Қаржылық және коммерциялық тәуекел

 

 Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі оны өткізудің анықталмаған жағдайының күшіне экономикалық зиян келтіру ықтималдылығында қаржылық қызметтің қажетті мақсатты нәтижесіне жетуге бағытталған меншік иесі мен менеджерлердің альтернативті қаржылық шешімдері таңдау нәтижесін шешу болып табылады.

  Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі келесі негізгі белгілермен жіктеледі:

1. Қаржылық тәуекелдің түрі. Осы жіктеу белгісі оларды басқару процесінде қаржылық тәуекел артараптандырудың негізгі параметрі болып табылады.
2. Қазіргі кезеңде кәсіпорынның қаржылық тәуекелінің негізгі түрі санына келесілер жатады. Қаржылық тәуекел түрлері:

  Қаржылық тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі. Осы тәуекел кәсіпорынның оң және теріс ақша ағымдарының көлемі бойынша балансталмауын тудыратын, капитал құрылымының жіктелмеуінен генерацияланады. Тәуекелдің осы түрі қауіпті дәрежесі бойынша қаржылық тәуекел құрамында жүргізуші ролді ойнайды;

       Кәсіпорынның төлем қабілетсіздік түрі. Тәуекелдің бұл түрі кәсіпорынның уақыт ішінде оң және теріс ақша ағымдарының қайта баланстануын туғызатын айналым активтерінің өтімділік деңгейінің төмендеуімен генерацияланады. Өзінің каржылық нәтижелері бойынша тәуекелдің осы түрі аса қауіптілер санына жатады;

       Инвестициялық тәуекел. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін орындау процесінде қаржылық жоғалтудың пайда болу мүмкіндігін сипаттайды. Осы қызмет түрінде сәйкес иивестициялық тәуекел - нақты инвестициялық тәуекел және қаржылық инвестициялық тәуекел болып бөлінеді. Инвестициялық қызметті атқарумен байланысты қаржылық тәуекелділіктің барлық қарастырылған түрлері өз кезегінде әр түрлі түрлерге бөлінетін «күрделік тәуекелдерге» жатады. Сонымен қатар, тәуекелдің барлық түрлері кәсіпорынның капитал жоғалту мүмкіндігімен байланысты және де олар қаржылық тәуекелдің аса қауіпті тобына кіреді;

        Инфляциялық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі капиталдың нақты құнының жэне инфляция жағдайында қаржылық операцияларды орындаудан күтілген табыстың құнсыздану мүмкіндігін сипаттайды;

       Пайыздық тәуекел. Ол қаржының жарықта пайыздық мөлшердің ойда болмаған өзгеруінен тұрады. Берілген қаржылық тәуекел түрінің пайда болу себебі болып, мемлекеттік реттеудің әсерінен қаржылық конъюнктурасының өзгеруі; бос ақша ресурстарының ұсынымының өсуі мен төмендеуі және басқа факторлар табылады. Осы тәуекел түрінің теріс қаржылық зардаптары кәсіпорынның эмиссиялық қызметінде, оның дивидендтік саясатында, қысқа мерзімді қаржылық салымдарында және басқа да қаржылық операцияларда көрінеді;

       Валюталық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі сыртқы экономикалық қызмет жүргізетін кәсіпорындарға тән. Ол осы операциялардан күтілген ақша ағымдарына кәсіпорынның сыртқы зкономикалық операцияларда қолданылатын шетел валютасының айырбастауы бағанының өзгеруіне тура әсер ету нәтижесінде, алдын ала байқалған табысты алып үлгермеуімен көрінеді; яғни кәсіпорын шикізат және материалдарды сыртқа шығара отырып, ұлттық валютаның сәйкес келетін шетел валютасына айырбастауы бағамының жоғарлау бойынша қатынасынан жеңіледі, Осы бағамның төмендеуі дайын өнімді сыртқа шығару кезінде кәсіпорынның қаржылық жоғалтуын анықтайды;

  Депозиттік (салымдық) тәуекел. Осы тәуекел депозиттік салымдардың қайтарылмауы мүмкіндігін көрсетеді. Ол сирек кездеседі және кәсіпорындармен депозиттік операцияларды орындау үшін коммерциялық банкті сәтсіз таңдаумен және дұрыс бағаламауымен байланысты. Депозиттік тәуекелді іске асыру жағдайы тек қана біздің елде ғана емес, сонымен қатар жарықтық экономикасы дамыған елдерде де кездеседі;

  Несиелік тәуекел. Ол сатып алушыға тұтынушылық немесе тауарлық несие беру кезінде кәсіпорынның каржылық қызметінде орын алады. Оның көріну формасы болып төлемсіз немесе кәсіпорынмен несиеге жіберілген дайын өнімнің уақытсыз есептесу тәуекелі табылады;

  Салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің осы түрі бір қатар көріністерге ие: шаруашылық қызметтің бөлек аспектілерін жүзеге асыруға жаңа салық және жинақ түрлерін енгізу; әрекет етіп тұрған салық және жинақ мөлшерінің деңгейінің жоғарлау мүмкіндігі; бөлек салық төлемдерін жүзеге асыру шарттары мен мерзімдерінің өзгеруі; кәсіпорынның шаруашылық қазметінің аясында әрекет етіп тұрған салық жеңілдіктерінің жою мүмкіндігі;

        Инновациялық қаржылық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі жаңа қаржылық технологияларды, жаңа құрал-саймандарды қолданумен және енгізумен байланысты;

        Криминогендік   тәуекел.    Ол    кәсіпорынның   қаржылық қызметі аясында: өз серіктерімен жайған банкроттыққа ұшырауын жариялау; ақша және басқа да активтерді басқа тұлғалар мен заңсыз түрде иелік етуін қамтамасыз ететін жалған құжаттар: өз персоналдарымен жеке актив түрлерін ұрлау формасында көрінеді;

        Тәуекелдің    басқа    да    түрлері.    Қаржылық   тэуекелдің басқа да түрлерінін тобы өте кең. Бірақ оның пайда болу ықтималдығы және қаржылық жоғалту деңгейі бойынша ол жоғарыда қарастырылғандарға қарағанда сондай маңызды емес. Оларға кәсіпорынның қарастырылған табысының иемесе актив бөлігінің жоғалуына әкелетін апат жағдайлар және аналогиялық форсмажорды тәуекелі жатады.

Қазіргі уақытта кәсіпорынның негізгі қаржылық тәуекелдеріне келесілері жатады (1-сурет):

 

 

 

 

 

 1) Сипаттайтын объектісі бойынша қаржылық тәуекел келесі 
топтарға бөлінеді:

       -Жеке қаржылық операция тәуекелі. Ол белгілі қаржылық операцияға тиіс қаржылық тәуекелдің барлық түрлерін жинақтап сипаттайды;

       -Қаржылық   қызметтің   әр   түрлі   түрлерінің   тәуекелі (мысалы, кәсіпорынның инвестициялық немесе несиелік қызметінің тәуекелі);

       -Кәсіпорынның   қаржылық  қызметін   жалпы   алғанда тәуекелі.           Кәсіпорынның    қаржылық    қызметіне   тиісті әр  түрлі  тәуекел  түрлерінің  жинағы,  оның  қызметінің ұйымдық-құқықтық  формасы   спецификасымен,   капитал құрылысымен, актив құрылымымен анықталады.

   2) Зерттелетін құрал-саймандар жинағы бойынша қаржылық 
тәуекел келесі топтарға бөлінеді:

        -Жеке  қаржылық  тәуекел.   Ол   жеке   қаржылық   құрал-саймандарға тиісті жинақы тәуекелді сипаттайды;

 -Қоржынды қаржылық тәуекел. Ол қоржынға біріккен бір 
қызметті қаржылық аспаптар жинағына тиісті жинақты 
тәуекелді сипаттайды.

       3)Жинақталуы бойынша келесі тәуекел топтарына бөлінеді:

        -Жай қаржылық тәуекел. Ол бөлек түр астына мүшеленбейтін қаржылық тәуекелдің түрін көрсетеді;

  -Күрделі қаржылық тәуекел.   Ол  оның  қарастырылатын тұрақты жинақтарынан тұратын қаржылық тәуекел түрін сипаттайды.

       4) Пайда болу көздері бойынша келесі топтарға бөлінеді:

       -Сыртқы, жүйелік және нарықтық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі барлық қаржылық операция түрлеріне және қаржылық қызметтің барлық қатысушыларына сипат. Басқа да аналогиялық жағдайлармен қатар каржылық нарықтың конъюктураның  өзгеруі   экономикалық   циклдердің   жеке, стадиялық өзгерістері нәтижесінде кәсіпорынның өз қызметіне еш өзгерте алмайды. Осы тәуекелдің бірі пайыздық, инфляциондық, валюталық, салықтық тәуекелдер табылады;

       Ішкі жүйелік емес немесе спецификалық тәуекел.  Қаржылық тәуекелді тиімді түрде басқару және оған әсер ететін кері зардаптар, шаруашылық серіктестіктерді дұрыс бағаламау, пайданың нормасын жоғары қоятын қаржылық операциялардың тэуекелге бос тиюін, капиталдың және 
активтің  тиімсіз   құрылымы,   қаржылық  менеджменттің дұрыс маманданбауы нәтижесінде пайда болады. Қаржылық тәуекел жүйелі және жүйелі емес деп екіге бөлінуінің өзі тәуекелді басқару теориясының ең негізгі ағымдық болжамы болып табылады.

         6. Қаржылық зардаптарына байланысты тәуекел мынандай 
топтарға бөлінеді:

       -Экономикалық шығыны ғана бар тәуекел.  Бұл жағдайда қаржылық зардап кері болып табылады (капиталдың немесе табыстың жоғалуы);

      -Жіберілініп алынган пайда тәуекелі.  Жоспарланған қаржылық операцияларды объективті және субъективті себептерге байланысты жүзеге асыра алмаған кәсіпорынның жағдайын көрсетеді;

         Экономикалық және қосымша табыстың шығындату тәуекелі. Бұл қаржылық тәуекелдің түрі әдебиетгерде алыпсатарлық қаржылық тәуекел болып кездеседі. Себебі ол қаржылық жағдайларды алыпсатарлық түрде жүзеге асырады. Мысалы, нақты инвестициялық жобзны өткізу тәуекелі жоғарғы немесе төменгі есептік дәрежедегі пайдалану табысы.

        6)Уақыт   мезетіне   байланысты   қаржылық   тәуекел   екіге бөліиеді:

       -Тұрақты қаржылық тәуекел. Ол бүкіл қаржылық операцияны жүргізу кезенің қамтиды және де тұрақты факторлардың қызметімен байланысты;

       Уақытша қаржылық тәуекел.  Бұл тәуекел түрі  пернаментті түрде болады және де ол қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында жеке этаптарда көрінуі мүмкін.

         7)Мүмкін болатын қаржылық жоғалту деңгейлеріне байланысты тәуекел келесі топтарға бөлінеді:

        -оларды жүзеге асыру барысында есептік пайда сомасынан қаржылық жоғалту аспауы керек;

       -Сын  үстінде  қаржылық тәуекел.   Есептік   ішкі   табыс сомасының  қаржылық  операция   барысында   қаржылық жоғалтудан аспауын сипаттайтын тәуекел түрі;

        -Аспаптық қаржылық тәуекел. Жарғылық меншікті капиталдың толық және жеке шығындануы нәтижесімен сипатталатын қаржылық шығын осы тәуекелді сипаттайды.

8)       Зиян деңгейі бойынша қаржылық тәуекелдер бөлінеді:

       -Бола алатын қаржылық тәуекел. Қаржылық операцияны іске асыру кезінде қаржылық жоғалтулар түсім көлемінен жоғары болмайтын тәуекелді анықтайды;

Кризистік қаржылық  тәуекел.   Қаржылық  операцияны іске асыру кезінде қаржылық жоғалтулар жалпы пайда көлемінен жоғары болмайтын тәуекелді анықтайды;

Апаттық қаржылық тәуекел. Капиталдың бір бөлігі немесе барлық жоғалтуымен қаржылық жағдайды анықтайтын тәуекелдер.

9) Алдын ала болжау мүмкіндігіне байланысты қаржылық 
тәуекел екіге бөлінеді.

       -Болжамдық қаржылық тәуекел. Экономикалық даму циклімен қаржылық нарықтық конъюктуралық деңгейімен, бәсекенің дамуы мен сипатталатын тәуекел түрі. Қаржылық тәуекелді алдын ала болжау арқылы мүлде тәуекелдің болмауына болжам жасауға болады.

        -Болжалмайтын қаржылық тәуекел. Тәуекелдің бұл түріне барлық болжауға келмейтін тәуекел түрлері жатады. Мысалы, форс-мажордағы тәуекел, салықтық тәуекел түрлері жатады.

10)          Сақтандыру мумкіндігіне байланысты қаржылық тәуекелдің 2 түрі бар:

        Сақтандырылатын қаржылық тәуекел. Бұған сыртқы сақтандыруы ұйымдары жататын тәуекел жатады;

       Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекел. Сақтандыру нарығында өнім ұсынысының болмауы жатады.

 

 

1.3 Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі

       Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі - бұл иеленушілер мен менеджерлерінің қабылдаған альтернативті қаржылық шешімнің нәтижесі. Бұл шешім іске асыру шарттарының анықталмағандықтан экономикалық зиян шегуі мүкіндігінде қалаған қаржылық қызметінің нәтижесіне жетуге бағытталған.

       Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі оны өткізудің анықталмаған жағдайының күшіне экономикалық зиян келтіру ықтималдылығында қаржылық қызметтің қажетті мақсатты нәтижесіне жетуге бағытталған меншік иесі мен менеджерлердің альтернативті қаржылық шешімдері таңдау нәтижесін шешу болып табылады.

       Коммерциялық тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі. Осы тәуекел кәсіпорынның оң және теріс ақша ағымдарының көлемі бойынша балансталмауын тудыратын, капитал құрылымының жіктелмеуінен генерацияланады. Тәуекелдің осы түрі қауіпті дәрежесі бойынша қаржылық тәуекел құрамында жүргізуші ролді ойнайды;

        Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.

        Нарықтық зкономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді. Кәсіпкер тәуекелді ең төменгі мүмкін болатын деңгейге дейін қалай азайтатынын білуі қажет. Фирма үшін қандай да бір жағымсыз жағдай болса да, кәсіпкер негативті нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін қарастыруы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРІН БАСҚАРУ

2.1 Кәсіпорындағы тәуекелді басқару стратегиясы

       Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқаруы әр түрлі қаржылық тәуекелдеріне әр жақты баға беретін және олардың мүмкін болатын нашар қаржылық нәтижелерді жоятын, қаржылық шешімнің принцип жүйесін, дайындау түрін, іске асырылуын анықтайды. Қаржы тәуекелдерінің басқарылуының басты мақсаты кәсіпорынның даму процесінде және нарыктық бағаның төмендеуін тоқтату негізінде қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Қаржы тәуекелдерін басқаруының негізгі міндеттері төмендегі 2-кестеде көрсетілген.