бұл қызметінің өз ерекшелігі бар. Біз осы ерекшелікті  №1 кесетеге салып көрсетуге тырыстық.

Кесте – 1 Қазіргі  қосымша білім беру ұйымдарының қызметтері

Қазіргі қоғам біркелкі идеологиялық кеңістіксіз, ортақ құндылықтарсыз, солардың қатарында еліміздің тарихи өткеніне қатынассыз, оның ұлттық рәміздеріне  қатыссыз, оның әлем қауымдастығындағы  рөлінсіз дами алмайды. Бұл мәселелерге  қосымша білім беру ұйымдарында  айрықша назар аударылады. Бұл  – оның негізгі қызметтерінің  бірі:

Қосымша білім берудегі мәнді  мәселе - шығармашылық еңбекке қабілетті  балаларды анықтау және қолдау.

Балалардың бақылаусыз қалауын  болдырмау жағына көбірек көңіл  бөлінетін болды (оған материалдық  және кадрлық мүмкіндіктері шектеулі болса да).

Сонымен қатар қосымша  білім беру ұйымдары – балалардың жеке басының дамуына, кәсіптік бағдарын айқындауына, шығармашылық еңбегіне, олардың  қабілеттерін іске асыруына, қоғам  өміріне бейімделуіне, азаматтық  сана-сезімінің, жалпы мәдениетінің, салауатты өмір салтының қалыптасуына, бос уақытын мазмұнды ұйымдастыруына жағдай жасайтын ұйым. Мектептен тыс  ұйымдарға – балалар шығармашылығы  орталығы, Оқушылар сарайы (үйі), жас  техниктер, натуралистер, туристер стансалары, балалар мен жастардың спорт  мектебі, балалар мен жастардың  дене тәрбиесі үйірмесі, балалар өнер мектептері (музыка, көркемсурет және т.б.), балаларға арналған лагерлер жатады. Қосымша білім беру ұйымдарында  қосымша дамыту бағдарламалары іске асырылады.

Қосымша дамыту бағдарламалары - оқушылардың жеке басының дамуына, кәсіптік бағдарын айқындауына, шығармашылық еңбегіне, қоғамдық өмірге бейімделуіне, азаматтық сана-сезімінің, жалпы  мәдениетінің, салауатты өмір салтының қалыптасуына, бос уақытын мәнді  ұйымдастыруға бағытталған бағдарлама.

Қосымша білім беру ұйымдарының  өз алдына қойған міндеттері бар. Олар:

• білім берудің балалар мен жасөспірімдерге арналған қосымша дамыту бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау;
• жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту;
• азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, конституцияға қайшы және қарсы кез-келген көріністерге төзуге тәрбиелеу;
• Республиканың қоғамдық-саяси және мәдени өміріне қатысу қажеттілігін қалыптастыру; әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгерту;оқытудың жаңа психологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру.

Сөйтіп педагогикалық  міндеттер арасында қосымша білім  беру ұйымдары жетекші салаға айнала бастағаны толық айқындығын білдіреді.

Оқушылардың өз-өзін айқындау, рухани өмір салтын қалыптастыру, коммуникативті қажеттілікті іске асыру өз мәнін  сақтап қалды.

Әдістемелік қызметте педагогикалық  кадрдың кәсіби біліктілігін көтеруге ерекше көңіл бөлінуде.  Қосымша  білім беру ұйымдары көп ретте  педагогикалық қызметтің жеке бағыттары  бойынша әдістемелік орталық  ретінде көріне бастады, жаңа білімдік технологияларды қалыптастырудың  эксперименталдық орталығы бола білді. Білім саласындағы мемлекттік саясат қосымша оқыту педагогтарынан балалармен жұмыста неғұрлым жоғары кәсіби біліктілікті талап етеді. Оның жетекші компоненті адамдармен қарым-қатынасқа үйрету, әр баламен қарым-қатынасты оның рухани дамуы мен тәрбие алуына көмектесетіндей  етіп құруды талап етеді.

Қосымша білім беру ұйымдары баланың басқа ұйымдармен отбасында  алған тәрбие мазмұнын байытуды, балардың, жасөспірімдердің, жастардың өз қалауы мен қызығушылығы бойынша таңдаған еңбек қызметіне үйлестіріп, оның әр алуан формаларын дамытуды, тереңдетуді  көздейді. Тәрбие беру кезеңі қосымша  оқытуды ұйымдастыруда ерекше маңызы бар.  Өйткені балалар мен жасөспірімдер  онда тек қана білім алу үшін емес, өзін көрсету мүмкіндігі үшін, әйтеуір  бір еңбекте өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін барады. Сондықтан да педагог  өзі үнемі іс-әрекетінде сергек болуы, балаға бұл жұмыс жай ойын емес, өте үлкен жұмыс екенін үйретуден  жалықпауы тиіс.

Балалардың қосымша білім  беру ұйымдарының мектептегі орта білімнен айырмашылығы негізінен, баланы қызықтырған  құбылысты қарқынды және терең меңгертуінде. Бұл жерде баланың қызығуы  оның әйтеуір бір дарыны жарқырап көрінеді. Осы бір қызығудан оның кейінгі өміріндегі негізгі қызметінің бағыты мен соқпағын көруге болады. Бұл мәселеде қосымша білім беру ұйымдары адамның базалық білімінің  «бастау алатын алаңшасы» деп  және өз-өзін кәсіби айқындауы ретінде  қарауға болады. Қосымша білім  беру ұйымдары болашақ азаматтың  тәрбиесіндегі үш негізгі міндетті орындауға жәрдемдеседі:

• үйрету;
• шығармашылық өсуге жағдай тудыру;
• өз-өзін тануға және айқындауға көмектесу.

Жалпы орта білім беруде адамға бағытталған білімге  көшу басталды: вариативті жүйе қалыптасты, ол білім алатын мекеме мен білім  бағдарламасын таңдаудың белгілі  бір мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

 Лебедев О.Е. адамға  бағытталған жалпы білім беруді  былайша сипаттайды: «Бұл – адам  үшін мәнді проблеманы шешу  үшін қажетті жалпы білім» 

Адамға бағытталған білім  беруге көшу тек білім беруді ізгілендіру  арқылы мүмкін болады, яғни оқытудың мазмұны, формасы, мен әдістеріне ізгілік  идеясын сіңдіру және мазмұн құрылымындағы  гуманитарлық компоненттің мәнін көтеру болып табылады Демек, білім беру процесін ізгілендіруге бағыт алған  соң, оқушылардың потенциалды мүмкіндіктерін ашуға қажетті жағдай жасалуы  керек, олардың танымдық мүмкіндіктеріне  қарай білімдік талаптары қанағаттандырылуы керек. Мұндай жағдайды тек қосымша білім беру ұйымдары қызметі арқылы ғана іске асыру мүмкін [23,120б.].

Біздің зерттеуіміз қосымша  білім беру ұйымдарының әрбір  баланың тұлғасын дамыту үшін неғұрлым жайлы ахуал тудыратын салаға жатады. Мұнда білім беру процесінің адамдық-қызметтік сипаты бар, ол адамды таным мен шығармашылыққа  үйретеді, кәсіби өз-өзін айқындауға жетелейді.

Қосымша білім беру жүйесінде  басты назар әрбір баланың  білім алу саласын, бағдарлама профилін, қызмет түрін, бірлескен ұжым формасын еркін таңдауына қажетті жағдай жасауға аударылған.

Қосымша білім беру ұйымдары жұмысының тәжірибесін, қызығу саласына қатысы бар әдебиеттерді талдай келіп, біз қосымша білім беру ұйымдары адамның тұлғалық дамуына, өз-өзін айқындауына, шығармашылық еңбегіне, олардың қабілетін  дамытуға, қоғамда өмір сүруге бейімделуіне, азаматтық санасына қалыптасуына, жалпы  мәдениетіне, салауатты өмір салтына, бос уақытын мазмұнды ұйымдастыруына қажетті жағдайлар тудыратынына көз жеткіздік.

Зерттеулерден біз қосымша  білім беру ұйымдарының мынадай  негізгі концептуалды жағдайлары ажыратылғанын  аңғардық. Оларды жүйелеп көрсеткенде:

• 6-дан 18 жасқа дейінгі оқушылардың шығармашылық еңбегін, кәсіби айқындалуын, денсаулығын нығайтуының, тұлғалық дамуы мен білім алуына қажетті жағдаймен қамтамасыз ету;
• олардың қоғамда өмір сүруге бейімделуіне көмектесу;
• оқушылардың жалпы мәдениетін қалыптастыру;

оқушылардың бос уақытын  мазмұнды ұйымдастыру болып табылады екен [24,3б.].

Ендеше қосымша білім  беру ұйымдары концепциясының негізгі  идеясын былайша түйіндеуге де болады екен, атап айтқанда: әлеуметтік – педагогикалық  құбылыс ретіндегі қосымша білім  беру балалардың танымдық, дамытушылық  және коммуникативтік еңбегінің  бірлігі керек, мұның негізінде  баланың мәнді күшінің дамуы  жатады.

Біз зерттеу барысында  оқушылардың қосымша білім беру ұйымдарының орны мен рөлі, мазмұнды проблемаларына арналған бірнеше диссертациялық жұмыстарды да қарастырдық. Бұл саладағы еңбектер  республикада бірнешеу ғана екен. Олар:

1. Е.О.Омар. Қалыптасқан обьективті жағдаймен санасу, оның негізгі талаптарын жоғары жауапкершілікте орындау, уақыт талабының өлшемдеріне қарай қауырт қимылшыл болу, тәрбие жұмыс тиімділігі жолында ізденімпаздық пен төзімділік таныту, мектептен тыс мекемелердің жемісті қызметін қамтамасыз ететін бірден-бір педагогикалық амал екендігін тарихи тәжірибе арқылы көрсетті. Зерттеуші тәжірибенің тарихи да, практикалық рөлі әлі өз өміршеңдігін жойған жоқ деп тұжырым жасайды
2. Сагитова Н.М.  Қазақстандағы қосымша білім беру ұйымдары қызметінің 1936-1980 жылдардағы қалыптасу проблемасын кезеңге бөлу мәселесіне айрықша көңіл бөлген. Алайда еңбек  дерлік ескі қоғамдық саяси идеология ұстанған қағидалар негізіне сүйеніп және оның талабына сай жүргізілгендіктен сол кезеңге тән кемшіліктер жіберілген [25,27б.].
3. Ибрашева Л.К. Мектептен тыс мекемелер кадрларын даярлау мәселесін көтерген. Кадр даярлаудың ұйымдастыру формалары мен түрлерін көрсетіп, сандық фактілерді келтірген. Кадрларды даярлаудың сапалық жолдары оның негізін қалаушы заңдылықтар, педагогикалық принциптерге талдау жүргізілмеген [26,85б.].

Сондай-ақ біздің зерттеу  тақырыбымызға қатыстылығы жақын  бірқатар зертеулерде бар. Атап айтқанда:

1. Саудабаева Г.С. Мектеп оқушыларының кәсіби бағдарлылығы мәселесі егер оқылатын пәндер мазмұнына оптикалық техника, астраномия, өндіріс негіздері енгізіліп, оқушылардың білімі мен дағдылары жетілдірілсе ғана табыстырақ шешілер еді, - деген қорытынды жасайды [27,102б.].
2. Баймолдаев Т. Қазақстанның ауылдық мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін тәрбиелеу мәселесін шешу сыныптан тыс жұмыстар процесінде жақсырақ өтер еді, - деген тұжырым жасаған [28,19б.].

     3. Кенжебеков Б.Т. Оқушылардың мектептен, сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру олардың техника мен еңбекке тарту жолымен іске асырудың педагогикалық жағдайларын қарастырады. Олар республиканың көптеген мектептен тыс ұйымдарының жұмыс тәжірибесін, соның ішінде республикалық оқушылар сарайының ғылым мен техника бөлімінің жұмысын жинақтап, үлкен жұмыс тындырған [29,36б.].

       4.С.А.Жолдасбекова. Оқушылардың танымдық қызметін әртүрлі тәсілдер арқылы белсендіруге болады. Егер сабақта және сабақтан тыс жұмыста оқу материалының мазмұнына кейбір даму туралы тарихи – ғылыми мәселелерді енгізсе оқушылардың танымдық белсенділігін күшейтеді - деген тұжырым жасайды [30,49б.].

      5.Құнантаев К. Республикадағы дарынды жастардың шығармашылық қабілетін дамыту мен айқындауды, оқушылардың сабақтан тыс бірлестіктер ұйымдарындағы жоғары сынып оқушыларының ғылыми зерттеушілік қызметінің дағдыларын қалыптастыруды қарастырған [31,24б.].

     6.К.Тоқтарова. Өз жұмысында  кейбір бастапқы ұғымдарды сыныптан тыс және факультатив сабақтарға енгізуге болатынын көрсетеді. Мысалы, ол өз зерттеуі үшін ең «қызығушы» жастағыларды 8-9 сыныптарды алып, оларды ауылшаруашылық менджеріне тәрбиелеуді негізге алады [32,75б.].

     7.М.Қ.Қаламқалиев. Оқушыларды тәрбиелеудің өзіндік формалары мен әдістері ғылыми-ағарту тәрбие жүйесін жетілдіру үлгісінде ұсынады [33,48б.].

     8.Т.С.Сабыров. Өз еңбегінде пәнаралық байланысты іске асырудағы факультатив сабақтардың мүмкіндіктерін кеңінен пайдаланады. Бірнеше пәндердің қоғамтану, физика, астраномия өзара байланысы арқылы мектеп оқушыларында әлемнің дұрыс ғылыми картинасын тәрбиелеу мақсатында көрсеткен [34,180б.].

Көмекші сипаттағы әдебиеттер жеткілікті, бірақ мектеп пен мектептен  тыс ұйымдардағы қосымша оқытумен байланысты көп мәселелерді сөз  ететіні аз.     Біздің зерттеу  жұмысымызға жақын ғылыми-іздену жұмыстарына жүргізілген жалпы  шолудан бірқатар маңызды жағдайлар  өзіне назар аударуды қажет ететінін аңғартады.

Олар күні бүгінгіге дейін  қосымша білім беру ұйымдары кадрларын  даярлау мәселесі өміршең болғанымен шешімін табу қарастырылмаған. Бұл  құрылымға кездейсоқ мамандардың  тартылуы ұрпақ тәрбиесіне зиян келтіреді.

Қосымша білім беру ұйымдарындағы педагогикалық процестердің белгілі бір нақты шарадан бастап, сан-салалы азаматтық мәселелерді шешуге құрылған ізденістер формасында өтілуін қамтамасыз ететін ғылыми-әдістемелік әзірленімдер мен қызмет жүйесі приоритеттін оның стратегиялық дамуын анықтау;қосымша білім беру ұйымдары қызметінің ақпаратты, ғылыми-әдістемелік базасы жүйесін жетілдіру;қосымша білім беру ұйымдарының вариативтік модельдерін жасау сияқты күрделі мәселелердің шешімдерін қарастыру қажеттілігін танытуда.