Қытай каллиграфиясының ерекшелігі

     Неолиттік  мәдениет  керамикасында  оюлар  қарапайым  пішіндес  болды.

Күйдірілмеген  керамикалық  бұйымдарға  үшкір  тәрізді  құралдармен  салған   бейнелер  орындау  техникасына  қарай  күрделі  пішіндес  болып  келді.Алайда  кейде  күйдіріліген  керамикалық  ыдыстарға  салынған  бейнелер  де кездесті. Олардың  пішіндері  бір  неолиттік  мәдениеттен  екінші  неолиттік мәдениетке  өзгере  бастады,олардан  тек  шағын  сандары  қарапайым  белгілері  бірнеше  мәдениетке  бір  мезгілде  жалпы  мағынаға ие  болды. 

      Қытай   жазуының  тарихшылары  бұл   бейнелерді  көне  белгілер  деп   қа-

растыруға   бейім  болды. Егер iс осылай шынымен болса, онда ең үлкен ықтималдықпен олар сан есiмдер үшiн ең  көне пiшiндес  белгілері болаты- нын сезiктенуге болады.График түрiндегі пiшiндерi  және  әр неолиттік мәдениеттiң белгiлерiнiң  жиынтықтарының бөлек құрамының айырмашы- лығы  олардың жеке  жазуларына ие болғанын бiлдiредi.Неолиттік  жазу –

дың  белгі  сандары  шектеулі  болғандықтан,кейбір  зерттеушілерге  ол  жа- зудың  алфавиттік   болғанын  болжамдауға   мүмкіндік   берді.

        Зерттеу   нәтижелері  бойынша,бұл  мәдениеттің   тұрақты  кезеңі  б.з.д. үшінші, тіптті  бесінші  мыңжылдықта   болды. Неолиттік  және  кейінгі  нео- литтік  мәдениетте  белгілердің  ішінен  Давэнкоу  мәдениеті  салған  күрделі- лігімен  ерекшеленді. Олар беттерiнше график түрiнде берілген  белгiлерге әбден ұқсас бейнелетiн бұйыммен суреттес болады.Бұндай  ұқсастық  себебі-

нен  дәл  осы  ең  ертедегі  қытай  жазуының  пиктограммасы  болғанын  бол- жайды.Осыған  байланысты  қытай  жазуы  б.з.д. екiншi  мыңжылдықтың орта- сынан  емес,бесінші  мыңжылдықтың  ортасынан  бастау  алғанын  қорытынды осы арадан жасалынды.

                                                    8

         Өте ерте  иероглифиялық пішіндер б.з.д. II мыңжылдықтың  екінші  жартысы кезеңiнде құрылған  Шан   мемлекеттің   құрылған  Инь тайпалық  одағына жатады. (Қытай   тарихнамасы бойынша Шан әулетінің кезеңі  б.з.д. 1751-1112  жылдар  аралығы деп анықталады.). Алғашқы  жазулар шындығында, жануар- лар  сүйектерінде  және  тасбақалар  сауыттарында  салынған  суреттер  болды (1 сурет).Берілген  мәтiндердiң   негiзі дiни салттар дың орындауы болды. Адам   жазу           1 сур. жануарлар  сүйектерінде  және        

арқылы әр  түрлі тәңірліктерге    әруақтарға,         тасбақалар  суыттарында  салынған                                                                                                                                                             

 өз болашағы  туралы абыз  сұраған.Осыдан                   алғашқы  жазулар                          

сүйектер мен  сауыттағы  жазудың   белгілері 

(цзягувэнь),және  де   анықтамаға  сәйкес тарихи  дәуірді  – Шан-иньдік  деген  атаулары  шықты.

        Көпшiлiкке олар өз белгiлi бұйымдардың аз-кем стильдерге келтiрiлген бейнелерiнiң пиктограммасында  берілген.Қазіргі  уақытқа  шамамен  бес  мыңдай  жазу  белгілерін  шан  дәуіріне  жатқызады,олардан  бір  жарым  мың  шамасы  кейінгі  иероглифтермен  теңестірілді. Сол  шан  дәуірінде

диаграммалар  арқылы әрекеттерi немесе жеке бұйымға нормативтiк мағынасын беру немесе тiптi жағдай абстракт ұғымдардың белгiсiнiң тәсiлi пайда  болды.Мысалы, бір,екі және  үш  сандары сәйкес  көлбеу  сызықтар- мен белгіленеді,орталық   деген  мағынасы  өтетін  шеңбердің  орта  тік  сы- зығы  арқылы байқалады.  «女»  және «子» белгілері тіркесу көмегімен

«好» деген  ұғымы  шықты, «салт  жора»  белгісі  тiзе бүгiп,құрбандық ыдыс- пен шiркеудің басты бөлмесiнің алдында  тұратын адамның бейнесі бол-

ған  еді  және  т.б.

                                                       9

         Керамикада керту тәсілі  сонымен бiрге жазуды ойлап тапқаннан кейiн

де  қолданылды. Олар  чуньцю (б.з.д 722-481ж.ж.)  және  чжаньго (б.з.д. 481-250 жж.) тарихи  кезеңдерде  керамикада  кенжелеу сипатты белгiлердiң бiрi  болып қалады.Әсіресе Байцзячжуана  және  Чжэнчжоу  керамикаларында   техникалық  кенжелеу  мен  иероглифтердің  нағыз  айырмашылықтар  байқала- ды.Чжаньго  дәуірінің  мәдени  керамикаларында  кенжелеу  де болғанымен, иероглифпен  жазулар  табылды.Бұл ретте болған iстiң кертуi қолмен атқа-

рылған  болса, ал иероглиф мөртабан  арқылы  орындалды. Техникалық айырмашылық әбден түсiнiлетiн: көзешілер жетерліктей  сауатты  болмаған- дықтан, әр  жеке  ыдысқа  жазу  сала  алмаған,сол үшін  оюлы  жазуда  арнайы  даяр  мөртабанмен  пайдаланылды.Сол себепті  техникалық  мақсатқа – керту болды,яғни  оларға  түсінікті  болатын,бірақ  керамика  қолданушыларға  қол  жетімді  болмады. Мүмкiн, олардың бiр бөлiгi керамикамен қолданушылар  оқи алды.

         Баяндалған мұнда графикалық  бейнелерден,лингвистикалық  бірліктер- мен  толықтыратын  тілмен, белгілермен  тікелей  байланыспаған  табылған керамикада кертулер  мен жануар сүйектеріндегi суреттерден  бастап, қытай жазу  эволюциясының ұзақ  болғанын  куәландырады.

        Белгiлi жай, қоғамда жазу өркениеттiң дамуы кеңiстiкте де, уақытында орнықты байланыс қажеттiлiкті талап етедi. Кеңiстiкте орнықты байланысты қамтамасыз ету үшiн жіберудiң тәсiлiн ойлап табу талап еттi, ал

оны  уақытында  қамтамасыз ету үшiн  ақпарат сақтаудың тәсiлiн ойлап  табу

талап  етті.Бұл екi жағдайларына ғана хат жасай алды.

        Алайда  жазуды  құру  үшін  графикалық  қана емес,техникалық  жағдай-

лар   қажеттілік  етеді.Мұндай хаттың таңдамалы құралының мүмкiндiктерiне сәйкес келетін, бет жағымен тиiстi әр түрлi тағайындаудың белгiлерi келтiрi- летiн   тиісті  материал  болу  керек еді.Алғаш  рет  сонымен  қатар  барлық өркениеттiң орталықтарында, Қытайда  алғаш  жұқа сызықтардың салу  мақ-сатымен хаттың  құралы үшкiр пішінді болды. Хат үшiн   сәйкесінше,

                                                       10

материал  жұмсақ бет жағымен ие болуы керек.Соған сәйкес,жазу  үшiн материал жұмсақ бет жағымен ие болуы керек. Белгiлi жай, Қытайда көзешi өндiрiсі биiк дәрежеге жеттi.Қытай көзешiлерi оюдың ұруының әр түрлi тәсiлдерiн меңгерген, және де жалпы, шикiзатқа  және  күйдірілген бұйым –дарға  кез-келген  бейне   сала  білген.Сол  себепті  шикізат  пен  күйдірілген

саз  жазу  үшін  қол  жетімді  материал  болды.Тағы  да  көне  материалдарға  ірі  сүтқоректі  жануарлардың  жауырыныдары мен  тасбақалардың  сауыттары

жататын.Бал ашатын   сүйектерде  үлкен бөлігі  бет жағында тырнау тәсілі  арқылы  салынған  болса,қалған  жерлерде  біраз  сиямен  салынған,ал  қалған  жазу  техникасының  негізгі  элементі – хаттың  үстіңгі  бетін   бояй-тын,жазу  белгілерін  салатын,олардың  жазуын  үстіңгі бетте айқын көрсететін,иньдік  хатты  жазу  тәсіліне  жататын  құрал.

        Неолит  және  қола  дәуірінің  қытай   керамикасын  зерттейтін  архелог  -тар,және  де  қытай  хатының   тарихының   зерттеушілері   толық негiзбен иньдік  иероглификалық  жазудағы  белгілермен  керамикадағы  кертулердi байланысын  қарастырып  жатыр.Қазіргі  уақытқа  дейін  керамикадағы  кертулер  иньдік  хаттағы белгімен   сәйкестірілгені туралы  көптеген  мақа- лалар жарияланған. Сол  кездегі  керамикадағы  графикалық  белгілердің сурет  айшықтауы  мен  оюлармен   генетикалық  түрде  байланысты  екенін

еш  күмән  қалдырмайды.Басқаша айтқанда, неолиттік керамикада керту, ою, сурет айшықтау иньдік иероглифтік хатта қалыптасатын график  түрiнде ортаны жасады.Керамикада иньдік  иероглифтік хатын ойлап табумен кер- ту көзешi өндiрiс техникалық  құрал  болып жалғастырды. Қорыта келгенде, неолиттік керамикада керту және сурет  айшықтау  белгілері сол хаттың белгiлері график түрiнде ортада  пайда бола алған   өзімен  бірге жазуды ұсынады.Бұл график түрiнде ортаның құрамдас бөлiктерiнің бәрi лингвисти- калық бiрлiктер жүйелi  жазу белгiлермен берген жазуды жасау үшiн ма- ңызды сатысы.

           

                                                           11

       1.2 Қытай жазба үлгілерінің қалыптасуы мен даму тенденциялары

 

        Қытай  жазуы -  қатаң құрылымы  мен  сызықтардың бірізділігімен ерек- шеленетін «төртбұрышты иероглифтерден» тұратын жиынтық. Иероглифика мен жазудың дамуы каллиграфия өнерінің туындауына әкелді. Қытай тарихы көптеген атақты каллиграфтарға толы, олардың еңбектерінде  әр түрлі динас- тиялар стилі қамтылды. Каллиграфияға деген қызығушылық қазіргі таңның өзінде өз жалғасын табуда.

          Қытай неліктен сына жазу таңбаларын толық жазу ретінде қолданбаған? Себебі, қытай тілі- түбір тіл. Қытай тіліндегі түбір сөздер тек бір буыннан ғана тұрады. Оларды тек иероглиф таңбаларымен ғана бере алады. Қытай тілі дыбыс жүйесіндегі емес буын жүйесіндегі тіл.Бір буын – бір сөз. Жеке дыбыс таңбаларымен беруге келмейді. Сонымен білмейтіндерге анықтап айтып қоя- лық: Иероглиф – буын жүйесіндегі жазу таңбалары. Бір буынды сөздерге  ар- налған.Әріп –дыбыс жүйесіндегі жазу таңбалары.Негізінен жалғамалы,тоғыс- палы тілдерге  арналған.Сына жазулары - әрі буындық, әрі дыбыстық жүйедегі тілдерге арналған жазу. Қытай тілінде омоним сөздер өте көп. Сондықтан ол- ар дыбыс  жүйесіндегі әріп жазуына (арапша – харф) көше алмайды. Бес мың жылдан бері осылай болып келеді. Мәселен, қытай тілінде 49 Ду, 19 Ту, 50 Хүй бар. ("Шың Хуа Зы Дян". 1987 жыл. Бейжің). Ду – барлығы, астана, бұршақ, оқу, у, дара, қарын...(98 бетте) Ту – кенет, жол, сурет, топырақ, қоян... (458 бет- те) Хүй – оттың күлі, қайту, жиналыс... Жиын ашу – Кәй Хүй. Қытай тілінде ескі сына жазуды да, ағылшын алфавитін де тек жоғарыдағы омоним сөздер иероглифтерін дұрыс оқу үшін пайдаланады.Ал иероглифтер саны кем дегенде 50-60 мың.Иероглифтерсіз қытай омонимдері де, жәй сөздері де түсініксіз. Ал омонимдер саны да дәл осы иероглифтер санымен бірдей. Сондықтан бұл қиындықты жеңу үшін қытай ғалымдары дыбыс жүйесіндегі жазуға – ағылшын әліпбиіне көшеміз деп, талай рет талпынып та көрді.

              Қытай жазбасы әлемдегі ең көне жазбалардың бірі болып табылады. Бұлардың шамасы б.э. дейінгі VI мыңжылдықтарға қатысты. Иероглифика –

                                                           12

қытай мәдениетінің түп негізі,әрі Қытайдың барлық халқының басын қосатын жеткізгіш.Тарихи зерттеулер бойынша түйін жазбалар ең ежелгі жазба болып саналады.Арқандардағы әр алуан пішіндегі буындар түрлі оқиғалар мен бата-тілек мағынасын білдірген. Хуанди басқарған кезеңдерде шежіреші Цан Цзе ең бірінші болып иероглифтерді жүйеге келтірді.Ауызекі сөзді жеткізу үшін ежелгі иероглифтерді құраушы пиктограмм, идеограмм түріндегі суреттер пайдаланылған, олар тасбақа қабығының, жан-жануарлар сүйектерінің, сондай-ақ тас және қола бұйымдардың қиындыларынан тұратын. Әрбір княздікте өзіне ғана тән иероглифика қолданылған.(2-сурет) Б.э. дейінгі 221 жылы Қытай бір- лестігіндегі көрнекті тұлға Цинь Шихуан императорлығы  дәуірінде  бірегей  жазбалар жүзеге асырылды.Қытай иероглификасының ғасырлар бойғы тарихы қаншама өзгеріске ұшырады, бірақ иероглифтерді жазудың эстетикалық стилінің қытай менталитеті рухындағы әрі тәжірибелік жазбаға енгізілген жаңа стильдері жасалып шығарылды.

 

    Баспаға арналған каллиграфиялық үлгі.

Сячжуань үлгісіндегі каллиграфия. Квадратты стилдегі иероглифтер.

 

           Ежелгі  Қытайлықтар  жазу  өнерін  қытай өркениетін аңыз ретінде қа- лыптастырған Хуан-дидің көмекшісі  Цан Цзе ойлап тапты дейді. Ол алдымен

                                                           13                                                     

тау мен теңіздің; аң, құс, айдаһар  және  жыланның дініне қарап  отырып, жазу белгілерін салған. Тағы бір нанымға сенетін болсақ, ежелгі жазу белгілерінің  бір  нұсқасы болып  «Ауыспалы уақыт Кітабы» («Книга Перемен») саналады. Осылайша ежелгі қытайлықтардың  көз  алдындағы   жазу, сонымен қатар,жа- зулар мен құбылыстардың көлеңкесін, олардың өзгертілген кесікіндерін  де қосып алды.Бұл қытайлық ғалымдарға жазуды ой – еңбегінің жемісі,шығар - машылық  күш-жігер  және елестетудің қосындысы ретінде  қарауға  мүмкін- дік  береді. Осылайша жазу өнері табиғат пен мәдениеттің, нақтылы  заттар мен адам шығармашылығының  бірлескен  факторы  ретінде  жүрді.

           Қытайлықтар хаткерлікті сызық арқылы жасалған бейнелеу өнеріне  балайды. Оның құрылым ерекшелігі жазу үлгісінің мәнімен ұқсас. Қытай -лықтар суды бейнелеп жазуды ұнатқан, жазылған «Құлап аққан үш мың кез жар басынан сарқырап» деген сүйек жазуы бейне күштің, ерік пен  қайтпас жігердің нысанындай. Әсерлілігін арттыру үшін, ол кейде қытайша «雨» («жаңбыр» де –ген мағынада) деген иероглифтің ішіндегі төрт нүктені көп нүкте етіп сызады, осы арқылы жаңбыр тамшылары адамдарға қағаздың астыңғы жағына өтіп кеткендей әсер береді. Ол «水» («су» деген мағынада) деген иероглифтің сыз- ықтарын өте ұзын, қисық сызады, осы арқылы судың аққыш қасиетін аңғар- тады, ал «山» («тау» деген мағынада) деген иероглифті төтенше зілмауыр да мызғымас етіп сызады.

            Қытай жазуының пайда болуының алғашқы кезеңінде жазу дәстүрінің және жазу техникасының  болмағандағынан, белгілерді сызба түрінде  белгіле- ген. Инь патшалығы кезінде сауаттылар  саны  ондаған ғана болғандықтан, көп қиыншылықтар туғызбады, ал чжоулықтар  иньдіктердің  жазу тілін  жалғас- тыра отырып, иероглифтердің  түр-сипатын  біршама  өзгертті. Сонымен қатар тілдің сөздік құрамы  күрделеніп, кеңейді. Бұның бәрі жазу  графикасының  кодификациясын  талап етті. Б.з.д  ҮІІІ ғасырдаң басында  сарайлық тарихшы  Ши  Чжоудың бастауымен иероглифтердің  тізімі  қарастырылды. Ши Чжоу- дың  бұл тізімі  белгілердің нормалық  сызбаларынан құралды.  

                                                           14

            1.3 Қытай жазуының  даму  кезеңдерi