Үстеме шығындар есебі

 

Қызмет көрсететін бөлімшелердің шығыстарын бөлудің тікелей әдісі

 

5-кесте

Қызмет көрсететін бөлімшелердің шығыстарын бөлудің тікелей әдісі

 

	Қызмет көрсетуші бөлімше		Өндірістік бөлімше
	Көмекші цех	Материалдық-техникалық жабдықтау	Машина цехы	Жинау  цехы	Барлығы
Бөлуге дейінгі жоспарлы ӨҮШ, ш.б.	600  000	116 000	400 000	200 000	1 316 000
Көмекші цехтің  шығыстарын бөлу, ш.б.	(600 000)		225 000 37,5 %	375 000 62,5 %	100, 0
Материалдық-техникалық жабдықтау  бөлімшесінің шығыстарын бөлу		(116 000)	103 111	12 889
Жоспарлық шығыстардың барлығы, ш.б.	0	0	728 111	587 889	1 316000

 

2400/(2400+4000)=0, 375 (37,5 %)

4000/(2400+4000)=0,625 (62,5 %)

1600/(1600+200)=0,889 (88,9 %)

200/(1600+200)=0,111 (11,1%)

 

Қызмет көрсетуші бөлімшенің шығыстарын бөлудің баламалық әдісі [12]

«Орта-Батыс  Өндірістері» компаниясының  барлық  өндірістік бөлімшелерге қызмет көрсететін  Чикагтық электр станциясы,    алдағы жылға  энергия өндірудің бюджетін қарастыруда.  Бюджет мынадай терминдерде  айлық  негізде көрініс тапты:

 

6-кесте

Қызмет көрсетуші бөлімшенің шығыстарын бөлудің баламалық әдісі

 

Өндірістік бөлімше	Тәжірибелі өндірістік қуат кезінде  қажет	Бір айда күтілетін орташа тұтыну
Рекфорд	10 000 квт/сағ	8 000 квт/сағ
Пеория	20 000	9 000
Хаммонд	12 000	7 000
Канкаки	8 000	6 000
Барлығы	50 000 квт/сағ	30 000 квт/сағ

 

Осы фактор  электр станцияның  мөлшерін жоспарлау кезінде барынша  маңызды болды.

Бюджеттік жыл ішінде электр станцияға қызмет көрсетуге  күтілетін айлық шығыстар 15 000 ш.б.;  ауыспалы 6 000 ш.б. және тұрақты шығыстар – 9000 ш.б. құрайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Үстеме шығындарды орналастыру

 

 

2.1 Үстеме шығындарды  орналастыру қажеттілігі

 

Өндірістің үстеме шығындары (ӨҮШ) – бұл өндіріспен байланысты  әр түрлі шығындар жиынтығы, бірақ  әдетте,  дайын өнімнің  тікелей  нақты түріне  жатқызуға болмайды.

Үстеме шығындарды  орналастыру мөлшері:

1. ӨҮШ орналастыру базасы.

Үстеме шығындарды орналастыру, базаны таңдау арқылы жүзеге асатын жағдай, өндіруші компания жалпы өнім үшін немесе қызмет көрсету үшін өзінің клиенттеріне бере алады.

Бөлу базасы ретінде  өндірістік бөлімшелердің үстеме шығыстарына барынша сәйкес келетін факторлар таңдап алынуы керек,  база ретінде жиі мыналар алынады:

• Өндірістік жұмысшылармен өткізілген уақыт;
• Жабдықпен өткізілген уақыт;
• Еңбек шығындары;

 Өнімнің өндірістік  бірлігі.

 ӨҮШ  бөлу  ставкасы = _   ӨҮШ____

  Базаның мәні

2) Үстеме шығындарды  бөлудің  біртұтас (жалпы зауыттық) және бөлек (цехтік) ставкалары.

ӨҮШ бөлудің  біртұтас ставкасы бүтіндей  кәсіпорын үшін қолданылады.  Мысалы,  белгілі  кезеңде  үстеме шығындар  100 000 ш.б. құраса,  негізгі еңбектің 50 000 сағаты  жасалған, онда үстеме шығындарды бөлу ставкасы 100 000 ш.б./50 000  еңбек сағаты =  2 ш.б./еңбек сағ.  Осы ставка  бойынша  үстеме шығындар   барлық өнімге жатқызылады.  Мысалы,  өнімді   жасау  негізгі еңбектің 18 сағатын  талап етті, онда  өнімге үстеме шығынның 36 ш.б. жатқызылады (18 сағат*2 ш.б./еңбек сағ.) [11]

 Егер өндіріс бірнеше  бөлімшелерді қамтитын болса,  онда  ӨҮШ бөлудің бөлек ставкаларын  қолдану мақсатқа сай болады.

 

7-кесте

ӨҮШ бөлудің бөлек ставкалары

 

	А бөлімше	Б бөлімше	В бөлімше	Барлығы
Үстеме шығындар, ш.б.	10 000	60 000	30 000	100 000
Еңбек сағ.	25 000	15 000	10 000	50 000
Еңбек сағ. ӨҮШ ставкасы	0,4	4	3	2

 

Мысалы,  өнімді өндіру  А бөлімшесінде  негізгі еңбектің 10 сағатын,  Б бөлімшесінде 5 сағат,  В бөлімшесінде 3 сағатты талап етті.  Онда өнімге үстеме шығын  33 ш.б. сомасында жатқызылады (10 сағат*0,4 ш.б./еңбек сағ.+5 сағат*4 ш.б./еңбек сағ.+3 сағат*3 ш.б./еңбек сағ.).

3)  Үстеме шығындарды бөлудің жоспарлы ставкасын  қолдану.

 Үстеме шығындарды  бөлудің іс жүзіндегі мәні негізінде ставкаларды есептеу жиі бірқатар мәселелерді тудырады:

• Тапсырыстардың өзіндік құнын есептеу  есептік кезең  аяқталғанға дейін кейінге қалдырылуы керек, себебі үстеме шығындар мен  өндірістің көлемін ертерек есептеу мүмкін емес;
• үстеме шығындар сияқты,  өндірістік қызмет  айдан-айға өзгереді,  ол  үстеме шығындарды бөлу ставкасының өзгеруіне алып келеді.

ӨҮШ бөлудің жоспарлы ставкасын есептеу мынадай қадамдарды қосады:

1. Үстеме шығындардың жобаланатын  өлшемін есептеу;
2. Үстеме шығындарды  бөлу базасын таңдау;
3. Үстеме шығындардың алдағы кезеңге  жобаланатын мөлшерін    жобаланатын базаның сандық мәніне  бөлу;
4. Үстеме шығындарды  осы ставканы қолданумен өнімнің әрбір түріне жатқызу.

Жоспарлық ставкаларды  есептеу үшін  қолданылатын  жобалық деректер тәжірибеде іс жүзіндегі деректермен  сәйкес келмейді.  Осы жағдайда  өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын  үстеме шығындар  үстеме шығынның  нақты  сомасынан  өзгеше  болады,  ол өз кезегінде   үстеме шығындарды  толық   бөлмеуге немесе үстеме шығындарды  артық бөлуге алып келеді:

 Толық бөлінбеген  немесе артығымен бөлінген үстеме шығындарды сызып тастау  екі тәсілмен жүргізіледі:

1. Түзету сомасы «Сатылған өнімнің өзіндік құны» шотына жатқызылады;

Түзету сомасы «Аяқталмаған өндіріс», «Дайын өнім», «Сатылған өнімнің өзіндік құны» атты үш шот сальдосына тең бөлінеді. [13]

 

 

3 Үстеме шығындарды есепке алу

 

 

3.1 Үстеме шығындарды  есепке алуды жетілдіру жолдары

 

Шаруашылықтың өндірістік үстеме шығындары құрамында құрал-жабдықтарды пайдалану шығындары мен цех шығындарын бөліп қарастырған орынды.

Шаруашылықта үстеме шығындарды өндіріс бойынша есепке алып, содан кейін оны шикізаттың түрлері бойынша тарату қажет. Сонда  бұл шығындар шығын объектілерінің өзіндік құндарына тікелей қосылып, оларды жанама бөлудің қажеттілігі жойылады.

Үстеме шығындарды есепке алу және таратуды жетілдірудің келесі жолдарын ұсынамыз:

• үстеме шығындарды жауапкершілік орталықтары мен өндірістер бойынша нақты жауапты тұлғаны көрсете отырып ұйымдастыру, бұл үстеме шығындарды өнімнің өзіндік құнына енгізудің дәлдігін қамтамсыз етіп, осы шығындарды төмендету жолдарын анықтауға ықпал етеді;
• құралдарды күтіп ұстау және пайдалану шығындарын өндіріс кезеңдері арасында құралдың атқарған уақыт санына тепе-тең таратқан орынды;
• өндіріс орындарының тозуы мен ағымдағы жөндеу шығындарын тікелей жолмен қосқан дұрыс;
• еңбекақы шығындарын өндірістік жұмысшылардың негізгі еңбек ақысына тепе-тең бөлу керек;
• қалған шығын баптарын өнімнің жекелеген түрлерінің салмағына бара-бар бөлген дұрыс.

Өндірістік өнім шаруашылығында үстеме шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру  осы шығындар сметасының сақталынуын  қадағалауға, өндірістік емес шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. [2]

Шаруашылықтың үстеме шығындары  құрамында құрал-жабдықтарды пайдалану шығындары мен цех шығындарын бөліп қарастырған орынды. Өйткені құрал-жабдықтарды пайдалану және күтіп ұстау шығындары негізінен құрал-жабдықсыз өндіріс үрдісін жүргізу мүмкін болмағандықтан өндіріске тікелей қатысады. Сондықтан оны тікелей шығындар қатарына жатқызуға болады. Алайда оларды өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілмейді. Өйткені «бір өнімнен артық өнім (жұмыс, қызмет) шығаруға қатысатын құрал-жабдықтарды күтіп ұстау және пайдалану шығындары үстеме шығындардың құрамында есепке алынуы тиіс».

Осыларды ескере отырып, біздің ойымызша, үстеме шығындар ішінде құрал-жабдықтарды пайдалану шығындарын бөлек есепке алу қажеттілігінің себебі мынада, егер құрал бір цехқа  ғана қызмет көрсеткен жағдайда, оны  пайдалану шығындарын тікелей сол  цехтың шығындарына қосады, ал бірнеше цехта пайдаланылса, онда осы цехтар арасында бөлу базасы арқылы тарату жеңіл болады. Әрі олардың негізделген есебін, артық жұмсалу себептерін анықтауға да мүмкіндік туады. [5]

Өндірістік үстеме шығындардың  екінші тобы, цех шығындарының құрамында қызмет көрсету және басқарумен байланысты өзгедей шығындарды - мамандардың (бригадир, ихтиологтар, т.б.) әлеуметтік салықты қоса алғандағы негізгі және қосымша еңбекақылары, еңбекті қорғау шығындары, гидротехникалық құрылғыларды, қоймаларды, гидрохимиялық лабораторияларды күтіп ұстау, тозу және ағымдағы жөндеу шығындары, жұмысшыларды жұмыс орнына жеткізу шығындары, т.б. есептейді.

Әрбір цехта пайдаланылатын құралдарды күтіп ұстау және пайдалану  шығындары тек сол цехта дайындалатын өнімнің түрлеріне апарылуы тиіс. Бұл оларды пайдалану орындары бойынша, бөлек есепке алуды білдіреді. Құралдарды күтіп ұстау және пайдалану шығындары есебін осылай ұйымдастыру олардың ағымдағы есебін жүргізіп, құралдарды күтіп ұстау шығындары сметасының орындалуын бақылауға әсер етіп, үстеме шығындарды бөлуге негіз болады.

Шаруашылықта үстеме шығындарды цех бойынша есепке алып, содан кейін оны өнімнің түрлері  бойынша тарату қажет. Сонда бұл  шығындар шығын объектілерінің өзіндік  құндарына тікелей қосылып, оларды жанама бөлудің қажеттілігі жойылады. Сонымен бірге, өндіріс шығындарының пайда болу жерлері мен жауапкершілік орталықтары арасында тығыз байланыс қалыптасып, оларға тиімді бақылау жүргізудің мүмкіндіктері туады.

   Нарықтық қатынастар  жағдайында шығындарды тиімді басқару мен бақылау үшін үстеме шығындардың есебін дұрыс ұйымдастыру және оларды өндірілген өнімдер мен орындалған жұмыстардың арасында экономикалық дәйектелген бөлу базаларының негізінде дұрыс тарату өндірістегі басқарушылық есебінің маңызды болып саналады. Сондықтан, бұл өнім өндірісіне жұмсалған үстеме шығыстарды жоспарлы нормамен немесе лимиттермен жүйелі түрде салыстырып, ауытқуларды дер кезінде анықтап отыруды қажет етеді. [2]

    Үстеме шығыстарға  өнімдерді өндіруге жалпы қатысы  бар, бірқатар жалпы сипаттамаларға ие, өндірісті басқару мен қызмет көрсетуге байланысты бірнеше өнім түрлерін өндірген жағдайда осы өнімдердің құндарына тікелей қосыла алмайтын, сондықтан өндірілген өнімдер мен аяқталмаған өндіріс арасында жанама тәртіппен таратылатын шығындар жатады.Мысалы шұжық өндірісінде үстеме шығындарды бөлу кезінде үстеме шығындардың кейбір түрлері өндіріс процесінің талаптыранан туындап отырады, яғни өндіріспен байланысты болады. Ал шығындардың кейбір түрлері, мысалы, жалпы ұйымдастыру, қызмет көрсету, басқару процесіне байланысты болатынын естен шығармау қажет. Соған байланысты шұжық өнімдері әртүрлі өндіріс сатылары арқылы өндірілетінін ескерсек, онда әрбір сатыдағы (жауапкершілік орталығы мен шығынның пайда болу орындарындағы) үстеме шығыстарды осы сатыда дайындалған өнімінің өзіндік құнына алғашқы құжаттардың негізінде тікелей қосуға болады. Мұндай шығындарға, еңбекті қорғау, күзет, өрт сөндіру, жалдау ақыларын, материалдар мен құрылғыларды сынау шығындарын жатқызуға болады. Ал шығындардың мынадай түрлерін, яғни өндіріс жұмысшыларының қосымша еңбек ақыларын өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбек ақыларына қарай, еңбек ақыдан аударым сомаларын өндіріс жұмысшыларының негізгі және қосымша еңбек ақыларына қарай, отын, қосалқы бөлшектер мен көмекші материалдардың құнын машиналар мен механизмдердің бір сағатта пайдаланатын нормасына немесе жұмыс істеген уақытына қарай, яғни әрбір үстеме шығынның түріне бөлек бөлу базаларын қолдану арқылы бөлуге болады.