Ірі қара төлін өсірудің маңызы

          Азық құрамында клечатка құрғақ  заттың 22-25%-дан аспағаны жөн. Клечатка  мөлшерден көп болса, шөп пен сабан сапасының төмен екендігі байқалады, әрі құрғақ заттың қорытылуын және сиыр сүтін азайтады.

           Егер жем-шөпте протеин жетіспейтін  болса, қосымша синтетикалық азотты  қолданған жөн, синтетикалық азот 25-30%-ға дейінгі қажетті протеинді толықтырады. Әрине, кристалды синтетикалық азотты арнайы нұсқау бойынша, бірнеше тәсілмен пайдаланады: дақылды азықтармен, жем қоспалармен, сүрлеммен т.б әдістермен.

            Тәулігіне 15-20кг сүт беретін сиырдың азық құрамында 85-100 г калций, 60-75 г фосфор, 525-650 мг картоин болғаны жөн. Егер мал азағында фосфор, калций жетіспейтін болса, онда преципитат( дикальции фосфат), суйек ұнын, динатрий – фосфат, диаммрний фосфат т.б минералды заттарды қосады.

              Сауына сиыр рационында витаминді азықтардың болғаны жөн. Қыс айларында шөпте, сүрлемде, өсімдік ұнында, сәбізде картоин көп болады. Әсіресе сауын сиырды қыс айларында құрамында «Д» витамині аздау, ал сауын сиыр сүт өніміне қарай, тәулігіне 8-25 мың мөлшерін қажет етеді. Әсірісе азық құрамында жақсы шөп жеткіліксіз болса, Д витамині бар жем-шөп өте қажет. Д витамині дрожжда көп болады, сондықтан оны әр сиырға 7-10 күнде бір рет тәулігіне 0,5-1 килограмнан берген жөн. Жем-шөп құрамындаға әрбір кг құрғақ затта 0,1 мг кобальт, 0,1 мг йод, 8-12 мг мыс, 10-12 мг қорғасын және 40-60 мг марганец болуы қажет.                         

                    

2.2.Ветеринариялық-санитариялық нысандарға қойылатын санитариялық талаптар

 

Қиды сақтау технологияларына қойылтатын – санитариялық талаптар

 

Көнді өндеу, сақтау және пайдалану қоршаған ортаны ластанудан қорғау және адам мен мал денсаулығына қауіпсіз ету мақсатында жүргізеді. Сұйық көңді өңдеу құрылғысы  мал шаруашылығы мекемесінің  қоршау ішінде орналасуы керек. Сұйық  көңді сақтау, Өңдеу қондырғысының териториясы қоршалып, көпжылдық жасыл ағаштармен қорғалуы керек және жықсы 3,5 м енеді кіріп – шығатын жол салынады.

Қою және сұйық көңді  дада аймағына тасу техникалық немесе санитарлық жағнан шектелсе, онда оларды арнайы көң сақтағышқа (арнайы ыдыс) сақтайды.

Көңсақтағыш конструкциясы, оның сиымдылығы және орналасу орны көнеді шығару технологиясына, годрогеологиялық көрсеткіштерге, мал ұстау әдістеріне жіне т.б. байлансыты.

Көңсақтағыштар мал  қора – жайына 60м кем емес қашықтықта, ал үйлерден 500 – 600 м қашықтықта жел өтінің ық жағынан орналасады. Мал шаруашылығы орналасқан аймақта жабық көңсақтағыш салуға болады.

Көңсақтағыштарда қи органикалық тыңайтқыштар жасау  үшін сақталады. Оның жер үстінде, сәл  тереңдетілген, терең апаңдардағы, сонымен қатар ашық және жабық түрлері болады.

Жабық көңсақтағыш міндетті түрде желдету жүйісімен қамтамсыз  етілуі керек, себебі көң сақтағанда көмірқышқыл газының көп мөлшерде, сонымен қатар, жарылғыш қауіпі баржәне  улы (метан, сутегі, күкірттісутегі және т.б.) газдердың жиналуы мүмкін.

Сұйық көңге арналған көңсақтағыш 2-5м тереңдікте темір  – бетонан  жасалған, ал қою қи  үшін (төсеніштік) ашық аса терең  емес (сәл тереңдетілген) су өтпейтін алаң немесе 1,5 – 2м тереңдіктегі көң  сақтағыш қоланылады.

Мал қора – жайы мен көңсақтағыш арасында алдын алу  мақсатында 3 кркнтиндік көң қабылдағыштан (сұйық нәжісі қабылданғанда) кем болмауы керек. Олар көңді 6 тәулік бойы уақытша ұстау (карантиндік) үшін қажет. Егер кешенде 6 тәулік ішінде ерекше қауіпті ауру байқалмаса, көңді көңсақтағышқа ауыстырады. Карантиндік көңсақтағыштармен қатар, термиялық және басқа да әдістермен көңді залалсыздандыру  арналған тұрақты немесе жылжымалы қондырғылар болуы керек, олардың аса қауіпті аурулардың (топалаң және т.б.) қоздырушыларын химреагенттермен толық  залалсыздандыру  мүмкіндігі болмағанда пайдаланады.

       

Мал өліксілерін  жинау және утильдеу

 

Мал өліксілерін уақытша жинау және утильдеу – малдын жүқпалы ауруларын алдын алуда аса маңызды шара болып табылады. Барлық малдың өліксесі топырақты, суды және ауаны  ластайды. Сөйтіп мал мен адамның арасында індет ауруының таралуына себепкер болады.

Жұқпалы аурудан өлген  мал өлексесі мен ішкі ағзалардан потогенді микроорганизімдер ұзақ уақыт сақталады. Өліксені бірнеше  тәсілмен жояды : жергілікті жердің жағдайына және аурудың түріне байланысты мал өлікселерін өртейді, биоматериялық шұңқырда залалсыздандырады немесе ветеринариялық - санитарлық ультилдеу заттарында өңдейді. Өліксіні көмген дұрыс емес, өйткені өлксе және басқада биологиялық қалдықтар потогенді қоздырушылармен, токсиндермен, радионуклеотидтермен, химиялық және де басқада улы заттармен зақымдануы мүмкін. Сондықтанда олар эпизоологиялық және эпидемиялогиялық тұрғыдан өте қауіпті болып саналады.

Биотермиялық шұңқырлар арнайы жолмаен салынадын. Биотермиялық шұңқырлар құрғақ, жерасты сулары тереңде орналасқан және тұрғын үйлерден алшақ жерде салынуы тиіс. Биотермиялық шұңқырларға өлікселерді салғанан соң, 20 тәуліктен кейін, терофильді микрофлораның дамуы нәтижесінде ондағы температура 65°C- қа жетеді.

Ветеринариялық –  санитариялық утильзауыты арнайы жоба бойынша елді меекндерде  1км, ал мал шаруашылығы кешендеріннен 3 км қашықтықта салынады. Зауыт территориясы және өндіріс корпусы санитарлық жағдайына байланысты, бір – бірінен  бөлінген, екі аймақтан (таза жыне лас) тұрады.

Лас аймақта шикі затты  қабылдау, өлікселерді сою, терісін  сыпыру, шикі заттарды ұсақтап, қазандарға салу, сонымен қатар автокөлік  пен терілерді залалсыздандыру  жұмыстары жүрізіледі.

Таза  аймақта шикізаттарды термиялық жолмен залалсыздандырып, технологиялық өңдеу өткізіледі.

Өліксе немесе басқада  өндіріс қалықтарын алып келген арнайы көліктер зауыт территориясына теа  лас аймаққа өтетін қақпа арқылы өтеді. Шикізеттарды түсірген соң автокөліктер мен контейнерлер механикалық тазаланып, жуылп, дезинфекцияланады.

 

 

2.4.Буаз сиырлар ішетін суға және су көзіне қойылатын санитариялық – гигиеналық талаптар

 

Судың санитариялық – гигиеналық маңызы

 

Біздің планетамыздағы тірі жәндіктердің денесінің үштен  екісі судан тұрады. өсімдік организмінде де, жануарлар организмінде де судың мөлшері едәуір жоғары, су болмаса олар тіршілік етпейді.

Су дегеніміз негізгі  биологиялық сұйық. Су организмге үш сұйық күйінде (фазада) кездеседі: клетка ішінде, клетка сыртында және трансцеллюларлық. Оның ең көп мөлшері клетка ішінде жиналады (40 – 50пайызы). Клетка сыртындағы суға қан плазмасы, клетка арқылы сұйық және лимфа жатады. Трансцеллюларлық сұйық (ішек – қарын жолындағы, перикардтағы, плеврадағы, құрсық қуысындағы, көз ішіндегі, буын қалтасындағы) тамырлардан кілегей қабат арқылы бөлінген.

Ұлпалардағы су құрамының  ондағы зат алмасудың белсенбілігімен  тығыз байланысы бар. Мәселен, мида - 86%, бүйректе - 80% су болады. Жануарлар  организіміне су азықпен бірге, су ішкенде  және органикалық заттардың клетка ішінде ыдырауыесебінен пайда болады (метаболикалық су). Судың көбісі теріде, дәнекер ұлпада, бұлшық еттерді болады. Олар су қоры міндетін атқарады. Тері су алмасуда зор роль атқарады, сондай – ақ организмді температураның кездейсоқ өзгеруінен қорғайды. Диффузия мен терлеудің нәтижесінде эпидермис арқылы су бөлінеді, организімнің зәр бөлуін азайтады. Жануарлар судың тапшылғына шыдамсыз келеді. Организміндегі су 20% кемісе ол өледі. Олар, әсіресе төл организімі аштықтан көрі шөлге шыдай алмайды. Жануарлар ашыққанымен су беріп отырса майының, көміртегі мен белоктардың 50% жоғалтқанымен 30 – 40 тәлік тіршілік ете алады. Ал су бермесе  4 – 8 тәулік ішінде – ақ өліп қалады.

Шөлдеу организмді интоксикацияға ұрындырады. Себебі, бауы, бүйрек, қан  құрамында айтарлықтай өзгерістер пайда болады.белоктарда жылдам ыдырай бастайды.

Су жетіспесе органдар  мен ұлпалардың шөліркеп зат алмасу бұзылады, сүтқышқылының мөлшері  өсіп тотығу процессі төмендейді, қанның ұйыю артып, дене қызуы көтеріледі, тыныс алуы жиілейді, ас қорыту бездерінің секрециясы азайып, тәбеті төмендейді және өнімділігі күрт кемиді.

Организімде су көбейген кезде электролиттер айтарлықтай  көбейіп кетеді, соның салдарынан клеткалар зақымданады. Сөйтіп организм  суға уланады. Шамадан тыс тұтынылған су қан және басқа клеткаларға өтіп оларды ісіндіреді. Қан қысымы артады, ішекте сумен тым артық араласқаназықты организм нашар сіңіреді. Сақа мал рационында су шамадан тыс көп болса, олардың өнімділігін көтерілмейді, керсінше төмендеп кетеді. 1кг сүт өндіру үшін (азықпен бірге түсетін суды қоса есептегенде) 4-5л су жұмсалады деп есептеген дұрыс.

Организімдегі бүкіл  процесс (ассимиляция, диссемиляция, резорбция, диффузия, осмос және т.б.) органикалық  және неорганикалық заттардың судағы ертіндісі күйінде өтеді. Су тірі материяның басқадай компоненттерімен қосылысқа түсіп отырады.

Ас қорыту, азқазан  – ішек жолдарында азықтың қорытылу процестері тек сұйық, сулы ортада ғана өтеді. Су тотығу, гидролиздеу және басқа да алмасу рекацияларына тікелей  қатысады.

Ол зат алмасу кезінде  құрылған түрлі зиянды заттарды организімнен шығару үшін де қажет. Ішекке су организімге ас қорыту жолы арқылы түсіп, одан қан және лимфа мен ұлпа арқылы кеңістікпен ұлпаға барады. Осымен бір мезгілде ас қорыту каналдарының ең басты ащы ішектің, кейде тоқ ішектің қабырғаларында су ас қорыту сөлімен бірге қайта сіңіріледі. Осылайша су екі бағытта жүреді.

Су малдың кейбір індетті, вирустық және инвазиялық аурулардың таралуында үлкен роль атқарады. Ондай  ауруларға тоопалаң, бруцеллез, тулеремия, пастереллез, сольмонеллез, лептоспироз, маңқа, аусыл және көптеген паразит аурулары жатады.

 

2.5. Буаз сиырларды күтіп-бағу технологиясын,күтуді, пайдалануды санитариялық гигиеналық бағалау

 

Мал қораларын  желдету жүйелері

Желдетудың негізгі  қызметі – қора-жай ішінен ластанған  ауыны шығарып, оны сыртқа таза ауамен ауыстыру. Жануалар мен құстар айналаға жылу, дымқыл бу, көмірқышқыл газын шығарады және жануалар қи нәжісіндегі органикалық заттар бұзылады да, аммиак, күкірттісутегі және басқалар пайда болады. Ауасы толық тазатырмалған қора-жайда зиянды заттар тым көп жинакталып қалады. Содан барып малдың зат алмасу процесі төмендейді, жалпы физиологиялық жағдайы әлсірейді, жемін қорытуы мен сіңімді заттарды қабылдауы төмендейді, өнімділігі мен өнім сапасы азаяды. Сондықтан да қора-жай ішінде микроклиматтың қалыпты сақталуы үшін ауаны тазартып тұру аса пайдалы.

 

 Желдетудің түрлері. Мал қораларында желдетудің табиғи, механикалық және аралас түрлері пайданылады.

 Табиғи желдету ешқандай  энергия көзін шығын етпей  сырткы ауа мен ішікі ауаның тығыздығы мен температурасының айырмашылығы арқасында жұмыс істейді. Табиғи ауа алмасу тек ішкі ана мен сыртқы ауа температура айырмашылығы 8-10С жоғары болғанда ғана жүреді. Ауа қозғалысының бағыты төменнен-жоғары, жоғарыдан-төмен, жоғарыдан-жоғары  және басқадай болуы мүмкін.

 Табиғи желдету құбырлы және құбырсыз болып бөлінеді. Құбырсыз желдетуге оның қарапайым жүйелері жатады: терезе төбе саңылаулары және басқалары арқылы. Құбырсыз желдетудің кемшілігі қажетті мөлшерде ауа алмасу деңгейін жыл маусымына сәкес қамтамасыз ете алмайды және реттеуі қиын.

 Құбырлы желдету  жүйесі құбырсызға қарағанда анағұрлым тиімді.

 

Буаз сиырларды  күтіп-бағу технологиясы

 

Буаз сиырдың іштегі (жатырдағы) төлі қарынның оң жағында  жатады. Сондықтан іщтегі бұзау өсе келе сиырдың оң жақ бүйірі сол жағына  қарағанда шығыңқы келеді. Буаздық кезеңнің 5-айынан бастап жатырдағы бұзаудың қозғалғанын анықтауға болады. Ол әсіресе сиыр суарылғаннан кейін байқалады. Буаздықтың 6-айынан бастап сиыр ішін тізеден төменгі тұстан қолмен қатты басса, жатырдағы бұзауды сезуге болады. Сиыр буаздығын ертерек, 2-3 айында, мал дәрігері тік ішекке қол сұғып, ректальдық зерттеу тәсілімен анықтай алады. Нәтижелі ұрықтанған сиырдың бұзаулайтын мезгілін 8-кесте бойынша анықтауға болады.

   Буаздықтың екінші  жартысынан бастап сиырдың жүйке-гуморальдық  жүйесіндегі өзгерушілікткерден  сүттілігі азайып, салмақ қоса  бастайды. 285 тәуліктің алғашқы 3/2 мерзімінде іштегі ұрықтың мүшелері  пайда болып, қалыптаса бастайды  ды, соңғы 3/1 мерзімінде ол мүшелерінің көлемі өсіп, ұлғаяды.

 

8-кесте

Сиыр буаздығының  күнтізбесі

Ұрықта-нуы	Бұзау-лауы	Ұрықта-нуы	Бұзау-лауы	Ұрықта-нуы	Бұзау-лауы	Ұрықта-нуы	Бұзау-лауы
Қаңтар	Қазан	Көкек	Қаңтар	Шілде	Көкек	Қазан	Шілде
1	12	1	1	1	12	1	12
5	17	5	5	5	16	5	17
10	22	10	10	10	21	10	22
15	27	15	15	15	26	15	27
20	1.XI.20	20	30	20	I.V.	20	I.VIII
25	6.XI	25	7.II	20	6.V	25	6.VIII
Ақпан	Қараша	Мамыр	Ақпан	Тамыз	Мамыр	Қараша	Тамыз
1	13	1	10	1	12	1	12
2	17	5	14	5	17	5	17
10	22	10	19	10	22	10	22
15	27	15	24	15	27	15	27
20	2. XII.	20	I.III.	20	I.VI.	20	I.IX.
25	7. XII.	25	6. III.	25	6. IV.	25	6. IX.
Нурыз	Желтоқсан	Маусым	Наурыз	Қыр-күйек	Мау-сым	Желтоқсан	Қыр-күйек
1	11	1	13	1	12	1	2
5	15	5	17	5	17	5	16
10	20	10	22	10	22	10	21
15	25	15	27	15	27	15	26
20	30	20	1.IV	20	1.VIII	20	1.X
25	4.I	25	6.IV	25	6.VIII	25	6.X