Қытай каллиграфиясының ерекшелігі

Қытай   жазу  эволюциясының  келесі   кезеңдерi:

1. пиктографиялық кезең;
2. архаикалық (көне) кезең;
3. ежелгі  кезең;
4. қазіргі  кезең.  

                   

                                                    

1.3.1 Пиктографиялық  кезең

       Цзяху   мәдениетінiң белгiлерi   湖- табылған  пиктограммалардың ең ежел- гiсi. «Цзяху  жазуы»  - ҚХР,Цзяху,Хэнань провинцияда табылған 16 жазуы бар тарихқа дейiнгi артефактiлерге жататын шартты  термин.Шамамен

б.з.д. 6600 ж.  даталанып,Пэйлиган  (  裴李崴文化 ) неолиттік  мәдениетке  жатады.

        Кейбiр Цзяху белгiлері 目 « көз», 日 «күн» сыртынан қарағанда қазiргi қытай иероглифтерiн еске түсiредi, дегенмен олардың ұқсастығы алдағыш болып келеді, себебi қазiргi пiшiндер мүлде басқаша болған   ежелгi түп - тұлғалардан  шыққан.

       Зерттеушiлердiң көбінесе пiкiрлері қарама-қайшы  болып келеді,себебі  кейбір  зерттеушілер  белгілердің еш  табиғи  жазуы жоқ деген ойда  болса, ал  кейбір  зерттеушілердің пікірі  бойынша оларды  құрылған  жазу  жүйесі  деп  санайды.

       Яншао  (  仰韶 ) мәдениетінің  белгілері – Яншао мәдениетінің  керами- калық   бұйымдарда  сақталған, жануарлар мен геометриялық  оюлар түрін- дегі  пиктограммалардың белгілері.Б.з.д.  V-II мыңжылдық уақытын   қамти- ды. Арнайы  әдебиеттерде  «батыс   нұсқаушы  белгілері»   (西部指事符号）

деген  атқа  ие.

       Давэнькоу   мәдениетінің  белгілері  ( 大汶口 ) – жазу дамуының бастау  алған   пиктограммалар түрiндегі белгiлер.Б.з.д. 4100-2600  жж.

                                                            15

кезеңіндеаралықты  камтыды.Арнайы  әдебиеттерде    «шығыс бейнелеу белгiлерi»  ( 东方象形符号  ) деген атымен  белгілі.

        

            1.3.2Архаикалық   (көне) кезең

      Қытайда түйiндi  хат (結縄 jie  sheng) – бауда түйiндердi байлау көмегiмен  жазу тәсiлi.Ол  ежелгі  Қытайда  жазудың пайда  болуына  дейін  болған  тәріз- ді.Алайда  Фу  Си  ойлап  шығарған  триграммалар  мен  Цан  Се сарай  тарих -намашының   жарыққа  шығарған    иероглифтері  түйінді  хаттан  бас  тартуы  ең  негізгі  себебі  қызмет етті.Түйінді хаттың  естеліктері Даодэцзин мен Ицзинде сақталды.Мысалы, Лао-Цзы  80-ші  чжанда  «使民復結縄而用之 »                                          «Халық түйiндерiн қайта өрiп, олармен хат орнына қолдансын»  деп   мiнсiз патриархалдық   қатынастарды қайтаруға  шақыр ды(аударған  Ян  Хиншун).

        Цзягувэнь (甲骨文) - бал ашатын сүйектерде  салынған иероглифиялық жазулар арқылы балдарды бекiтетiн нәтижелер.Б.з.д.  XIV-XI  ғасырлар,

яғни  Шан  дәуірінің  екінші  жартысына  жататын  қытай  жазуының   ең  ежелгі  мәтіндер мен  улгілер  болып  саналады.

        Алғаш   бал  ашатын  мәтіндер  1899 жылы  Аньян  қаласының  қасында

(Хэнань  провинциясы)  қытайлық  ғалымдар  Лю  Те-юнмен   және  Ван  И-жунмен  табылды.

        Табылған  қазбалардың  көлеміне  байланысты,ежелгі  жазулар  ерекше- ленген ежелгi қытайлық эпиграфикалық катерогияда -    甲骨                      (Цзягусюэ, жануарлар  сүйектері  мен  тасбақа  сауыттарындағы  жазуларды  зерттейтін  ғылым) белгіленді.Қытай   әдебиетінде цзягувэньды ，卜

(буцы, болжау  жазулар),                      (иньсюйвэньцзы,Инь  астанасындағы

жазулар) деген  атаулары  да  бар.Орыс  зерттеулерде  цзягувэньді жиі «болжау   жазулары» деп атайды.

         Цзягувэнь  эволюциясында   бес  кезеңін  анықтайды,олар:

Бірінші   және екінші : б.з.д. 1400-1256 жж.,ол  кезде  сүйектердің  жартысы

                                                            16

симметрияға    тән  болатын.;

Үшінші: Б.з.д. 1256-1244 жж., құлдырау  кезеңі;

Төртінші: Б.з.д. 1244-1196 жж., ескi мектептiң қайта өркендеуi;

Бесінші: Б.з.д. 1244-1196жж., жазу  арасындағы  бос  орындардың  (пробел)   пайда  болуы;

         Барлық  кезеңдер бойында жазу  құрылымы  iс жүзiнде  үлкен  өзгеріс- терге  ұшырамады.Олар   мерзімді, балгердiң есiмiн, сұрақ, жауапты және

орындау туралы белгiнi  қосты.

          Сауыттар  мен  сүйектердегі   иероглифтер  мөлшері   шамамен  2500   белгілерді  есептейді.Олардан  800-і  қазіргі  иероглифтермен  теңдестірілді.

Ал  қалғандары  немес Шан  дәуіріне   ғана  тән,немесе  бірегей  ерекшелік  болып, немесе   ұғындырылмаған.

         Цзиньвэнь  (金文 ) – Шан-Чжоу  дәуіріндегі   (б.з.д. XIII-IVғ.) музыкалық салттық аспаптарға  немесе  құрбандық үшiн қытай  қола ыдыстарына құй- ылған немесе оймаланған жазулар.

         Ең  жиі  «цзиньвэндер»   ет  үшін  арналған  үшаяқтар  «дин»   鼎 ,астық  үшін ыдыстарда «гуй» 簋, қоңырауларда «чжун» 鐘  кездеседі.Және  де  қола- дан  жасалған  шарапқа  арналған  ыдыстар  да  «ю»  卣,«цзун» 尊 , «гу»  觚, «цзя»   斝   және  де   суға арналған  ыдыстар  «и» 匜 , «пань» 盤 , «ху»   壺   кездеседі.

         Ықшам сұрақтар мен жауаптар  формасындағы  жазулар  «цзягувэньмен» салыстырғанда, «цзиньвэнь » - бұл  салттық  жазулар.Көп   жағдайларда   ол  жазулар  ыдыстың  ішкі  қабырғасында  немесе  түбінде   орналасқан,сол себеп- тен   ыдысты  құрбандық  тағаммен толтырғанда  жазу  көрінбеді,ол  яки  тірі- лермен  аруақтардың  арасындағы  байланыс  құралы  ретінде  болатын.

         «Цзиньвэнь»  одан әрi дамитын жазу ежелгi қытайлық  жазу.Оның ал- дындағы үзбелi фразалар дан  құралған «цзягувэньге»  қарағанда, «цзягувэнь»

                                                            17

бiткен мәтiн құрады.Көлемі  жағынан қола  үшаяқта  ең  көп  497  иероглифтен  құралған  «Мао-гун  дин»  ( 手公鼎)  жазуы.

 

 

 

            1.3.3.Ежелгі   кезең

        Сяочжуань ( 小篆) – Цинь  династиясында  енгізілген, бiрегейлендiрiлген стиль,аз  жарғы; қазіргі кезде  мөртабан  ретінде  қолданылады.

        «Сяочжуань»  б.з.д  III ғ. Цинь  Ши  Хуанди  патша кезінде жүзеге  асырылған хаты  жазу  реттелуінің   нәтижесі болды.Тарту бойымен,импера-торалардың  бірі,Ли  Сы, кең таралған иероглифтерді тартып алып, хаттың кестесiн жетiлдiрдi.

         Лишу (隶 ),квадратты кескінмен ерекшеленетін   иероглифтердің

ресми  хаты – қытай  хатының  стилі.

         Бұл  стильді  Чэн  Мяо – цинь  шенеунігі,абақты  қараушысы «чжуаньшу» стильдың түр өзгерушiлiгi жолымен құрған.

         Бұл  стиль   иероглифтер құрылымының қаттылығы  және  қатаң көл -беу және тiк сызбалар  перпендикулярлығына  тән.Лишу  чжуаньшуға  қа-

рағанда  өте  ыңғайлы  болатын  және  де  бұл хаттың  кіріспесі  уақыт  үнем-

деуге  мүмкіндік  берді. Қытай ғылымы  мен ағартуында   өте  маңызды  рөл

атқарды.

         Кайшу ( 楷书) – иероглифті  нормативті  жазу  стилі,жарлы  хат - қытай каллиграфиясының  тарихи  стилі.Иероглифті  стандартты  жазу  бағытында  лишу  эволюциясының  нәтижесінде  Хань  дәуірінде  (б.з.д. 206 –220 жж.) пайда болды.

         Лишумен  салыстырғанда  кайшу  ыңғайлы  бола, адамдардың күнделiктi

өмiрдiң  қажеттiлiктерiне жауап бергендіктен, кең таралды.

                                                            18

         Жарлы  хат  Тан  дәуірінде  (618-907жж.) гүлдей  бастады. Бұл  дәуірде шеберлердiң шығармашылығы, бiртума мектептер  құрған  Янь Чжэньцин 

(705-785 жж.) сияқтылар  болашақта   каллиграфияның  дамуына  ықпал   етті.

 Қазіргі  кезде   «кайшуды»   «чжэнкай» - «стандартты жарғы»  деп те

атайды.

         Екі  негізгі  стильдің  лишу  мен кайшудың  негізінде  шапшаң  жазу  хаттың  екі  түрі  құрылды. Лишу  стилімен  жазылған  график түрiнде

элементтердiң  санын  қысқартуы мен  иероглифтердi бiрге пiшiндеу «цао -шу» қол  жазудың ұйымдасуына алып  келдi.Кайшу   стилі «синшу» қол жазудың негiзі болды.Екеуінен  атаған  қол  жазуларының  бірі – синшу,ең  қарапайым  және  түсінікті  хат  стилі  болғандықтан, қазіргі  уақытқа  дейін  кең  таралып, қытайлықтар  күнделiктi өмiрде  қолданады.

           Хаттың бiр стилi басқа стильге бiрден емес, бiртiндеп ауыстырылды.

Стильдер таралу үшiн   әр түрлi ағымында ұзақ жылдар, хатты материалдық базаның күйiмен анықталып және елдiң қоғамдық өмiрiн дамумен қалып –

тасты.Дачжань  мен  сяочжуаньның  қатар өмiр сүргенін, сяочжуань мен

лишу   қатарлас  қолданғанын  қытай  жазуының  тарихы  кезеңдерін  біледі. Кайшу  де   жеңілдету  бағытында  өзгеріске  ұшырағаны  мәлім.Кайшу  стилі

қазіргі  уақытқа  дейін  кiтап шығару iсiнде және ресми хат алысуға үстемдiк етедi.Синшу  мен  цаошу  негізінен  қолжазбаларда,және  де  жеке  хат алысу-

да  қолданылады.Дачжуань  мен  сяочжуань   қол  жазуларын  Қытайда  кең

таралған  мөртабан  дайындауда   пайдаланады. Содан  басқа, «дачжуань  мен сяочжуань»  жазулары  ежелгі  тастан  жасалған  бұйымдар мен  металлдарда

кездеседі.

 

 

 

             1.3.4 Қазіргі  кезең

         Иероглифтердi жеңiлдету – ҚХР-да  1956 жылы жазудың  реформасы,

                                                            19

иероглиф  ықшамдалған   жазу көп қолданылатын.

         Иероглифтерді  жеңілдету  әзірлеудің  және  хаттың  жаңа  нормаларын

енгізу  процесі.ҚХР-да, кейін  басқа  да  мемлекеттерде  қытай  жазба  хатын

жеңілдетіуне  әкеп  соқты.Реформаның  қаулысымыен  2235 күрделі  кескіні

бар  иероглифтердің  жазуына  өзгертілді.

         Иероглифтердің  жазуының  жеңілдетуін  20 ғасыр  басында  ұсынылды,

оған себеп  күрделі  жазуы  қытайдың  экономикасының  артта  қалушылығы.

Алайда, іс  жүзінде  жеңілдетілген  иероглифтер  болды.Олар  тез  жазудың  арқасында  пайда  болды.Қазіргі  кезеңдегі  заңды  орнын  алу  алғашқы  әрекет-

бұл  1851  жылдан  1864  жылғы  кезеңдер,атап  айтқанда,тайпиндер  көтерілісі (1850-1865жж.) кезінде  халық  арасында  таралған  жеңілдеткен  иероглифтерді 

мөрлерде,іс  қағаздарда, кітаптарда  тағы  басқа  қолданылуы  болды.

         Одан  басқа  бұл  кезеңде  меншікті  жеңілдету  орын  құрған.Бұл  жеңіл –

деткен  иероглифтер  «Қытай  иероглифтерін  жеңілдету  жобасы» - на  енді.

Берілген  жоба   1909  жылы «Альманах  образования» журналындағы  “тиісті

ортақ  білім  беретін  күнделікті   пайдаланылатын   иероглифтер”  бабында

жазылған.Жалпы  сы  бабымен  нағыз  тақырыпқа  байланысты  зерттеулер

басталды.

          Жүйелі  жеңілдету   жобасы  30-40 жж. басталды.Ол  жапондық  аккупа-

ция  кезіндегі  жылдар.Жеңілдеткен  иероглифтер  қытайда             

деп  аталды.

          ҚХР құрылғаннан  кейін   бірнеше  күннен  кейін  Пекинге   жазба  рефор- масы  бойынша   қоғам  құрылған.1952 жылы  Орталық   Қытай  халық  мемлеке-

ті  жалпыға  бірдей  сауатшылықтың  жылдам  таралуын,ғылым  мен  мәдение-

тін  дамыту  үшін  жазба  реформасын  зерттеу  Комитетін   құрды.Ол  1954 жылы «Жазба  реформасының  Комитеті» деп  аталды.

          ҚХР – да  иероглифтерді  жеңілдету  туралы  ресми ұсыныс 

                                       1956  жылы  жарияланды.1964 жылы  шыққан  «Жеңіл-

деткен  иероглифтердің   еркін  кестесі »  ресми  жеңілдетілген  иероглифтердің

                                                            20

мәртебесін  бекітті.Бұл  кестеде  2238 иероглифтердің  тізімі  берілген.

           1975 жылы  реформаның  екінші  кезеңі  дайындалған  

онда  248  иероглиф   жеңілдетіліп  605  иероглифтерге  түсініктеме  ұсынылған.

1977 жылдан  бастап  Жэньмин   жибао  сияқты  ірі  газеталар   қосымша   жеңіл-

діктерді  қолдана  бастады,бірақ  та  пайда  болған  түсінбестік  үкімет   мектеп-

терге   және  баспаханаларға  кітап  шығаруды  және  жаңа  енгізілгендерді

қолданбауды  өтінді, ал  1986  жылы  24  маусымда  екінші  кезеңнен  бас  тарт-

ты.1964  жылы  стандарт  3  жеңідетілген  иероглифтерді қоспағанда  үлкен ептілікпен  қайта  орнатылған.Қорыта  келгенде  2235 жеңілдетілгені  ғана  қал-

ды, ал  сол  жылдың 10  қазанда одан  әрі реформалар  сақтықпен өтетіні

жарияланды.

         1952  жылы  Қытай  жазба   реформалау  зерттеу  комитеті  Лунь  Ю

«Үдетеміз,бірақ  шығармаймыз»   (қыт.                                         )

дәйексөзін  негізгі  қағида  деп  орнатты.Зерттеудің  нәтижесі  бойынша  келесі

жеңілдету  қағидалары  шығарылды:

        Салттарға   және  қарапайыдылыққа   тиісті  болу  керек;

        Стандартизация;

        Иероглифтердің  әр  түрлі  нұсқаларда  жазылуын  жою;

        Фонетикалық   ерекшеліктерін  бөлу;

        Идеограммалық   ерекшеліктерін  мүмкіндігінше   сақтау;

        Тұрақтылық; 

        Қолайлылық;

        Тиісті  көркемдік.

       Иероглифтер  бірнеше  әдіспен  жеңілдетілді:

1. Жиі  қолданылатын  күрделі  бөлімдерін  онашалау:

 

2. Фонетикалық  компонентін  өзгеруі:

 

3. Компоненттерді  жою:

 

                                                 21

 

4. Курсивті  калллиграфиялық  сызбасын  пайдалану:

 

5. Оңай  формалы  ежелгі  қытай  иероглифтерін  қолдану:

 

6. Жаңа  радикал-радикал  комбинациясын  құру:

 

7. Жаңа радикал – фонетикалық  комбинациясының  бөлімдерін  құру: