Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдердің құрылымдық жэне мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары

Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы,

Л. И. Швыдкояның ғылыми зерттеуінде  мақалдар мен афоризмдер "клише" деген атаумен бір топқа біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген. С.И. Вяльцеваның ағылшын мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері тұрғысынан талдауға арналған. Ағылшын тілінің  тұрақты тіркестерін зерттеу  жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз байланысты. Ол өзінің "Курс английского языка", "Курс фразеологии  современного английского языка" тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-русский фразеологический словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі табиғатының кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына елеулі үлес қосты және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар берді. Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының терендігін айқын көрсететін тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық универсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге тәржімелеу барысында мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме-дәл келетін теңбе-тең баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы сәйкес эквиваленті қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық, жинақылық, нолдік қажет. Осы мақсатка негізделген, практикалық мәні бар жұмыстардың бірі — Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың құрастыруымен жарық көрген "Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском языках" атты еңбек. Жұмыста мақал-мәтелдер он мағыналық  топқа бөлініп, олардың орыс және казақ тілдеріндегі баламалары берілген. Алайда, ағылшын ММ-дерінің қазақ тілінде баламалары бола тұра, тікелей аударылған тұстары да баршылық.

Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің  ауқымды бір тобы қасиетті кітап  інжілге байланысты қалыптасқан. Халық  арасына кеңінен таралып, көп  оқылғандықтан, інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы  тәрізді белгілердің негізінде  қолдануға даяр тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды  бір бөлігінің тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы айқындалды. Мысалы: Үоu саnnоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз аудармасы*: Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың); А soft answer turneth away wrath  (с.с.а.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды  қайтарады) т.б. Түп-төркіні інжілге  барып саятын мақал-мәтелдердің  сәл өзгеріске ұшыраған түрлері  де кездеседі.

Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұғымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі нұсқа, айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің  сөздік қорын байытуға едәуір үлес қосқаны нақтыланды. Мысалы: Тһе customer is always right і ( (с.с.а.: Әр0ашан тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен  сауда орталықтарының бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge’s) ашқан Г.Селфриджге тиесілілігі  жөнінде деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "Тһе сиstоmег іs аlways гіgһt", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң қағида қалыптасқан. Көпшілік көңілінен шыкқан осы сөз  кейіннен халық арасында жиі айтылып, дәстүрлі қолданыска енген. Ағылшын  тілінде бұл тәрізді қолдануға  даяр, астарлы "авторлы" тіркестердің мол қоры бар.

Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің  ауқымды бөлігі қасиетті кітап інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир  сыңды керкемсөз шеберлерінің, халыққа  танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ, көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.

Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі  айырма мынада: Қазақ ММ-дерінің  ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен, ақылгөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша таралып отырған. Ал ағылшын ММ-дерінің негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ Шекспир сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады./ 1, 175/

Ағылшын зерттеушілері аталмыш  тіркестің қазіргі заман ағымына  сай келіп тұрғанымен, көненің  көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысын біздің жыл санауымыз  бойынша 320 жылдардағы Теопрастус (Тһеорatrus) жазбаларымен ұштастырады.

"Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өз уақыты  бар).

Қазақша баламасы: Сабақты ине сәтімен.

Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап  Інжілдің " То еvегуthing tһеге іs а sеаsоn, апd а tіmе tо еvегу риrроsе under tһе һеаvеn". (с.с.а.: Аспан астында әр нәрсенің, әр мақсаттың өз мерзімі бар) деген  өсиет, өнегелерінен ықтималдық, тұрақты  қалыпқа енген./9, 152/

Зерделей қарасақ, мақал-мәтелдер адам баласының бар өміріндегі, тұрмыс-тіршілігіндегі салалардың барлығын дерлік қамтиды  екен. Солардың қомақты бір бөлігі — еңбек жайлы мақал-мәтелдер. Мұның сыры еңбекгің тіршіліктің  негізі, қоғамның, өмірдің қайнар көзі болғандығында болса керек. Көненің  көзі іспеттес тұрақты тіркестер  тобы келер ұрпаққа еңбек етпегеннің ішіп-жемейтінін түсіндіре келіп, оларды еңбек сүйгіштікке, адал еңбек етуге  баулиды, жалқаулық, бойкүйездік, жатып  ішер арамтамақтықтан бойды аулақ  салуға шақырады,

Қонақжайлық - қазақ ұлтының сүтімен  кіріп, сүйегіне сіңген ұлы дәстүрдің  бірі. Өткен ғасырда поляк саяхатшысы әрі зиялысы А.Янушкеевич "Дүние  жүзін қазақ жайласа, жер шарын  тегін аралап шығар едім",- деп  қазақ халқының қонақ жайлылығын риза көңілмен бағалаған екен. Қазаққа  қонақ болу үшін оның таныс болуы, діндес, тендес болуы шарт емес, қонақасыны "бөлінбеген еншім" деп тануының өзі кеңінен таралып, дәстүрге айналған халық жорасының бірден-бір көрсеткіші. Алайда, А соnstant guest іs пеvеr welkome. Бір күнгі қонақ - құт, Екі күнгі қонақ - жұт тәрізді тұрақты тұлғалар жиі келген қонақтың қадірін жоғалтатынын, оған өзі қалағандай құрмет көрсетілмейтінін бейнелі түрде жеткізеді. Екі ел мақал-мәтелдерін талдап-тарату барысында алыс  жатқан, салт-санасы, әдет-ғұрпы, тілі-діні» әр басқа халықтардың айтайын деген ой-тұжырымы, көзқарасы мен өмірлік ұстанымдарының өзара сәйкес келіп жататындығы анықталды. Мұның сыры өмірдің өзінде, адамзаттың көріп-біліп, көңілге түйген ойында, өмірден алған тәжірибесінде жатса керек./2, 208/

Қазақ және ағылшын тілдерінде ақша-қаражат  жайлы мақал-мәтелдер де кездеседі.

Мысалы, " Таке сare оf реnсе апd the роunds will tаке саrе оf tһеmsеlvеs" (с.с.а.: Пэнсті үнемдеп ұстасаң, фунт өз-өзін үнемдейді). Теңге тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер; Береке бір тиыннан.

 Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынан ауа-райына, аспан денелеріне, табиғат құбылыстарына қатысты мақал-мәтелдерді жиі кездестіруге болады.

Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Маппеrs такеth тап", Маппеrs таке tһе тап" (с.с.а.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам, алайда мәні зор тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида, дәстүрлерге, заман талабына байланысты калыптасқан. Әсіресе, ХІV ғасырда Англияда мәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне баса назар аударылып, мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік,   ізеттілік ережелерін қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте келе осы ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып, кеңінен қолданыс тапты.

Мысалы, Соосі таппеss таке it  а тап. 

Адамды адам ететін оның әдептілігі) ; If yои sit bу worthier тап tһап themself аrt опе, Suffеr һіт fіrst tо tоисһ tһе теаt (с.с.а.: Егер өзіңнен салауаттырақ адаммен дастархандас болсаң, одан үлгі ал, яғни соған қарап ас іш) т.б.

"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал. қазақтың әдет-ғұрпына, өмір салтына байланысты тілде қалыптасқан деп ойлаймыз. Өзара қарым-катынасын жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың балаларын атастырып, күйеу жігіт қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырының, болмаса жас ерекшелігіне карамай туыстарының біріне қосуы тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша шешімін табатын. Балғын жас қаздардың тіпті әкесінен де үлкен қарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының негізгі себептері, қыз әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі, не жетім қыздың жалғыздығы екендігін көптеген мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілген мақалдың шығуына мұның шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген арулардың қайғы-қасіреті себеп болған тәрізді.

 Діни мифологиялық наным-сенімге  байланысты ММ-дердің этнолингвистикалық  уәжі. Ағылшын және казақ тілдеріңде  наным-сенімге байланысты макал-мәтелдер  де кездеседі. Мысалы, ағылшын  тіліндегі "Gоd һеlрs tһоsе who һеlр tһеmself" (с.с.а.: Өзіне өзі көмектескендерге құдай да жәрдемдеседі) тіркесінің шығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570 жылы жазылған "Геракл және күймеші" атты Эзоптың (Аезор) аңыз әңгімесімен байланыстырамыз. Мифтік әңгіменің жалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі батпаққа батып тұрып қалған күймеші оны шығаруға талпыныс жасамастан, көмекке құдіретті де күшті Гераклді шақырады. Адамның бұл қылығына катты ашуланған Геракл: "күйменің доңғалағының артына иығыңды тіреп итер де, өгізіңді алға айда" дейді және алдағы уақытта еш әрекет қылмастан өзін шақыруға қатаң тыйым салады. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әр түрлі жолдармен берілген. Мысалы, Дж.Барэт (Іоһn Ваrеі) "Аn Аtуеаrіе" (1580) атты еңбегінде: "Gоd helps thоsе іn tһеіr аnаіrе, which arе іndustrious" (с.с.а.: Құдай еңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе, Дж. Херберт (G. Herbert) "Jасulа Рtudеntum" деген шығармасында "Неlр tһуsеlf, аnd Gоt will һеlр tһее" (с.с.а.: Өзіңе өзің көмектес, сонда сондай да жәрдем береді) деп, сәл түрлендіре қолданған. Қазіргі уақытта тұрақты қолданысқа ие "Got һеlр thоsе, wһо һеlр tһеmsеlf" мақалы алғаш рет 1736 жылы Б.Франклиннің (В. Ғrаnкlіn) "Рооr Rісһаrd's Аlmаnаск" атта еңбегінде қолданылды.

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі наным-сенімге, оның ішінде, жаратқан ие, Aлла тағалаға қатысты ММ-дерді салғастыра зерттей отырып, олардың семантикалық жағынан өзара сәйкес келетіндігі анықталды. ММ-дер арқылы берілетін ойдың өзара өзектесіп, астасып келу себебін әртектес тілдер өкілдерінің өмір сабағының, ғасырлар бойғы тіршілікте көзі жетіп, көкейіне түйген тәжірибе жиынтығының ұқсастығымен ұштастырамыз.

Ағылшын тілінің фразеологиясына  қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті тұжырым, пайымдауларымен  танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған  ғалымдардың көзқарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың  құрылымдық-мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік  фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады./21,77/ Сондай-ақ, автор құрамындағы сыңарлары  тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, "all is well that ends well" (сөзбе-сөз  ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі жақсы), "Арреаrances аге dесерtіvе" (сөзбе-сөз  ауд.: келбет — алдамшы), Better late than nеvеr" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді ,оралымдарды фразеологиядан тыс, "фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар"  аясында қарастырды.

Осы жоғарыда аталған тұжырымға  қарсы пікірді ұстанушы белгілі  ғалымдар - Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев,

М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы бағыттағы көлемді  зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-мәтелдерді фразеология  қорына жатқызуға болмайды, олар мазмұны  жағынан да, сөйлемде атқаратын қызметі  тұрғысынан да фразеологиялық бірліктердің белгілеріне жауап бермейді" деген  пікір ұсынады.

Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген ғалым  Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың  тілші ғалымдар тарапынан да, әдебиетші  мамандар тарапынан да зерттелуі  қажеттігін ескертеді.

Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне     сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің  тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологизмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді.

Мақал-мәтелдер – ауыз халық шығармашылығының кең таралған жанры. Мақал-мәтелдердің  пайда болуының уақыты белгісіз, бірақ  бірі дұрыс: мақалдар да, мәтелдер де көне заманда пайда болған, содан бері тарихының бүкіл бойында халыққа  ілеседі. Мақал-мәтелдердің тұрақтылығына  және еске алушылығына жететін көмегімен  құралдарға да көңіл аударылады. Сондай құралдардың бірі – айқын немесе ассонансты ұйқас:

Little strokes tell great oaks

A stitch in time saves nine.

Мақал-мәтелдердің кәдімгі балансталған формасы ең жиі пайдаланылатын тәсіл, мысалы:

More haste, less speed

Easy come, easy go

Like father, like son.

Қысқалылық еске алынатын айтулардың маңызды аспектісі болып табылады. Тек ең көп емес мақал-мәтелдер көпсөзді, олардың көпшілігі бес сөзден тұрады:

Boys will be boys.

Dead men tell no tales.

Better late than never.

Practice makes perfect.

Тіл туралы ғылымда мақал-мәтелдерге жалпы қабылданған көзқарас құрылған жоқ.

Кейде мақал-мәтелдер астында өмірдің  әртүрлі құбылыстарын бейнелейтін  және аяқталған сөйлемнің формасымен ие болатын мерген бейнелі нақыл  сөздер түсіндірілді. Мақалдар аяқталған  пікірді белгілейді.

Мәтелмен мақалдан ақыл қорытындысының бітімсіздігімен айырылатын қысқа  бейнелі нақыл сөздерді атайды.

Ұқсас анықтама барлық түсіндірме сөздіктерінде  де, көптеген арнайы баптарда да, зерттеулерде де кездесуі мүмкін.