Ірі қара төлін өсірудің маңызы

Осыған байланысты буаздықтың басында ұрық сиырдың энергетикалық  мұқтаждығын тек 5 – 10%  жоғарлатады. Бірақ дамып, өскен сайын жетіле түскен ұрықтың қоректік мұқтаждығы өседі де, оны дұрыс дамытып, жетілдіріп тудыру үшін буаздықтың соңына қарай сиырды саумай, сулатып жібереді. Сиырдың суалту мерзімі 45 – 60 күнге созылады. өсіп жетілуі аяқталмаған құнажын мен жоғарғы өнімді және арықтаған сиырға бұл мерзімді 1 – 2 аптаға ұзартады. Сиырды суалтқанда екі мақсат көзделеді

.

1. Буаз сиыр қанындағы қортылған қоректі заттарды сүт түзіміне шығындамай, тура алдында жедел өсе бастаған болашақ төлдің қоректік мұқтаждығын толығымен қамтамасыз етіп, жақсы дамыған,жоғары салмақты бұзау алу.
2. Сауым бойы сүт түзген сиыр организмін демалтып, құндылығын көтеріп, денесіндегі қоректік, минералды және витаминдік заттар қорын толықтырып, келесі сауымға дайындау.

Біріншіден, сүтті сиыр өнімі сүт пен бұзау болғандықтан, оны дұрыс та бағытты азықтандыру  арқылы шеберлікпен ұштастыра білу қажет. Дұрыс дамып, жақсы жетілген бұзаудан ғана жоғары салмақты мал мен сүтті сиыр өсіруге болады. Ол үшін буаздық кезеңіндегі ұрық дамуы қажетті қоректі заттар мен жеткілікті қамтамасыз етіп, туылғандағы бұзау салмағы енесінің тірілей салмағының  7 – 9% - нан кем болмауы керек. Айталық, 470кг тарататын сиырбұзауы 33 – 40 кг таратуы керек. Тек сондай салмақты, жақсы дамып, жетіліп туылған бұзау өміршең келіп, сыртқы орта жағдайына жылдам беймделіп, өсіп – жетіледі де, болашақта жоғары өнімді мал болады. Эмбриондық даму кезеңіндегі қоректену кемістіктері мал өнімдігін төмендетеді.

Екіншіден, 10 ай сауым  бойында сауылған сиыр организмі  күнделікті құрамды биологиялық  сұйық болып келетін сүт түзуден  бір шама зардап шегеді. өйткені  сиырдың қоректену жағдайына қарамай сүт құрамы әрдайым өз тұрақтылығын сақтайды. Сауым бойысауылатын 3 – 4 т сүтпен сиыр денесінен көптеген қоректік заттар, минералды элементтер мен витаминдер шығарылады. Айталық 1кг сүтпен сиыр денесінен шығарылатын 1,2г СаО, 2,0 Р2О5, 0,1г МgО көлемі жеген азықтар және азықтық қосындылар мен жеткізілмесе, олардың сүттегі мөлшері дене (сүйек) қорынан алынады.

Сондай заттарды денедегі қорын толықтырып, сиыр организімін  келесі сауымға дайындау үшін сауылған кезеңдегі құнарлы азықтандыру арқасында сиыр құндылығы жоғарлап, тәулігіне 800 – 900 г қосмша салмақ қосқан буаз сиырдың тірілей салмағы 10 - 12% ауырлауға тиіс.

Буаз сиыр мұқтаждығы тіршілікті қамтамасыз ету деңгейінің қоңдылығына байланысты – 40 - 70% (24 – 40 мДж) немесе 100 кг тірілей салмағына шаққанда 5 – 8 МДж артады. Орташалап алғанда сиырдың салмағы 1кг салмақ қосуына не азайтуына – 24 МДж, майлылығы 3,6 – 3,8% 1кг сүт түзілуіне 3 МДж өнімдік энергиясын жұмсайды. Өнім өндіруіне АЭ пайдалынымы 60% болғандықтан, 1кг салмақ қосуына ... 24 : 0,6 = 40МДж, 1кг сүтке – 3 : 0,6 = 5 МДж энегргия шығындайды.

Буаз малды көп көлмде азықтандырудан туындайтын ацетонемия мен екінші себепті остеодистрофияға шалдығушылықтан сақтандыру үшін салқын қорада ұстап, мезгілімен серуендетіп  тұрған жөн. Нәтижелі ұрықтанып буаз болған сиыр организімінің жүйке – гуморальдық жүйесінің қызметі жаңа бағытта қалыптаса бастайды да, біртіндеп сүт түзілуін реттейтін орталық қызметі әлсіреп, ұрық жетіліп, өсіп – дамуын реттейтін орталықтың қызметі күшейеді. Соның нәтижесінде азықтандыру деңгейіне қарамай буаздықтың 5 – 6 айында сиыр сүттілігі азайып, дене қоында қоректік заттар жиналуы күшейеді.

Суалтылығы кезеңінде  буаз сиырының жүйке – гуморальдқ жүйесінің  қызыметі өзгеруінен сүт  түзуі тежеліп, бәсеңдеіді де, болашақ бұзау болатын ұрық дамуы күшейіп, қоректік мұқтаждығын арттырады. Осыған байланысты суалтылған кезеңде бұзау сиырға берілетін әр 1 а.ө. – мен 110 – 115г қортылатын протеин, 9 – 9,5г Са, 5,5 – 5,7 г, Р, 45 – 55 коротин жеткізілуі керек.

Буаздық сиырдың құрамдық заттарға мұқтажығы  артады. Жылдық сауын 3000 – 4000 кг буаз сиыр азығының суалтылған кезеңдегңі азығының  1 а.ө. – мен 110 қортылатын протеин, 96г крахмал, 88 г қант, 9,0г кальций, 5,5г фосфор, 2,4г магний, 8,0г калий, 2,7г күкірт болып, «шикі» жасунық көлемі 360 – 300г (жылдық сүттілігі жоғарлаған сайын кеми түседі) аралығында болуы тиіс.

Қосымша салмақ қосып  құндылығын арттыру үшін құнажындар мен күйі төмен сиырларға 1кг қосымша  салмақ қосымына шаққанда – 5 а.ө., 500г  қортылған протеин есебінен 1-2а.ө. – не (тәуліктік 200 – 300г салмақ қосымына) жоғарлатады. 100кг тірілей салмағына шаққанда құндылығына байланысты буаз сиырдың энергетикалық мұқтаждығы – 5 – 8 МДж немесе тіршілікті қамтамасыз ету деңгейінен 40 – 70 % (24 – 40 МДж) артады.

Сирды суалтуды азықтандыру деңгейін өзгерту  арқылы жүргізетіндіктен, суалтылған кезеңнің 1 – ші онкүндігінде (декадасында)  желіндегі сүт түзуін тежеу үшін суалтылған сиырды азықтандыру нормасына сәкес, яғни 100%  деңгейінде азықтандыру нормасы 20% төмендетіп, яғни 80% деңгейінде азықтандырады. Желіне сүтке толмай суалып кеткен сиыр азығын біртіндеп молайтып, суалтылығын кезеңінің 2 – ші онкүндігінде азықтандыру деңгейін азықтандыру нормасына сәйкес, яғни 100% деңгейінде азықтандырады. Буаздықтың өскен мұқтаждығын толығырақ қамтамасыз ету үшін кезеңінің 3 – 4 – ші онкүндіктерінде буаз сиырды азықтандыру нормасынан 20% арттырып, деңгеінің норма көрсеткіштеріне 100% қайта сәкестендіріп, буаздықтың соңынан келетін кезеңнің 6-шы соңғы онкүндігінде одан қайта 20% төмендетіп, 80% деңгейіне түсіреді де, бұзаулауға дайындайды.

Суалған буаз сиыр рационын таза сапалы азықтардан құрастырады. Ластанып немесе шіріп, көгеріп бұзыла бастаған азықтар сиырға іш тастату мүмкін. Буаз сиырларды тыңайтқыш қолданған  жайылымда жайғанда, жайылым отының құрамын, әсіресе буаздыққа зиянды нитраттадың деңгеін бақылайды. Олардың калий нитраты түріндегі мөлшері жайылым шөбінің құрғақ затында 0,5 – 0,6% - дан аса, қоректік заттардың, оның ішінде, әсіресе каротиннің сіңімділігін нашнрлатып, зат алмасуын бұзатын ескереді.

Суалған буаз сиырдың 100кг тірілеі салмағына шаққанды... 2 – 2,5кг пішен (оның 1/3 бөлігін жаздық дәнді  дақылдар сабанымен алмастыруға  болады), 2 – 2,5кг сапалы сүрлем, 1 – 1,5 кг пішендеме, 0,8 – 1кг тамыр жемістілер беруді жоспарлайды. Азықтандыру нормасынан жетіспеген рацион қоректілігінің көрсеткіштерін сиырдың жоспарланған жылдық спуымына байланысты тәулігіне бір басқа берілетін 1,5 – 2кг құнарлы жеммен жеткізіледі. Олардан буаз сиырға алдымен бидай кебегін, сұлы ұнтағын, зығыр және күнбағыс күнжарасы мен шротын беруге болады.

Суалтылығынан кейін  бөлек топтастырылған суалған буаз сиырды қысқы кезде тәулігіне 2 – 3 рет азықтандырып, жеткілікті көлемде  таза, температурасы 8 - 10°C суару суымен қамтамассыз етеді. Іш тастаудан  сақтандыру үшін буаз сиырды суық сумен суарып, құрамында улы госсипол- болатын мақта күнжарасы мен шротын және де химиялық азотты қосындылармен азықтандыруға болмайды.

Жазғытұры суалтылған сиырларға  мейлінше мол көкшөп жеткізіп құнарлы  жемді шығындамауға болады. Сиырды көкке біртіндеп, қысқы азықтардың тәуліктік мөлшерін аздап кемітіп барып үйретеді. Олардан бірден бастартпауы үшін сабан кесіндісін қант сірнесімен ылғандандырып жүргізуге болады. Буаз құнажындарды ұрығымен қоса өзінің өсіп – жетілуін қамтамасыз етіп, күніне 500 – 600г қосымша салмақ қосатындай деңгейде азықтандырады. Ол үшін олармен арықтаған буаз сиырлардың азықтандыру нормасын 1 – 1,5 а.ө. – не жоғарлатады. Оның 1 а.ө. – де – 105г, ал буаздықтың соңына қарай 110г қортылатын протеин  келуі керек.

Суалтылған кезеңнің соңына қарай, бұзаулауына 6 – 7 күн  қалған рациондағы шырынды және құнарлы  азықтар көлемін азайтып, бұзаулауға 2 – 3 күн қалғанда оларды толығымен  алып тастайды да, жеткізілетін жем  шөп мөлшерін сиыр тіршілігін қамтамасыз етіп деңгейде қалдырады, Бұзаулайтын күні алдына жұмсақ пішен салып, жылы суға жеңіл қортылатын бидай кебегі, зығыр кұнжарасы секілді жемді араластырып ішкізеді.

Суалтылған кезеңде  сиырдың дұрыс азықтандырғанын  тірілей салмақ қосуымен байқалады. Дұрыс азықтандырылған жағдайда сауылмаған буазсиыр тәлігіне 800 – 900 г қосымша салмақ қосып, сауалтылған кезең мерзімінде ұрығының жетілуі мен құндылығын арттыру есебінен кезең басындағы тірілеі салмағына 10 - 15% қосады. Солай болғанда қоректік заттармен жеткілікті қамтамасыз етілген бұзаудың эмбрионалдық дамуы дұрыс өтіп, туылғандағы тірілей салмағының 7 – 9 % жетеді. Бұл оның эмбрионалдық жетілгенінің, болашақ өмір шеңдігі мен жеке басының жақсы дамуының (отогенезінің) айғағы болып табылады.

Суалған бауз сиырды азықтандыру

   Жылына майлылығы 3,8-4 пайыз 3500 кг сүт беретін, тірілей салмағы  450-500 кг суалған буаз сиыр.

         Сиыр шаруашылығын өндідірістік негізінде өркендету үшін жемшөп мол болғаны жөн, сонда мал толық азықтандырылады. Сауын сиырларды дұрыс азықтандыру арқылы сүт өнімін кобейтіп, оның сапасын жақсартуға болады. Ол үшін сауын сиырларын жыл бойы рационы мол жем шөппен дұрыс азықтандырып, жем-шөп құрамы организм мұқтажын толық қамтамасыз етіп отыру тиіс.

        Сауын сиыр шаруашылықтарындағы қырдын қызыл, қара ала, алатау, симментал және әулиеата сиырлары шоғырланған аймақтардың табиғи және экономикалық жағдайына байланысты жем-шөп қорын әрбір шаруашылық өздері қамтамасыз етуі керек.

         Рацион құрамын бағалағанда, оның сапасына, азық өлшемінің өзіндік құнына және сиырлардың сүт өніміне қарап бағалайды. Ал сауын   сиырлардың сүтіне қарап юағалайды. Сауын сиыр өнімі көбейген сайын, рацион құрамының сапасы дажақсара түсуі қажет. Осы тәсіл сауын сиырлардан сүтті алуға мумкіндік ьеріп, оларды бағып-күтуге  жұмсалатын шығын азая түседі.

         Сауын сиырларды азықтандыруда  ғылыми негізделген сауын сиырлардың  сүт өніміне қарай ьір жылда  жұмсалатын азық өлшемі қолданылып  келеді.

          Сауын сиыр шаруашылықтары үшін, олардың азық өлшемінің мөлшеріне қарап, әр сиырға қажетті жем-шөпті есептеп білуге болады. Солтүстіктегі облыс шарушылықтарында сиыр қыс айларында қорада 215 күн болса, жайлымда 150 күн бағылады, ал оңтүстіктегі облыс шаруашылықтарында, керісінше сиыр қыста қорады 150 күн болса, жайылымда 215 күн бағылып жүр. Әрине, бір сауын сиырдың жылдық сауым мөлшерін есептегенде, олрдың сүт өніміне және тірідей салмағына да қарайды. Қыс айларында бір сауын сиырларға тәулігіне 8-10 кг шөп, 4-6 кг пішендеме, 25-40 кг сүрлем (жүгері, қызылга, т.б) және 3-5 кг әр түрлі жем беріледі.

          Сауын сиырлардың сүті көбейген  сайын жүгері сүрлемін аз, ал  қызылшаны көбірек береді. Қызылшаның  сиыр сүтін көбейтуде маңызы  зор, әрі азық құрамын толқтырып,  жем-шөптің толық пайдалуына жақсы әсер етеді. Қыс айларында мал рационында жүгері сүрлемі көп болса, аздап қызылша қосады, өзара қатынасы 1: 1- 1,5 болады. Егер сиырдан тәулігіне 10-12 кг сүт сауылса, 0,5-1 кг қызылша берілуі қажет.

          Сауын сиырдың сүт өніміне,  жем-шөптегі қорытылатын протеин мөлшеріне қарай, әрбір кг сүт үшін 200-350 грамға дейін жем береді. Әрбір килограмм азық өлшеміне 100-115 грамм қорытылатын протеин болғаны жөн. Егер, азық құрамында қорытылатын протеин аз болса, сауылатын сүт мөлшері азайып, мал азығы көп жұмсалады.

           Ғылыми зерттеулер бойынша мал  азығы құрамында қорытылатын  протеин жеткіліксіз болса, сауылатын  сүт 10-20% кемиді, әрі 1 центнер сүт  алу үшін азық өлшемі 15-18% көп  жұмсалады. Жем-шөп құрамын протеинмен  толық қамтамасыз ету үшін, жемге белогі көп, қосындыларды араластырған жөн. Сауын сиырларды азықтандырғанда жем қоспасында өсімдік ұны және белок, витамин т.б минералды заттар көп болғаны дұрыс.