Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру

Тақырып 3.  Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру

1. Өндірістің түрлері мен типтері

Кәсіпорын – түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан тұратын, күрделі механизм:

1) негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуға және зауыт ішінде тұтынуға арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады;

2) көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ өнім өндіруге тікелей ықпал етеді (электр-көліктік, жөндеу цехтары, сумен жабдықтау т.б);

3) қосымша цехтар негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді;

4) қосалқы цехтар негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші өндірістерде пайдаланатын өнім өндіреді (ыдыстар мен буып-түю материалдарын дайындаумен айналысатын цехтар);

5) эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады. 

Өндірістің  бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің типіне (тұрпатына) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс болып 3 топқа  бөлінеді:

 Жеке-дара (жекелеген) өндіріс - өнім жеклеген даналарымен немесе қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс (ауыр машина жасау, кеме жасау, турбина жасау).

Сериялық  өндіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын қайталанып отыруымен сипатталады (машина жасау өнеркәсібі, металл өңдеу).

Жаппай  өндіріс – ұзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын өндіріс типі (маталар, киім, аяқ киім, сағат жасау, тамақ өнеркәсібі).

Өндірісті ұйымдастыру типі тек шығындарды есепке алуға және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қалмайды, сонымен бірге  бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді.

2. Өндірістік  есептің шоттар жүйесі

Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді  жүйесі пайдаланады, оған 8010 ”Негізгі өндіріс”, 8020 “Өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттар”, 8030 “Көмекші өндіріс”, 8040 “Үстеме шығындар” бөлімшелерінің шоттары кіреді.

Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың  бөлімшесі бір шолушы  және бірнеше  “транзиттік” шоттардан тұрады, онда олардың мазмұны, пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша  шығындар топтастырылады.

“Транзиттік”  шоттарда көрсетілген ақпараттар нақты  жасалған шығындар туралы белгілі бір  ақпараттврдың бөлігін көрсетеді, оны шолып, шығарылған өнімнің нақты  өндірістік өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ өнім бірлігі  де есептелінеді.

Әрбір бөлімше  өз кезегі бойынша 3 категорияға бөлінеді:

• материалдарға кеткен тікелей шығындар;
• жұмыс күшіне кеткен тікелей шығындар;
• үстеме шығыстар.

      Материалдарға кеткен тікелей  шығындарға соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның құнына) кіретін материалдар  жатады (болат, ағаш)  Жұмыс күшіне  кеткен тікелей шығындар- бұл өнімді әзірлеуге тікелей қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.  Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды (тікелей материалдар мен өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы) шегеріп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығындардың қатарына: амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі, жарықтандыру, уақытша тоқтап қалудың шығыстары т.б жатады.

3. Өндірістік есепті ұйымдастыру.

Шығындарды  және өнімнің шығарылуын есепке алумен бақылау жасауды қамтамасыз ету  үшін “Цехтар бойынша шығындар”  деп аталатын ведомосын пайдаланады, онда 8010, 8020, 8030, 8040 бөлімшелер бойынша  шығындар есепке алынады. Ай соңында  бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.Өндіріс  шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция (есеп) объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша  шығын баптарының белгіленген номеклатурасы  бойынша калькуляциялық карточкаларда  немесе ведомостарда жүргізіледі.

 

8041		8042		8043		8044		8045		8046		8047		8048
				8040
8011	8012	8013	8014		8021	8022	8023	8024			8031	8032	8033	8034
	8010					8020					8030
	1341					1342					1343
				1320
				7010

Көмекші өндірісте өндірілген шала фабрикаты, өнімі, жұмысы, қызметі, өндірістің өз қажеттілігіне жұмсалуы мүмкін (онда олар 8010, 8041, 8036 және басқа да өндіріс шоттарымен жабылады), сондай-ақ олар сатылуы да мүмкін (онда 7010 бөлімше шоттарымен немесе 1320 шотымен жабылады.    

 Өндіріс есебін 4 негізгі кезеңге бөлуге болады (3-сурет):

1. Өндіріс түрлері бойынша “транзиттік” шоттарда субъекттің есепті кезең барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады (негізгі, көмекші, фабрикаттар).
2. “Үстеме шығыстардың” шоттары бойынша субъектінің үстеме шығыстары жинақталып, олардың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі.
3. Үстеме шығыстарын белгіленген тәсіл (кәсіпорынның есептік саясатында қаралған әдісі) бойынша негізгі, көмекші өндірістерге таратады.
4. “Транзиттік” шоттардағы жинақталған шығыстарды дайын өнім шотына есептен шығарып, дайын өнімнің нақты өзіндік құны қалыптасады, сондай-ақ аяқталмаған өндірістің де үлесі анықталып, тиесілі саласына (шотына) жатқызылады.

4. Үстеме шығындардың  есебі және таратылуы

Үстеме шығындарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі, көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен  байланысты шығындары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне (бірлігіне) жатқызуға болмайды.

Үстеме шығындар (ҮШ) біршама жалпы сипатқа ие болады:

-кешендік  сипаты – шығындар құрамында  барлық экономикалық элементтер  шығындары көрініс табады;

-екі және  одан да көп бұйымдар шығарған  кезде бұл шығындарды тікелей  белгілі бір бұйымға жатқызу  қиынға түседі, демек олар дайын  өніммен АӨ-тің арасында таратылады.

8030 “ҮШ”  бөлімшесі мынадай шоттардан  тұрады:

8030 “ҮШ”, онда 8031-8038 транзиттік бір элементтік  шоттарда есепке алынған шығындар  жинақталады;

8031 “Материалдар”-  негізгі және көмекші өндіріске,  сондай-ақ өз өндірісіндегі шалафабрикаттар  жұмсалған материалдық барлық  түрлері есепке алынады;

8032 ”Жұмыскерлердің  еңбекақысы”;

8033 “Еңбекақыдан  аударылатын аударымдар”;

8034 “Негізгі  құралдарды жөндеу”;

8035 “Негізгі  құралдардың тозуы және материалдық  емес активтердің амортизациясы”;

8036 “Коммуналдық  қызметтер”;

8037 “Жал  ақысы”;

8038 “Басқалары”  (сақтандыр шығындары).

Үстеме шығындарды тарату тәсілі өндірістің ерекешелігіне  және есептік саясатына тәуелді  болып келеді. Негізінен ол кәсіпорынның есеп саясатына сәйкес көрініс табады.

5. Үстеме шығындарды  есепке алудағы типтік операциялардың  шоттар корреспонденциясы

Үстеме шығыстарды тарту тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік саясатына тәуелді  болып келеді. Негізінен ол шаруашылықтың  есеп саясатына сәйкес көрініс табады:

• өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысына пара-пар етіп (пргпорциональды) таратылады;
• тікелей материал шығыстарына пара-пар етіп (пропорциональды) таратылады;
• цех құнына пара-пар етіп (пргпорциональды) (мысалға, қара металлургияда) немесе шикізат құны шегерілген цехтың өзіндік құнына пара-пар етіп (пргпорциональды) (мысалға, жеңіл өнеркәсібі) таратылады;
• алдын-ала белгіленген шығындардың тұрақты коэфиценттері бойынша таратылады;
• басқа да тарату базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс сағатына және т.б)

6. Нормативтiк ставканы қолданған кездегi үстеме шығындарды есепке алу тәртiбi

Шет ел тәжiрибесiнде әдетте үстеме шғындарды бөлiп таратуда нормативтiк ставканы қолданады.  Бұл ставка жоспарлы немесе сметалық деп аталуы да мүмкiн..

Әдетте бухгалтерлер үстеме шығындарды орташа жылдық мәлiметтер бойынша келесiдей тiзбектiлiк қадамдар негiзiнде жүргiзедi:

Қадам 1. Жоспарлы кезеңде үстеме шығындар сметасын бiр жылға құрады.

Қадам 2. Үстеме шығындардың көлемiне әсерiн тигiзетiн үстеме шығындардың орналастыру базасын таңдайды. Әдетте база ретiнде жабдықтардың жұмыс сағаттарының саны немесе негiзгi өндiрiс жұмысшыларының жұмыс сағаттарының саны қолданылады. Осыдан кейiн таңдалған бөлiп тарату базасының жоспарлы көлемi анықталады.

Қадам 3. Үстеме шығындарды орналастыруда нормативтiк ставкасын мына формуламен анықтайды:

Үтеме шығындарды    Sжоспар бойынша үстеме шығындар көлемi (қадам1)

бөлiп тарату             = ---------------------------------------------------------------

нормативтiк ставкасы   Sжоспар бойынша бөлiп тарату базасының көлемi (қадам2)

Қадам 4. lс- жүзiндегi бөлiп тарату базасының көлемiн есептейдi (жұмыс-сағат немесе станок-сағат).

Қадам 5. Үстеме шығындарды өнiмге енгiзу үшiн үстеме шығындардың нормативтiк ставкасын iс-жүзiндегi бөлiп тарату базасының көлемiне көбейту жолымен есептеймiз (қадам3 нәтижесiн қадам 4 нәтижесiне көбейтемiз).

Қадам 6. Жылдың аяғында жоспардағы және iс-жүзiндегi үстеме шығындар көлемiнiң айырмашылығын анықтайды. Нормативтiк ставка әрбiр цехтың немесе бiрыңғайзауыт деңгейiндеде есептелуi мүмкiн.Нормативтiк ставканы қолданған кезде үстеме шығындардың есебi синтетикалық шоттарда төмендегiдей жүргiзiледi. Iс-жүзiндегi үстеме шығындар олардың пайда болған уақытына байланысты айдан айға цех журналында және “Үстеме шығындар” шотына жазылады. Үстеме шығындарды белгiлi тапсырыстың немесе өнiмге енгiзiлуiнде нормативтiк ставкасы қолданылады. Сондықтан iс-жүзiндегi үстеме шығындардың көлемi (немесе “Үстеме шығындар” шотының қалдығы) жыл бойындағы нормативтiк ставка көмегiмен өнiмнiң өзiндiк құнына жатқызылған үстеме шығындар көлемiмен сай  келмейдi.   Көпетеген бухгалтерлер “Үстеме шығындар” шотымен қатар “Бөлiп таратылған немесе есептен шығарылған үстеме шығындар” шотын жүргiзедi. Олардың кезең аяғында қалдығы кемде-кем сәйкес келедi, яғни әрқашанда  артық бөлiп таратылған немесе кем бөлiп таратылған үстеме шығындар пайда болады.Жыл соңында “Үстеме шығындар” және “Бөлiп таратылған үстеме шығындар” шоттары жабылады және кезең соңында қалдықтары болмайды. Егер де шоттар арасында айырмашылық үлкен емес немесе өндiрiлген көпшлiк бұйымдар сатылған болса, онда айырмашылық “Өткiзiлген өнiмнiң өзiндiк құны” шотына жабылады.

7. Үстеме шығындарды өнiмнiң өзiндiк құнына жатқызу тәртiбi

Шетел  тәжiрибелерiнде көптеген компаниялар үстеме шығындарды өнiмге 2 этап негiзiнде жатқызады.

Бiрiншi этапта үстеме шығындар өндiрiстiк цехтары бойынша үлестiредi. Бұл этап екi қадамнан тұрады. 1-шi қадамда үстеме шығындар барлық цехтардың арасында бөлiп тартылады, ал 2-шi қадамда көмекшi цехтардың үстеме ығындары негiзгi өндiрiстiк цехтарға жатқызылады.

Бiрiншi этапта жиi қолданылатын үстеме шығындарды бөлiп тарату  базасы ретiнде төмендегi көрсеткiштер қолданылады:  

Үстеме шығындар      Бөлiп тарату

       түрi                                             базасы

Амортизация     Жабдықтардың құндылығы

Кадрлар бөлiмi, буфет   Жұмысшылар саны

Техникалық қызмет көрсету  Әрбiр цехта iстеп шыққан

бөлiмi       сағаттар 

Ғимаратты сақтандыру   Аудан көлемi

Коммуналдық қызмет және жал          Аудан көлемi

Екiншi этапта үстеме шығындар өнiмге жатқызылады. Бұл этап екi қадамнан тұрады. 1-шi қадамда әрбiр өндiрiстiк цех бойынша цехтық нормативтiк ставкасы анықталады:

Үстеме шығындар      S цех бойынша  үстеме шығындардың көлемi

бөлiп тарату   = -------------------------------------------------------

ставкасы цех      S цехбойынша бөлiп тарату базасының көлемi

бойынша                (жұмыс сағаттары немесе станок-сағаттары)

2-шi  қадамда iс-жүзiндегi базаның көлемiн нормативтiк ставкаға көбейту жолымен есептелiнген үстеме шығындардың сомасы өнiмнiң өзiндiк құнына жатқызылады.

8. Көмекшi цехтардың өзара қызметiн бөлiп тарату әдiстерi

Көмекшi цехтардың өзара қызметiн бөлiп таратылуы 4 әдiспен жүргiзiледi:

1. тiкелей әдiс
2. қадамдық әдiс
3. қайта бөлiп тарату әдiсi
4. Сызықтық теңестiрулер жүйесiн құру әдiсi

Үстеме шығындарды бөлiп таратудың тiкелей әдiсi кеңiнен қолданылады. Бұл әдiсте бiр көмекшi цехтың екiншi көмекшi цехқа көрсеткен қызметтерi еленбейдi,  көмекшi цехтардың қызметтерi тiкелей негiзгi өндiрiстiк цех шығындарына жатқызылады.

Қадамдық әдiсiнде көмекшi цехтардың шығындары тiзбектiлiкпен бөлiп таратылады. Бөлiп тарату циклы тұтынуға қарағанда көбiрек қызмет көрсететiн көмекшi цехтан басталады. Әрi қарай келесi көмекшi цехтың шығындары бөлiп таратылады да және қадамнан қадамға бөлiп тарату тiзбектiлiгiмен жалғастырады. Әрбiр қадамда бiр көмекшi цехтың шығындары бөлiп таратылады. Цикл ең аз көлемiнде қызмет көрсететiн көмекшi цехпен аяқталады.