Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдердің құрылымдық жэне мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары

 

Like father, like son

Үлы әкесіндей

Әкеге қарап ұл өсер, Шешеге қарап қыз өсер.

 

Кейбір мақалдардың баламалары жоқ.

Мысалы:  Қызға қырық үйден тыю,

Қала берді, есіктегі күңнен тыю, Үлыңы  басқа үйден тойғызба, Қызыңды  басқа үйге қонгызба   т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

"Қазақ және ағылшын тілдеріндегі  мақал-мәтелдердің лингвистикалық  және этнолингвистикалық сипаты" деп аталған  тарауында мақал  мен мәтелге анықтама беріліп,  өзара ортақ тұстары және айырмашылықтары  айқыңдалды. Сондай-ақ, зерттеу нысаны  болып отырған тұрақта тұлғалардың  коммуникативтік, кумулятивтік қызметіне,  әлеуметтік мәні мен қайнар  көздеріне сипаттама берілді.  Қазақ және ағылшын тілдері  бойынша мақал-мәтелдерді зерттеуге  арналған ғылыми еңбектерге жалпылама  шолу жасалып, аталмыш тілдік  бірліктерді топтастыру ұстанымдары  айқындалды. Этнолингвистика ғылымының  бастау алуы, қалыптасу кезендері,  қазақ және ағылшын тіл білімінде  зерттелуі де осы тарауда баяндалды.

Мақал-мәтелдер — халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі, даналығы мол көрініс тапқан, ой дәлдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленетін  тілдік бірліктер болып табылады:

-  мақал көп жағдайда үлгі, өнеге, өсиет айтуға құрылады. Ал мәтел, сөз тіркесі, қалыптасқан  нақышты орамды сөйлемше түрінде  келіп, көңілдегі   ойды емеурін  арқылы жеткізеді және нақты  тұжырым, қорытынды пікір жасалмайды;

- ағылшын тіл білімінде мақал  мен мәтелдің ара жігі нақты  ажыратылмай, біртұтас тұрақты  тіркес ретінде қарастырылады;

- мақал-мәтелдер өзге тұрақты  сөз орамдарына (қанатты сөз, нақыл  сөз т.б.) қарағанда, тұлға жағынан  ықшам, мазмұны жағынан тұтас,  әмбебап болады;

- мақал-мәтелдердің тұлғасының  тұрақтылығы мен тілде бұрыннан   "дайын" материал ретінде  қолданылатын сипаттары оларды  фразеологизмдер қатарына қосып,  осы салада зерттеуге толық  мүмкіндік береді;

- этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың  жалпы тіл білімінде нақты  сала болып қалыптасқан тұсында  мақал-мәтелдердің тілдік сипатын  сараптап қана қою жеткіліксіз, олардың ұлттық ерекшеліктерін, этнолингвистикалық сипатын ашу — бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі;

- мақал-мәтелдердің  этнолингвистикалық  табиғатын айқындауда Табиғат  - Адам - Қоғам" деп аталған үш  бірлестікгі қамтитын идеографикалық  классификация тиімді;

- бірқатар қазақ және ағылшын  макал-мәтелдерінің құрамы мен  құрылымы және мағынасы тұрғысынан  өзара сәйкестіктері байқалды, абсолютті  эквивалент, яғни теңбе-тең балама  түрлері де кездеседі;

- ағылшын мақалдары көбіне бір  сөйлемнен ғана құралса, қазақ  мақалдарының басым көпшілігі  екі, не бірнеше тармақты болып  келеді. Қазақ мақал-мәтелдеріндегі  айтылар ойдың басқа бір жағдай, не құбылыспен салыстырыла жеткізуін  тілдік ерекшеліктер санатына  жатқызуға болады;

- кейбір қазақ мақал-мәтелдерінің  күндерегі қазақ қоғамында қалыптасқан  билер институтымен, яғни Майқы,  Төле, Әйтеке есімдерімен, Абай, Ыбырай, Жамбыл т.б. шығармаларындағы  мазмұнды сөз үлгілерімен, қоғам  қайраткерлерінің қанатты сөздерімен, жұмбақтар және діни мазмұндағы  шармалармен, тығыз байланысты;

- ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің  құрамында елді-мекендердің, атаулары  мен кісі есімдері жиі кездеседі;

- туыс емес тілдердегі бірқатар  мақал-мәтелдердің өзара мағыналас  болып келу қазақ және ағылшын  халықтарының өмір тәжірибесінің,  көзі жетіп,  кекейіне түйген  ой-тұжырымдарының ұқсастығымен, астастығымен  байланысты;

- тіл-тілдегі макал-мәтелдер әрбір  халықтың тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы  мен әдет-ғүрпы, салт-дәстүрі жөнінде  ақпарат көзі, яғни дүниненің  тілдік бейнесі болып табылады;

- әртектес тілдердің мақал-мәтелдерін  салғастырмалы түрде зерттеу  жұмыстары жалпы тіл білімін  теориялық тұрғыдан соны тұжырымдармен  толықтыра түседі және кейбір  практикалық мәселелердің шешімін  табуына септігін тигізеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Иностранные языки в школе//2005

2. Мақал – мәтелдерде ағылшын  сабағына қолдану// Иностранные языки  в школе, 2005, 3

3. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg  І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе  W., Ridout R. Аnd Witting С, Аррегsоn G. L., Lindа  аnd Rоgеr Ғlаvеll, А.В. Куниннің сөздіктері  мен көркем әдеби шығармалары  қолданылды.

       4. Жүсіпова Р.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал – мәтелдердің синонимдік мәні// Қаз ҰУ Хабаршысы – Филология сериясы // N 3- 2003

       5. Аргингазина Ш.Б. Ағылшын және  қазақ тілдеріндегі етістікті  фразеологизмдердің лексика –  семантикалық сипаты// Алматы –  2004

       6. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі  етістікті фразеологизмдердің синонимдігі// АГУ им. Казахстанская филология:  проблемы и перспективы. –  Алматы – 2002

                   7. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі  кейбір ұқсастықтар туралы // Қазақстан     

               мектебі – 2001, N 3

                  8. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі  сөздіктер, 2001

                  9. Адамбаев Б. Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б.

                 10. Словарь употребительских английских  пословиц//Москва-1985

                 11. Иманбаева К. Мақал-мәтелдерді  қолдану//Ағылшын тілі мектепте, 

                  2006,№ 3

                 12. Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді  ағылшын сабағында  

                      пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі  шетел тілдері// № 3, 2005

                 13. Кеңесбаев I. - Қазақ тіл білімі  туралы зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1987. - Б.22.

                14.   Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж: Изд-во Воронежского университета,1989. -192 с.

                15.  Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: Докт.дисс. Алматы, 1997. -260 б.

                16. Айтбаев Ә.Ө.  «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.

                17. Современный русский язык.(Под  ред. Д. Э. Розенталя)- М.: Высшая  школа, 1979.-С. 56)

               18. Сәрсенбаев Мақал – мәтелдердің  аударылуы//Алматы-1998-177

               19.  Бейсенов Қ. Қазақ топырағыңда  қалыптасқан ғақлиятты ой кешу  үрдістері. Алматы: Ғылым, 1994. -168 б.

              20.   Морозова Л.А. Художественные формы пословиц // Вопросы жанров русского фольклора. Москва: Изд-во Московского университа,1972. -с.3-16.

              21.А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77

             22. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва: Наука, 1979. -671 с.

23. Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық  жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: Канд. дисс. Алматы, 2001. -114 б.

24.  Мұқанов М. Ақыл-ой өресі.  Алматы: Қазақстан, 1980. - 172 б. 21. б.

25.   Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. М., 1977. N3. — С.49.

26.  Ерназарова 3. Сөйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалық аспектісі. Алматы, 2001. - 194 б.

27.  Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер. Алматты: Білім, 1996. - 202 б.

28. Қазақ тіліндегі жай сөйлем түріңде келген мақал-мәтелдердің кұрьгльімдық ерекшеліктері // Н.Сауранбаев және қазақ тіл білімі.Алматы,2000, 76-81 б.

29. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің варианттылығы // Тіл деңгейлері және олардың өзара қатынасы (ғылыми мақалалар жинағы). Алматы,2000, 72-79 б.

30. Мақал-мәтелдердің көркем шығарма  тілінде берілуі // Мәдениетаралық  коммуникация және аударманың  көкейтесті мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Абылай хан атыңдағы ҚМХҚ ӘТУ,2001 419-421 б.

31. Фразеология және мақал-мәтелдер // Қазақ тілі мен әдебиеті. N8,2001, 50-52 б.

32. Қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуыңдағы этнолингвистикалық уәждері//Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. Халықаралық гылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Қаз. мем. қыздар педагогика институты, 2001, 236-239 б.

33. Қазақ макал-мәтелдерінің логика-семиотикалық  және прагматикалық сипаты // Тілтаным-Языкознание. N1,2001,66-71 б.

34. Ағылшын-қазак мақадцарының салыстырмалы  сараптамасы // Мир языка. Н.  М. Құрманбаевтың 75-жылдық мерейтойы  қүрметіне үйымдастырылған "Мышление-Язык-Лингводидактика"  атты ғылыми конференция материалдары. Алматы, 171-174 бб.

35. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық  ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманың  көкейкесті мәселелері" атты халықаралық  ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.

36. Қазақ мақал-мәтелдерінің зтнолингвистикалық  сипаты// Мир Языка. Казақстан  тәуелсіздігінің 10 жылдығы мен  Абьшай хан атыңдағы Кязақ  мемлекеттік халықаралық қатынастар  және әлем тілдері             университетінің 60-жылдығына             арналған "Лингвистиканың көкейкесті  мәселелері және шет тілдерін  оқытудың әдістемелері" атты халықаралық  ғылыми-тәжірибелік конференция  материалдары. Алматы, 2001. 187-190 бб.

37. Кісі есімдері мен мекен атауларына қатысты макал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаты // "Тіл әлемі". М. М. Копыленконы еске алу қүрметіне арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материаддары. Алматы,  2002. 112-115 бб.

38. Гендерлік қатынасқа байланысты  мақал-мәтелдердегі этнолингвистикалық  мотивтер // Тіл тағлымы. Алматы, 2003. 215-21866.

39. Табиғат кұбылыстарына байланысты  ағылшын және қазақ мақал-мәтелдері  // Поиск-Ізденіс. Серия

гуманитарная. Алматы, 2003. 189-191  бб.

40. Қазақ макал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты //Вестник КазНУ им. Аль. Фараби. Серия филологическая. Алматы, 2003. 207-210 бб.

41.   I.V.Arnold, «The English Word», Мәскеу «Высшая школа», 1986 жыл.

42.  Ә.Қайдар, Қазақ тілінің өзекті меселелері, Алматы, «Ана тілі», 1998 жыл, Беттері 25-26,221-227.

43.  Ө.Тұрманжанов.      Қазақтың      мақал-мәтелдері,      Алматы «Раритет», 2004 жыл.

44.  А.      Нысаналин.      Қазақтың     мақал-мәтелдері,     Алматы «ҚАЗақпарат», 2004 жыл.

45. Ә.Есентемірова, Тілашар, Алматы «Қазақ энциклопедиясы», 1992 жыл, Беттері 147-149.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОСЫМША. 

 

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ МАҚАЛ  – МӘТЕЛДЕРДІҢ  ТҮРЛЕРІ

 

HUMAN BEING and HъUMAN NATURE.

ЧЕЛОВЕК и ЕГО ПРИРОДА. АДАМ және ОНЫҢ ҚАСИЕТІ.

 

1. All are not saints that go to church.

He всяк праведник, кто ходит  в церковь. : 

Мазарға барғанның бәрі ишан емес.

All are not hunters that blow the horn.

He все то золото, что блестит. 

Жылтырағанның бәрі алтын емес.

 

2. All bread is not baked on one oven.

He все люди одного склада; не  следует всех стричь под одну  гребенку. Бес саусақ бірдей емес.

 

3. All covet, all lose.

Много желать, добра не видать; за двумя  зайцами

погонишься, ни одного не поймаешь.

Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді.

 

4. Appearances are  deceptive — never judge  from appearances; the devil lurks behind the cross; the still sow eats up all the draff; dumb dogs are dangerous.

Наружность обманчива.

Адам аласы ішінде, мал аласы  сыртында;

Сырты жалтырауықтыц іші калтырауық.

 

5. As the fool thinks, so the bell clinks.     

Дуракам закон не писан. Жарымға  жаза жок, Жындыға сот жоқ.

 

6. At open doors dogs come in.

Беспечность приводит к беде.

Ашық тұрған есіктен ит те кіреді,

мысық та  кіреді;   Бейқамдық  бәлеге  жолықтырар.

 

6. The belly has no ears;

hungry bellies have no ears.

Брюхо — глухо: словом не уймешь  (что ни говори,

а корми); голодное брюхо глухо  (без уха).

Аш бала тоқ баламен ойнамайды,

Тоқ бала еш нәрсені ойламайды.

Қарны аштың — құлағы керең.

 

7. Blind men can (should) judge no colours.

Судит, как слепой о красках. Соқыр  адам бояу ажыратпас.