Қытай каллиграфиясының ерекшелігі

мен   корейлер  ұлттық  жазу  жүйелеріне  көшкенге  дейін   қытай  иероглиф-

терін  кеңінен   пайдаланған, ал  жапондар  болса,  күні  бүгінге  дейін  қытай

жазуын  пайдаланып   келеді.Қытайлықтар   иероглифтерінің  әдмі  жазылуы-

на, қағаз  бен  сияның  сапасына, оның  түстеріне  де  қатты  мән  берген.Шы-

                                                           37

ғыс  мәдениетінде  иероглифтер - көркемдік  шығармалар  моделінің  идеал-

ды  түрі  болып  есептелінеді.Иероглифтік   жазудың   ықпалын  сәулет  өне  –

рі, қолданбалы  өнер  туындыларынан  айқын  аңғаруға  болады.Тіпті  таби -ғатты  ағаш  бұтақтарының  өзара  орналасуы  мен  өсімдіктер  дүниесінің  өзі  де  қытай  иероглифтерін  еріксіз  еске  түсіреді.

            Каллиграфиялық  белгіні   қабылдау  – дәстүрлі  қытай  мәдениетінде

эстетикалық   қана  емес, сонымен  қатар   этиканың  ерекше  бір  саласы  ретінде  қарастырылады.Қытайлықтар  иероглиф  белгілерінің  каллиграфия-

сына  (қалай  жазылуына  қарап), автоордың   қандай  күйде  болғанын, оның

жазған  аламның  мінез  – құлқын  анықтайтын  болған.Каллиграфияға   осын-

шама  мән  берілгені  соншалық, оны  өнердің  жеке  саласы  деп  те  қарас –

тырған.Қытай  каллиграфиясының   әдемілігінің – оның  пластикалық   эле –

менттерінің  әсерлілігінде, табиғи  тепе – теңдіктің  сақталуында, әдемі  орна-

ласуында.Кескіндеме  өнерінің  туындыларын  бағалау  да  каллиграфияға

үлкен  мән  берілген.Каллиграфияны  би  өнерімен  салыстыру  өнер   адам –

дарының   байқампаздығын, талғампаздығын  байқатқан.Өйткені  мұз   айды-

нындағы  билердің  өзі  де  «мұз  каллиграфиясына», яғни  бишілердің   мұз

айдынындағы   іздері  арқылы   бағаланған.Иероглифтердің   жазылуына

осыншама  жоғары  талаптардың  қойылуының   сыры  оның  табиғатпен

үндестік   табуында  сияқты.Міне,сондықтан  да  болар  Еуропалық   мәдени-

ет  бүгінгі  таңда   экологиялық  апаттардың  алғашқы  зардаптарын  бастан

кешіру  жағдайларда   дүниені  мәдениет   пен  өнер  арқылы  басқаша   қа-

былдаудың  түрлі  жолдарын  қарасытруда.Осы  орайда  әсем  гүлдер  мен

құстарға, жұпар  иісті  шөптер  мен   жан-жануарлар    дүниесіне  толы  та –

биғаттың  «эстетикалық  бағын»  сақтап, оның  қайталанбас  табиғи  сұлу-

лығын,әсемдігін  одан  әрі  арттыру, - яғни  табиғатты  аялау, мәдени  даму-

дың  асқарлы  міндеті  екендігіне, ешкімнің  дауы  жоқ.Өйткені, Қытай  елі,

қытай  мәдениеті. Қытай  – әсем  де, нәзік  гүлдер  мен  құстардың, шөптер

елінде  өнер саласындағы  гүлдер  мен  құстар  жанр  туындауына  қолайлы

                                                            38   

жағдайлар  туғызды.XIX ғасырда өмірге  келген  бұл жанрдың басты ерек-

шелігі – Өмірге  деген  көзқарастың  жан - жақтылығында, табиғат пен өмір-

дің  кез-келгенін  құбылыстарына  эстетикалық  көзқараспен  қарауда, таби-

ғилық  пен  әсемдікті  терең  сезіне  білуде.Осы  аталған  қасиеттерді  өз  бой-

ына  сіңіре  білген  әрбір  өнер  адамдарының   шығармашылық  тойымсыз –

дығының  болуы  да  осы  бір  ерекшеліктерге  байланысты.Көне  заманда

жазылған  «Слова  о  живописи из  сада  с  горничное  зерно »  деп  аталатын

трактатта  осы  жанрға  тікелей   қатысты   көркемдік  шығармаларды  бейне- леу  және  орындау   әдістерінің  үлгілері  тамаша  көрсетілген,бірақ   олар

негізінен  даосизм  философиясына   тән  космологиялық   принциптерді

де  өз  бойына  сіңіре  білген.Бұл  стильдегі  өнер  туындыларында  бізді  қор-

шаған  дүние  гүлдер  мен  ағаштар  арқылы  бейнеленеді.Гүлдер  күнді  бей- нелеп, ол  Ян  принципі  бойын  құрылса, ал  ағаштың  өзі, оның  бұтақтары  мен  жапырақтары  Жерді, оның  құпия  күші  Иньді  бейнеледі.Қытайлықтар  өсімдіктер  дүниесінің  мән-мағынасын  түсіне  білуге үлкен  мән  берген.Осы

орйда  өмірге  мынадай  қағида  келген  Гүлге  зат  деп  қарау  тағылық,ал  жү-

регінде  гүлдер  әлеміне  жылулығы  жоқ  адам – хайуан.Демек, адам  гүлінің

қожайыны  емес, оның  қызметшісі, әрбір  адам өзінің  әйелін  қалай  сүйсе,

гүлді  де  солай  қастерлеп, құрметтеуі  керек.Таң  дәуірінің  императоры

өзінің   жасыл  бағына  әнші – бишілерді  тебірентерлік   бұл  табиғи  көрініс  екі  гүлдің  бір-бірімен  сырласуы, шын  жүрекпен  шыққан  сұхбат  сияқты.

            Адамды  қоршаған  дүниенің   сан  қырлы  құпиялары,табиғаттың  әсем  көріністері  пейзаждық   кескіндемеде  де  жан-жақты   бейнеленеді.

            Қытайлықтар адамның қол жазуына қарап,оның  мінезі  жайлы білуге  болады  деп есептеген.Қол жазуы адам  психологиясын белгілейді  деген тұжырыммен, қытайлықтар қол жазуына көп мән берді.Себебі  иероглифтегі

сызықтарын  салған  адамның  тек  көңіл-күйін  ғана  емес, оның  мінезі  жайлы 

пікір  айтуға  болады.

           Еркiн жазудағы әдемi пiшiнге талпыныс - кез-келген  жазудың түпкi

                                                            39

мақсаты.Франция  білім  Министрліктегі  қытай тiлiн сабақ берудiң сұрақтарынан арналған басты инспектордың  сөздерiне  сүйенсек, Джоэл Беллассана «әлемнiң барлық  жазудың арасынан  ұлғайтусыз атауға болатын жалаң өнер - бұл қытай жазуы» деген.

 

 

           2.2 Қытай  көркем  жазуының  әлемдік  мәдениетке  әсері

       Қытай   көркем  жазуы  өзінің  биік  мәртебесімен   дүние  жүзінде   кең  таралуымен  байланысты  әлемдік  мәдениетте  өте   маңызды  рөл  атқарады.

Әр түрлi диалектiлер, тiптi әр түрлi тiлдер ортақ жазу  жүйесінде қытай иероглифтерi  қолданылды.Ежелде   Жапонияда, Корея және Вьетнам  мемле- кеттерінде  қытай иероглифтерi   жалғыз  ресми хатшылық  жүйесі болып

саналды.

        Қытай   иероглифтерін  еркін  оқу   мен  жазудың  арқасында басқа халық-

тарға  олармен  қолдануға  да  салыстырмалы  жеңіл   болды.Мысалы,ежелде Жапонияда,Кореяда және  Вьетнамда қытайша сөйлеспей,тек қытай  жазуы- мен  қолданылды.Бұл  өзара ауызша  қарым-қатынаста қиналатын көп диа -лекттiк   топтарды   бiртұтас ұлтқа  біріктіруге елеулі  орын  алды.

        Қытай   жазуы   шектi мемлекеттерге зор әсер көрсеттi.Қытай жазуын  бірлесіп  қолданудың  Жапониядан,Кореядан  және  Вьетнамнан  тұратын бір- лестік  щеңбері   құрылды.Осы  күнге дейін  Жапон  жазу  жүйесінде  қытай  иероглифтерін  едәуір  кең  қолданады.Корей  демократиялық  халқында  және  Вьетнамда  иероглифтер  қазір  қолданылмайды,ал  Корей  Республикасында  соңғы  оңжылдықтарда   сирек  қолдана  бастады.Алайда  Оңтүстік  және  Сол-

түстік  Кореяда  оқылуы  басқа  болса  да,адам  аттарында,гегорафиялық  объ- ектілер  мен  фирмалардың  атауларында  қолданылады.

             Батыстың адамдары қытай көркем жазудың күрделiлiгіен  сүйсінеді, ал оған қытай иероглифтерiн бiлмеген соң себеп болып келеді. Әрине, ие –

роглифті  оқу икемi болу керек, бiрақ көркем жазудың өнер-бiлiмi одан артық

                                                          40

 бағынышты болады.Демек, қытай  каллиграфия  өнері,тек  оқумен  ғана  шек -телмей, басқа  да  өнерлерге  синтездейді,мысалы,адамдарға  әсер  етуі  жағы

каллиграфия  музыкамен  ортақ  болып  келеді.

            

 

 

            2.3Қытай  каллиграфиясы  өнеріндегі  4  құнды  заттары

        Көркем жазу каллиграфиясы  Аспанасты  еліндегі  "алты  өнердің" бiрi

болып  келедi.Қалған  бесеуі: музыка, этикет, садақпен  ату, жылқымен  бас- қару   білімі  және  есептеу өнері  болып  саналады.

        Қытай көркем жазуын жасаудың барлық  процесi  кескiндеме құралда- рымен көне  заманнан  белгiлi   бір мiнсiз иелiкте негiзделдi.Көркем  жазу  құралдарына  ежелден  ерекше  мән  беріп  «қытай  каллиграфия  өнеріндегі  4  құнды  заттары» (文房四宝 wénfáng sìbǎo)  деген  атақ  берілді.Осы  4 құн

ды  заттары: (宣纸 xuanzhi)қағазы, (湖笔 hubi) қыл қаламы, (徽墨 huimo) боя-уы, (端砚 duanyan) дәуіті.Осы  заттар -  каллиграфияның  және  қытай  сурет- шілерінің  дәстүрлі  құралдары.

        Қытайлықтар   мәтінге  ереше  көңіл   бөліп,жан жігерімен жазған. Сон- дықтан «қытай  каллиграфия өнеріндегі  4 құнды  заттары »белгілі  бір ғажа-  бы бар  деп сыйлап, қоғамда  ерекше  орын алатын  адамның  төлсипатын  белгілейтін бұйымдар  болып саналады.Бұл ғұрып қазіргі заманға дейін сақталып  келеді.

       Осы   бұйымдар  оқыған,сауатты  адамның   нышаны   және  де  қоғамда   мойындаушылық  пен  байлық  әкелетін, империялық  емтихандарға  дайын- дығы  үшін  қажетті   заттардың  бірі  болатын.Мәртебені   таңбалайтын  бұл

бұйымдар  тек  практикалық  қана  емес, салттық  мағынасы  болды.

       Терминнің   пайда  болуы  Оңтүстік  пен   Солтүстік  әулеттерден ( 420-

589жж.) шығады.Кейінгі империялық  Кытайда  кеңінен  талаған.

                                                           41

       Көркем  жазу  құралдарының  мағынасы  мен  бейнелеу  материалдардың маңыздылығын   әр түрлi тарихи кезеңдерде  белгiлi суретшiлер мен өнер -дiң атақты  теоретиктерi көптеген трактаттар арнап жазғанын  аңғаруға  болады. Әсіресе  «文人» (вэнь жэнь) - ұлттық мәдениеттiң сақтаушылары, зи- яткерлер,білікті адамдар жоғары  бағалаған.

 

 

             (宣纸 xuanzhi) қағазы

                6-сурет.(宣纸 xuanzhi) қағазы

 

        Бұл   қағаздар,негізінен, каллиграфи  мен  көркем  суретте  қолданылады.

Осы  қағаздарды  Тан  династиясынан  бастап-ақ  патша ауласында тарту

болған.Қытай  көркем  өнерінің  атақты  үздік  туындылары  «сюань» қағаз- ында  жасалған. Қағазсыз  дәстүрлi қытай көркем  өнерінің тiрлiгі мүмкiн емес.

        Батыста  «сюань» қағазын дұрыс  болмаса  да,күріш  қағазы  деп атаған.

Шын  мәнісінде,оны  күріш  сабанмен  араластырып, pteroceltis  tatarinowii

қабығынан  әзірлеген.Қағаздың  отаны  Аньхуэй  провинциясының  Цзинсянь  уезді  болып  табылады.Сондай  атқа  ие  болған  себебі, көне  заманда  бұл  уезд  Сюаньчжоу  провинциясындағы,сауда  қағаз  орталығының  Сюаньчэн  қалашығы  болды.

       Қағазды   дайындау  18  кезеңнен  тұратын   және  300  күнге  созылатын,

                                                            42

еңбекті  көп  қажет  ететін  процесі  болды. «Сюань» қағазы  уақытпен  тек - серілген, оның  аппақ түсі, жұмсақтық пен беріктік  үшін  ең  жақсысы бол-

ып  саналады.

        Қағаздың  бет  жағы шамалы типыл жә - не сырты қатқыл  емес болғандықтан, тушь  сондай  қағазда жайылмай,жақсы сіңіріледі. «Сюань» қағазын тек каллиграфия мен көркем өнерде  ғана  емес, әсіресе біздің  кезіміздегі дипломатиялық келісімдер  мен басқа маңызды құжаттарда  қолданады.Оны тағы  да  сорғыш  қағаз ретінде немесе  фильтрация  проце-сінде қолдануға болады.

 

             (湖笔 hubi) қылқаламы

   

               7-сурет.Көркем  жазу  қылқаламдары.

 

 

         Хат  үшін  қылқаламын  пайдалану  қытай көркем  жазудың  ерекшелік- тің  бірі  болып  табылады.Оны  осы  күнге  дейін  көркем  жазу  мен  көркем  сурет   сабағының   оқушылары  қолданады, көбісі  кәсіпқор  болып  табыла- ды.Аңыз  бойынша, ең  алғашқы қылқалам  Ұлы Қытай  Қорғанын  жағалай  ұзақ  тұрған  өзге   жасақтармен  Цинь  императордың  бірінші  генерал  Мэн  Тян  ойлап  тапқан.Ол  бір  кезде  кездейсоқ  бір қой  жүнінің  кесегін  қабыр- ғада  көріп  қалған.Генерал  оны  көтеріп, бұтаққа  байлағаны – солай  жазу -дың  алғашқы  қылқаламы  пайда  болды.Бірақ   археологтардың пікірінше, бұл

                                                           43 

жай  ғана  әдемі  көріністің  аңызы  деп шешті.Сиань аймағында  табыл- ған  Баньпо  неолиттік   мәдениетіне  жатқан  сырланған  керамиканы  зеттеу  бойынша анайы   қылқалам  6000 жыл  бұрын  пайда  болды.Бірақ  халық  қылқаламды  Мэн Тян  ойлап  шығарушы  деп санайды.Усин  уезіндегі, Чжэцзян  провинциясының, Шаньлянь  қалашығы  «қылқаламдар  қаласы» болып  саналады,ел  аузында  генерал  Мэн  Тян    Мэнси  ескі (Мэна  өзені) деп  атайды.Осында  өндірілген  қылқаламдар  «Хуби» деп  атайды. Себебі оны  қалашық  кезінде  Хучжоу префектурасының аймағында  орналасқан. Олар  елде  ең  жақсысы,сапалы  болып  келеді.

         «Ху»  қыл  қаламдарын  ешкі  жүнінен, қоян  және  сары  аққұлақтан

жасалады.Қыл  қалам  қағаз  бойымен  шебер   қолға  ереді: керек  жерде

сызықтар  жарығырақ  немесе  сәл  қараңғы, жалпағырақ  немесе  тарлау  болады.Жоғары  сапалы  «ху» қылқаламы  келесі  4  талаптарға  жауап  беру

міндетті: өткір  ұшы, айқын орналасқан  қылтанақтар, дөңгелек  пішінді және  пішінді қалпына келтіру  қабілеттігі.Қылқаламдарды  өндіру  70  ке-

зеңнен  тұрады.Мысалы, материалдың   дайындығы  жүннің  іріктеуін, жуан- дыққа, ұзындыққа  қарай, жұмсақтығын  немесе  қаттылығын  бағамдайды.

Осындай  іріктеумен  әр  түрлі  қылқаламдар  өндіріледі.

          Қылқалам  таяқшасын  жергілікті  жоғары  сапалы   бамбуктен  жасап,

піл  сүйегімен  немесе  қызыл  ағашпен, суреттермен және   жазумен  көрік- тендіреді.

 

 

              (徽墨 huimo) «Хуэй» туші

           Қытайда  хат  жазуына  «қатты  тушь» немесе  «тушь  кесегін»  қолдан-

ды.Олар  өз кезегінде  нағыз  көркем  өнер  шығармасы  болуы  мүмкін  еді.

Хат  жазуына  тушті  дайындау  үшін  дәуітке  кішкене  су  құйып, кесекті  щеңберлі  қозғалыстармен  ұқалады.Сұйықтық  қою  және  қара болған  сәтте,

пайдалануға  дайын  болған.

                                                           44

         

                      

          

 

         Тушті  ойлап   тапқанға  дейін  хат  жазуына  графит  қолданылды.Бір- ақ    Хань  династиясының  кезінде  елдің  дамуында  графит  өндірісі  өсетін

сұранысты  қанағаттандырмады.Сол  кезден  бастап  қарағайдың  өрттенген

ағаш  күйесінен  тушь  өндірісі  басталды.Мин  династиясы  кезінде  тушті

қарағайдың  күйген  шайырдан, шошқа  майынан  және  өсімдік  майынан

өндірген.Қытайда  алғашқы   жоғарғы  сапалы  тушті  Мэсянь  уезінің   Ань-

хуэй   провинциясында  жасады.Сун  династиясының  кезінде  уезд  Хуэчжоу

деп  ата  бастады.Бұл  туштің  түрін  Тан  династиясы  кезінде   қолөнерші