Қытай каллиграфиясының ерекшелігі

Си  Чао  және  оның  ұлы  Син  Тингуй  ойлап  тапқаны, кейін  бүкіл  Хуэйчжоу  уезінде  таралды.

         Жақсы  туштің  құрамына  қытай   дәстүрлі  медицинада  қолданылатын

мускус  және   хош  иісті  заттар  кіреді.Олардың  арқасында  тушь  қара  тү-

сін  ұзақ  уақытқа  сақтайды.Әдеттегі  тушьті  үзімдермен, ал  қымбаттысын

жұппен  сатады.Кесектер  алтындатқан, суретшілер   мен  ұлы  ұсталардың

өлеңдерімен  әшекейленген.Бірнеше  дана  кесектерін  жібек  қорапқа  орналастырған.Барлық   замандардың  көркем  жазушылары  тушті  таңдуда  маңызы  үлкен  болды.Мысалы, Цин  династиясының  кезінде  бірнеше  ке-

сек  туші  алтынмен  тең  болды.

                                                           45

           (端砚 duanyan) «Дуань» сиясауыты (дәуіт)

            Тушпен  жазу  үшін  тағы  бір құралы – дәуіт қажет болды (4 сурет).

Бұрынғы  заманда  қытайлықтар  бұл  мақсатта  тушті  немесе  тасты  ұқалау

үшін  тілімді  пайдаланды.Ең  алғашқы  дәуіттер  Хань  династиясы  (б.з.д. 206 - 220 жж.) жатады.Оларды  хат  жазуында  2000  жылдай  пайдаланады.Бір  сөз -бен  айтқанда, сиясауыты – тушьті  сумен  араластыратын  тастан  дәуітті

 

       

әзірлеу  үшін  тегіс   немесе  сәл  кедір-бұдыр  тастарды  қолданылады.

         Талғампаздық  көркем  жазушы  тек  қана  Гуаньдун  провинциядағы

Чжаоцина (бұрынғы  Дуаньчжоу)  маңындағы  Дуаньси  мекенінде  жасалған

дәуіттен  қолданады.Дәуіттер  «дуань»  болған  тас  ата-тегімен  аталған.Ол-

ардың  тарихы  1500  жылдай  есептейді.

         Тамаша   дәуіт  болуы   үшін, тас  өңдеудің  сыйымды   процесін   өтуі

қажет: тастың  өндіруі, іріктеу, нақыштама, ысып  жылтырату  және  соңында

әсем  қорапшаға  орама.Ең  қиын  кезең  Кэшань  тауларында  тас  өндіру  бо- лып  табылады.Тасты  өндіру  үшін  таудың  етегінде  туннель  қазылып, су  тартып  шығарған.                                                 

          «Дуань»  дәуіттері  әрқашан   жылтыраған  тегіс  бетке   қастерленеді.

Олардың  көмегімен  тушті  дайындау  процесі    аз  уақыт алады және  де олар  қолданылмаған  тушті  сақтауға  да  арналған. Сонымен  қатар таңдаулы тастар

                                                           46

 талдырмаш табиғи өрнектерге  ие болу  мүмкін.

 

                Графикалық  сызықтар: көркем  жазу  тәсілі

 

Қытай  каллиграфия  өнерінің  негізін  құрайтыны – ол иероглиф  пен  оны  жазу  процесі  болып  саналады.Каллиграфия  өнерінің  пайда  болу  мен даму  осы  екі  негізгі  компонент  арқылы  анықталды.

            Көркем  жазудағы  иероглифтер   көркем өнердегі  фигуралық   шрифт- тардан  және  стиль  гэ – Мин және  Цин династия  кезеңіндегі мемлекеттік жазу  емтихандарда  міндетті  болатын стильден  өзгеше.Стиль гэ - «кабинет- тік», қаталдықпен және хаттың таптаурындығымен  ерекшеленді, император ауласының хатшылары-кеңесшілері -Ханьлинь  академиясының мүшелері өңдеген."ресмилеу стиль" кейбiр негативтi мағыналы реңде  атаққа  ие.Одан  бүгінге  дейін  орындалған  таңқалдыратындай  каллиграфиялық  иероглифтер баспа иероглифтерiнен ерекшелендi.Каллиграфяидағы   сызықтар  мен  иерог -лифтер  қан мен  тәнге,сүйек  пен  бұлшық  етке,әруақ  пен  күшке,процесс  пен  пішіннің  айқындылығына  ие.                                                               

              Каллиграфияның  негізгі  бірлігі   сызық  болып  есептелінеді.Сызық  әдемілігі,көптеген иероглифтің   факторларына  байланысты,оған  қоса,иероглифтің   күшінде,динамикасында,ритмде,өзгергіштік   пен  үйлесімді-

лікте.Бұл  факторладың  қызметтері  бірдей  емес  екені,сөзсіз.

          Иероглиф  сызықтарының  әдемілігі  қылқаламның  күшіне  байланысты

болып  анықталады.Жаңа  дәуірдегі  атақты  қытай  ғалым-ағартушысы 

Лян  Цичао (1873-1929 жж.)  тек  қылқалам  күші  каллиграфиялық  туындылар- дың   қадір-қасиетін  немесе  керісінше  кемшіліктерін  анықтайды  деген  ойда

болды.

           Ал  қылқаламмен  жұмыс  барысы  қандай?  Тан  дәуіріндегі   теоретика –

лық  еңбектің  авторы Сунь  Готин  « барлық өте жақсы  /еңбектер/ беріктіктің  рухына  тән» - яғни, иероглифтi  жазу  iшкi және сыртқы  иероглиф  қыл

                                                           47

қаламының  күшіне   байланысты  болады.Каллиграфияда   қағаз  бен  қыл қаламның  арасында  90 градустық  бұрышы  болып  тұру  үшін, қыл  қаламмен  жұмыс  барысындағы  ережесін  қатал  тік  ұстап  тұруын  қажеттілік  етеді. 

           Осы  жерде  «Қытай  каллиграфиясы  өнеріндегі  4  құнды  заттарының»- қыл қалам,тушь,қағаз  және  дәуіттің  маңызды  рөл  атқаратынын  тағы  да  ер-

екше  көңіл  аудару  қажет.Қарандашпен  немесе  қауырсын қаламымен  жазыл- ған  иероглифті    және  қылқаламмен  орындалған  иероглифті  салыстырғанда,

бірінші  жағдайда  барлық  сызықтардың  қалыңдығы  бірдей  және  каллиграф қай  жерінде  ерекше  көңіл  бөліп,қылқаламның  қозғалысын  тоқтатқанын

немесе  қимылын  тездеткенін  түсінікті  емес  екенін  оңай  аңғаруға  болады.

Ал  қылқаламмен орындалған   жазуда  сызықтар  қалыңдығының  түрленуін,

аз  немесе  көп  күш  салуға, қылқаламды  үзсіз  немесе  тоқтатып  жазуға, жазу- дың  қарқындығы  мен  ырғақтығын  өзгертуге  болады.Одан  басқа, тушьпен

жазылған  жазуды  ешқандай  түзетуді   рұқсат  етпейді,әр  сызық  бір  мезгілде, бір  рет  қана  орындалады.Соған  қарай  отырып, тушьпен  жазу   қиындықтан  және  сиқырынан  құралады,сол  себепті  қылқалам  каллиграф  шеберлігінің  белгісі  деп  саналады.

            Қылқаламның   иероглифтік   сызықтарда  көрінетін  күшін   қалай  жасауға  болады? деген   сұраққа  келетін  болсақ, көптеген  амал-тәсілдер  қол-

данылады.Екі  кең  таралған  тәсілдерге  тоқталамыз.

            Бірінші  жағдайда  қылқаламның   ұшымен  тіреу  жасалынады. Берілген сызықтың  центрлiк  осьпен  қылқаламның ұшы қатар қолданылып тiк болу керек  және ол  сызық бойымен қатал негізгі қылқаламның үшкірімен өткізі-

луі  тиіс.Бұл  жағдайда  көмекші  шаш (үшкірлік)  кәдімгідей  центрлік  осьтен  екі  жақтан  жайласады.Осындай  тәсілмен  орындалған  сызық  түзу,әрі  тегіс болып  «мықты  сүйек»  сиақты  сезілінеді.Ал  егер  үшкірлікті  сызықтың  шетінен  өткізсе, ол  керісінше,өткір  және  тік болады.

             Екінші  жағдайда  «көтеру   және  қысу»  - ти-ань  қылқаламының   шебер   техникаға ие  болатын қосымшасына тіреу жасалады.Қылқаламды

                                                          49

көтеру – мықты, бірақ  иероглиф  жазуында  жоғары  қарай   сирек  байқалатын

 қылқаламның    қозғалысы.Ол  жіңішке  сызықтарда  ерекше  әсер  береді.Және

де  керісінше, қылқаламның  қысу – қалың сызықтарға  әсер  беретін  астыға  қарай  күшті  қозғалысы.

             «Қалың  мен  жіңішкенің »,  «жеңіл  мен  ауырдың» иероглифтік   түрлен- діру,негізінен, қылқаламның   қолданылуына  тікелей  байланысты.Көрнекі   мысалды  келтіретін  болсақ,  кайшу  стильінде  жазылған  иероглиф   大  «үлкен».

 

 

                                    Қытай  мөрлері

           Мөрлердi   ою Аспан асты  қытай  өнерiнiң бiрегей төрт дәстүрлі    көркем өнермен, көркем  жазумен   және  поэзиямен қатар мәдени  мұраларды құрайтын  бiрi деп есептейдi.  Қытай мөрінің   қызыл таңбасы – бұл қолтаңба немесе белгi ғана емес,«Шығыстың оқиғаларына» жанасуы және эстетикалық пайымдаудың бұйымы болып  келеді.

 

       

唐為 (Táng wèi) – Таң әулеті  (б.з.д618-907жж.)

Таң  әулетінің  құжаттарына  және  үй  әбзелдеріне  арналған  мөр.

 

 

 

           Қытай мөрлерiнің   тарихы   Инь  әулетінің  тарихына  дейiнгi  3700 жыл

                                                           49

 бұрын өрледi. Сол кезде балгерлер өз  болжауларын   тасбақалардың сауыт- тарында  ойып  алды.Мөрлерді  ою  өнері Циньәулеті  уақытындағы 22 ғасыр бұрын өркендей  бастады.Сол кезде қытайлықтар  өз  заттарының  қай   қо-жайынға  жататынын  белгілеу  мақсатында,үй  керек-жарақтарына  және  құ -жаттарда (бамбук  пен  ағаштан  жасалған) өз   аттарын  оюлап  жазды.Кейін

қазір  біз  қытай  мөрлері  деп  түсінетін, сүйекте,нефритте  немесе  ағашта  дер- бес  аттарды  оймалау  пайда  болды.

           Басқа  елдерде  де  сиақты, мөрлермен  ресми  адамдар   мен  институт -тарда,жеке  адамдар   да  қолдануға  болады.Шайқасқан   патшалықтардың  дә-

уірінен  (б.з.д 475-221 жж.) бастап, мөр императордың  немесе  князьдың шенеунікті  немесе  басқа  да  сол  сияқты  қызмет  орындарды  тағайындаудың мiндеттi түрде төлсипаты болды.Мөр өз  қызметі мен билікті бейнеледі.

Ал  жеке  адамдар  мөрді   жазу  құжаттарын  куәландарыу  мақсатында  немесе

жай  ғана  сәттіліктің  белгісі  ретінде  және  иегердің  өркендеуі  үшін  қолдан-

ды.Ең  қызығы, мөр  қытай  жазу  дамуының  ширақ  және  шірімеген  көрінісі

болып  келеді.Ең  ертедегі  мөрлер – Цинь  мен  Хань  әулеттері  кезінде 

ежелгі  жазу  «zhuan» - толқынды  шрифттің   қолдануымен  оюланған.Сол

себепті  мөрлерді  оймалау  қазіргі  кезге  дейін  кейде  «zhuanke» - «толқынды

оймалау» деп  те  атайды.Ал  ағылшынша  бұл  жазу  шрифті –  Seal  Characters

деп  солай  атала  береді.Жазудың  даму  барысымен  жаңа  шрифттер  қолданы- ла  бастады.Іс-жүзінде  қазір  де  мөрлерді  оймалау  курсивтен  басқа, кез-кел –

ген стильмен  оймалауға болады.

                                                           50

            Мөрдегі  иероглифтер  бедерлі   немесе  тереңдетілген  түрде   бола  ала- ды.Мөр  үшін  тапсырыс  берген  адам  қолданылатын  материалды  өз  қалауы- мен  таңдай  алады.Әдетте  ол  сүйек,ағаш  немесе тас   болады.Алайда  ерекше қадырлеушiлер  және эстеттер мөрдi асыл  және  жартылай  құнды тастар  ге -лиотроп, нефрит, жұзақ, хрусталь, сонымен бiрге пiл сүйегiнен  және  тағы  да  басқа құнды заттардан жасалған  материалдарды қалайды.Патшалар  алтын- нан немесе  одан  да  құнды заттардан мөрлерді  пайдаланды. Қазір  әдеттегi -дей қытай орталық үкiмет мекемелерi қола мөрлерін, ал  осы уақытта дең -гейдiң мекемесi төмендеу  келген   ағаш  мөрлерін  пайдаланады. Қымбат мөрлерi әр түрлi жазулармен бiр бүйiрден нақыстау қабылданған, өйткенi әр түрлi фигуралармен айшықтанады, ал ұшар басы жиi өз-өзiне кейде көркем- өнер шығармасын таныстырады.Әсіресе арыстан фигурасын көп байқауға

болады,себебі  ол –билік  пен  өркендеудің  белгісі.

          Көркемөнер шығармасы  ретінде,мөр   үш  аспектіні  қосады: каллиграфия,

композиция  және  оймалау.Шебер  барлық  стильдерді  иелені  қажет.Ол  әр түрлi материалдармен жұмыс iстеуге икемi болуы керек, өйткенi әр түрлi материалдар үшiн әр түрлi пышақтар қолданылады және оюдың әр түрлi дағдыларын пайдаланады.Мөрлердi оюшының жұмысын бақылау қытайлық- тар үшiн әйгiлi көңiл көтерулердiң бiрi болып есептелінедi.

 

 

 

 

                                                           51                                       

                                         ҚОРЫТЫНДЫ

 

         Қытай жазуы (жеңіл.қытайша: 汉字; дәст.қытайша: 漢字;пинйін: Hànzì ) тарихи деректер бойынша, қытай жазуының алғашқы таңбалары б.з.б. 14 ғ. Шаң патшалығы заманында пайда болған. Қытай жазуының пайда болуы мөлшермен 2,5 мың жылды қамтиды. 16 ғасырда қытай иероглифтердi жүйе бiздiң эрамызға дейiн пайда болды. Қытай жазуы - адамдардың заттар мен құбылыстарға ұқсата еліктеуі нәтижесінде, дүниелік құбылыстарды сызбамен бейнелеп, түсіну мақсатына жетті. Иероглифика мен жазудың дамуы каллиг -рафия өнерінің туындауына әкелді. Қытай тарихы көптеген атақты каллиг- рафтарға толы, олардың еңбектерінде  әр түрлі династиялар стилі қамтылды. Каллиграфияға деген қызығушылық қазіргі таңның өзінде өз жалғасын табуда.Қытай иероглификасы - жазбашалықтың ең ежелгi түрлерiнiң бiрі. Қытай иероглифтерін құрастырылып пайдалану қытай өркениетінің дамуына мүмкіндік туғызды және әлем мәдениетінің дамуына да зор ықпал жасады. Қытай жазбаша дәстүрі бiрнеше мың жылдықтар бойы сақталған жалғыз iрi иероглифиялық хаттар жүйесін білдіреді. Ол ежелгi заманнан бері кемеңгер адам жасаған ойды трансляциялаудың ежелгі жүйесiнiң өзiндiк ескерткiші болды. Өз ойын жазбаша білдіруден бұрын, адам баласы  ұзақ уақыт аралы -ғында оларды суреттерде бiлдiруге үйренді. Мүмкiн, осылай адамдар өмiрдiң өз тәжiрибесiн ұрпақтан-ұрпаққа тапсырып және оны көбейтуге үйрендi. Он мың жылдарға ұласқан суреттердiң мәдени эволюциясы және жүйелеуi иероглификалық хат жүйенiң қалыптасуына алып келдi.

         Иероглиф – көркем  жазудың  визуальды  түрдегі  берілген  белгісі. Оның бейнесi - пiшiннiң бiлдiруi - бiртiндеп мағынаның бiлдiру болды,бірақ  қытай  иероглифтері  ешқандай  өзгерістерге  қарамастан, симметрия, тепе-теңдiк, үй -лестiру деген негiзгi ережелерге ередi.Иероглифтiң құрылымы абстрактiлi, бiрақ  толығымен « нақты бейне абстрактiлi» ережеге сүйене  отырады, сон -дықтан  ұстаны  бiлдiруi үшiн белгілі бір кеңiстiкке ие болады.

                                                           52

          Қытай  каллиграфиясы – бұл  иероглифтерді  жазу  өнері. Көркем жазуын өнері қайта көрсетiлетiнге (оның негiзгi функциясы - мағына бiлдiру) қолдан- балы пiшiннен дамыды. Басты мақсат пайымдауға елту және,сонымен  қатар, көрермендердiң  сезiмдері  мен  эмоцияда әсері  болып  табылады.

          Қытай көркем жазуы – таңғажайып  және  әлемдiк өркениеттiң  тарихын- да бiртума оқиға, шығыстың мәдениетiн бiрегей iнжу болып келеді.

           Осы  күнге  дейін  Қытайда  иероглификалық  жазу  жазбаша тiл қызмет көрсететiн салаларындағы  қоғамның сауалдарын  қамтамасыз  ететін  жалғыз

ғана  жазу  болып табылады. Өткенде  фонетикалық хат алмастыру иерогли - фикалық жазудың реформасы туралы  ұсынысты   көп ретте ұсынылды.Бірақ

осы  уақытқа  қарай  иероглификаны  басқа  да  жазу  түрімен  алмастыру  мүм- кіндігін  елестетуге  де  болмайды.Сол  себепті,қытай  мәдениеті  мен  өркение- тін түсіну үшін,тек  қытай  тілін  оқумен  шектелмей,қытай  тарихын  да  оқу

маңызы  зор.

          Қытайдың  көпжақтылығы  оның бай тарихында, ең ежелгi тарихи ес -керткiштер, өмiрдiң әр түрлiлiгi және мәдени әрлiлiкте ғана байқалмай, сонымен  бірге  қытай  жазуы  Қытай  мен басқа  да  тәуелді  мемлекеттердің

құрылуы  мен  дамуына   өте  маңызды  рөл  атқарды.Басында  айтылғандай,

Қытай  иероглифика  қолдануды  сақтаған  мемлекеттердің  бірі  болып  табы -лады.Соған  орай  өз  зерттеуінде  қытай  тілін  оқуда ең   күрделі,әрі  әдемі, тәртіппен  түсінушілікті  талап  етеді.Қытай  жазуы  басқа  жазулардан  ерекше  болып, қытай  мәдениетін  де  зерделеуде   қызықты  және  қайталанбастай  етеді.

        Қазіргі   талаптарға  сай  келетін   қытай  жазуы  қытайлықтарға   олардың  мәдениеті  мен   тәуелділігін  қорғауға  мүмкіндік   беретін  ерекше  факторладың

бірі  болып  табылады.

        Осы зерттеудiң процесiнде қорыта келгенде қытай көркем  жазуының көп мыңжылдықтар  бойында  қалыптасып,қазіргі  заманға  дейін  сақталып, қолданылатын  тегiмен таныстық.Қытай   жазуы   көптеген өзгерістерден  өтке-

                                                           53