ҚР азаматтық қоғамның қалыптасу мәселелері

1995 жылы  қабылданған қазіргі Конституция  Қазақстанда Сот билігінің реформалануының  негізгі бағыттарын көрсетіп  берді. Мемлекет тарихында алғаш  рет соттар тұрақты мерзімге  тағайындалатын болды. Соттардың  тәуелсіздігі, оның тек заңдардың  сақшысы болуы елдегі рухани  ахуалды жақсартып, саяси шиеленістерді  болдырмаудың кепіліне айналды.  Қазақстанда құқықтық мемлекеттің  негізгі міндеті – заң шығарушы  және құқық қорғау органдарының  адамның және азаматтың құқықтары  мен бостандықтарына зиян келтіретін  қандай да болмасын құбылыстарға  тосқауыл қоюға мүмкіндік жасалынды.  Елде Конституцияның шеңберіндегі  құқықтық-нормативтік актілер қоғамдық  өмірдің шешуші бағыттарын түгел  дерлік реттейтіндей дәрежеге  жетті.

Қазақстандағы философиялық және саяси ой тарихы, олардың жетістіктері қазіргі Қазақстан  қоғамын жаңалау ісіне қызмет етуге қабілетті деп ой қорытуға болады. Бүгінгі саяси элита және саяси партиялар мен қозғалыстар  осы рухани байлықты игеруі және өркениет жолына пайдалана білуі парыз. Қазақстанның саяси жүйесі Батыстық демократия жетістіктерін  пайдалана отыра, табиғи топырағымыздан шыққан ойшылдарымыздың гуманистік, өркениеттілік идеяларына негізделген  принциптермен қызмет етсе, қомақты  табыстарға жетері сөзсіз. Себебі, далалық демократия дәстүрлері, түркілік саяси жүйесі ұйымдастыру тәжірибелері бүгінгі заманның саяси тәжірибесімен синтезделуі қазақстандық демократиялық және құқықтық қоғамның келбеті мен мәнін анықтайды.

3.1 Сот-құқықтық реформа - Қазақстандағы  құқықтық мемлекет қалыптасуы  мен дамуының негізі

Қоғамды демократияландыру – жас тәуелсіз республикамыздың негізгі және басым  міндеттерінің бірі. Соған сәйкес, қоғамдық өмірдің барлық саласында  кең көлемді реформалар жүзеге асырылуда. Бұл алғашқы кезекте елдегі құқықтық жүйені жетілдіруді талап етеді. Қолданыстағы нормативтік-құқықтық актілерді, заң құжаттарын жетілдіру құқықтық мемлекеттің іргетасын бекіте түсу үшін де ауадай қажет. Қазіргі құқық  қорғау жүйесінің қызметін жетілдіру  қажеттілігіне негіз болған басты  себептер:

- қоғамдағы  құқықтық сана мен құқықтық  мәдениеттің төмен деңгейі;

- бұқара  халықтың және жекелеген жауапты  тұлғалардың құқықтық немқұрайдылығы;

- халыққа  құқықтық қызмет көрсетудің төмен  деңгейде болуы;

- құқық  қолдану механизмдерінің тиімсіздігі;

- қолданыстағы  заңнама мен оларды қолдану  тәжірибесіндегі алшақтықтар;

- жеке  тұлға мен жекеменшікке қарсы  құқық бұзушылықтар мен қылмыстардың  өсуі;

- әділеттілік  орнату барысындағы заңдылықтың  бұзылуы;

- тар  ведомстволық мүдделердің жалпымемлекеттік  мақсат-мүдделерден басым тұруы;

- мемлекеттік  органдардың құқық қорғаушы қоғамдық  ұйымдармен өзара қарым-қатынасының  нашар болуы; 

- заңдық  қызмет көрсету нарығына біліктілігі  төмен мамандардың шектен тыс  көбеюі мен бір мезгілде кәсіби  мамандардың жетіспеушілігі болып  отыр.

Аталған кемшіліктердің барлығы да құқықтық мемлекет құру ісін тежейді: бір жағынан, азаматтардың құқықтарының, бостандықтары  мен өзіндік мүдделерінің сақталуына нұқсан келіп, еліміздегі құқық бұзушылықтардың  өсуіне тікелей әсер етсе, екінші жағынан, құқық қорғау органдарының республика халқы тарапынан, халықаралық және отандық қоғамдық ұйымдар тарапынан  сынға ұшырауын айтпағанның өзінде, Қазақстанның құқықтық саясатына деген  сенімді жойып, оның саяси имиджіне көлеңке түсірері анық.

Бұл тұрғыда  Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың: “Құқық қорғау мен сот органдарының қызметін жетілдіре беру басты мәселелердің бірі болып қала береді. Бұл мәселені ең алдымен азаматтардың ажырағысыз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету тұрғысынан қарау  керек деп санаймын”, – деп  ой тұжырымдауының мәні мен маңызы зор [93, 3 б.]. Осы қадамдар арқылы біз әлемдік қауымдастықтағы егеменді еліміздің беделін асқақтататын боламыз.

Құқықтық  мемлекет құру саяси жүйенің реформасын жүргізудің міндеттерін жүзеге асыру, азаматтардың жеке құқықтары мен  мүдделерін қорғау, құқықтық тәрбиенің  қалыптасқан жүйесін қайта құруды ұйымдастырумен тығыз байланысты. Өйткені, бүгінгі таңда мемлекет пен қоғамның қызметі әртүрлі заңдар жиынтығымен  айқындалуы, адам құқықтары мен бостандықтарының жан-жақты қорғалуы басты құндылыққа айналды. Адамның құқығының сақталуы мен қорғалуы азаматтардың өз құқықтары  мен бостандықтарын еркін қолдануына қажетті барлық жағдайлар туғызып  отырған Ата заңымызға сәйкес жүзеге асуы да осының айғағы.

Демократиялық-құқықтық елдерде адам құқықтарының ерекше құрметке бөленіп, оны кез-келген жағдайда қорғаудың  қарекеті жасалатыны белгілі. Бұл процестің  ойдағыдай жүзеге асуы көбінесе құқық  қорғау органдары мен сот билігінің  әділ де тиімді қызметіне тікелей  байланысты болғанымен, азаматтардың құқықтық мәдениетінің деңгейі шешуші роль атқарады. Сондықтан да, Елбасымыз  Н.Ә. Назарбаевтың демократиялық құқықтық қоғам құрудағы жүргізіп отырған  саясатының басым бағыттарының бірі - халықты құқықтық сауаттандыру болып  отыр. Әсіресе құқықтық сана мен  құқықтық мәдениетті дамыту процесі  біздің аса маңызды әлеуметтік мәселелеріміздің бірі болып табылады. Яғни, азаматтардың құқықтық мәдениетін көтеру және заңды  құрметтеуді бойға қалыптастыру құқықты мемлекет құрудағы өзекті мәселе ретінде қажеттілікке айналып отыр. Бұл қажеттілік “Қазақстан Республикасының  құқықтық саясат тұжырымдамасын” дүниеге  алып келді [94].

Аталған тұжырымдамада көзделген жұмыстарды ұйымдастыруға басшылық жасау мен  бақылау әкімдерге жүктелген. Ал оның әдістемелік жетекшілігі Қазақстан  Республикасының Әділет министрлігі  мен оның аумақтық құрылымдарына  тапсырылған.

Әділет  органы құқықтық реформаның мемлекеттік  бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі  міндеттері мен қызметіне сәйкес, демократиялық, құқықтық мемлекет құруға көмекті қамтамасыз етіп отырған  бірден-бір құрылым болып табылады. Әсіресе құқықтық реформа жүргізуде  әділет органдары тарапынан көптеген игі істер атқарылуда. 2004 жылғы 24 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1381 қаулысымен “Құқықтық  түсіндіру, құқықтық мәдениетті қалыптастыру, азаматтарды құқықтық оқыту және тәрбиелеу жөніндегі 2005-2007 жылдарға арналған бағдарлама” бекітілді [95, 12 б.]. Бұл құжаттың ерекшелігі мынада: оны орындау үшін белгіленген іс-шаралардың қаржыландырылуы бюджет тарапынан қамтамасыз етілуі. Яғни, бұл бағдарлама қағаз жүзіндегі декларативтік құжат емес, нақты атқарылатын бағдарламаға айналып отыр. Бұл – мемлекетіміздің осындай жауапты іс-шараны шынайы қажеттілік деп тануы болса керек. Үшжылдық бағдарламаны орындау үшін мемлекеттік бюджеттен 198 млн теңге бөлініп, оның 65 млн. теңгесі 2005 жылдың үлесіне тиіп отыр. Сәйкесінше, құқықтық білім мен мәдениетті қалыптастыру ісіне тәжірибелі заңгерлерді, саясаттанушыларды, құқық қорғау органдарының тәжірибелі  мамандарын, шетелдік сарапшыларды кеңінен тартуға мол мүмкіндіктер туып отыр. Себебі, құқықтық түсіндіру, құқықтық мәдениетті қалыптастыру, құқықтық оқыту және тәрбие жұмыстары өзара байланысты ұғымдар. Бұлардың қоғамдық өмірдің барлық қырына қатысы бар. Сондықтан мемлекеттік органдар, әсіресе жергілікті органдар бұл іске орта және жоғары оқу орындарын, ғылыми мекемелерді, бұқаралық ақпарат құралдарын тарта отырып, аталмыш бағытта ортақ мақсатқа бағытталған бірізді жұмыс жүргізуі тиіс.

Сондай-ақ, аталған бағдарламаны жүзеге асыру  мақсатында қалалық және аудандық деңгейдегі әділет органдары құрылды. Бұл дегеніміз  – жергілікті аймақтарда тұрғылықты халықтың арасындағы құқықтық насихатты  дұрыс жолға қою, құқықтық көмек  көрсету, әділет органдары қызметін нақтылау әрі халыққа жақындату, өткізілетін құқықтық шаралардың тиімділігін  арттыру деген сөз.

Әділет  органдары облыстық деңгейдегі мемлекеттік  органдардағы құқықтық насихатқа әдістемелік  басшылықты атқарады. Яғни, құқықтық насихат  саласында әділет органдары Қазақстан  Республикасының  “Әділет органдары  туралы” заңының 12-ші және 13-ші баптарына  сай құқықтық насихатты ұйымдастырудың ведомствоаралық басшылығын жүзеге асырады [96]. Бұл міндетті жүзеге асыруда бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара қарым-қатынас жасауға баса назар аударылуда. Газет журналдар мен теле-радио тарату саласында арнайы рубрикадағы хабарлар дайындалып, заңдық кеңес беру ісі жолға қойылуда. Алайда көптеген шалғай аудандарға бұқаралық ақпарат құралдарының таралмауы бұл міндетті толық шешуге кедергі келтіруде.

Құқықтық  насихат мәселесін көтергенде өскелең  ұрпақты назардан қалдыру әбестік  болар еді. Республикамызда кәмелетке  жасы толмағандарға үздіксіз құқықтық білім беру ісіне ерекше көңіл  бөлінуде. Әділет және білім беру салаларының  бірлескен іс-қимылы арқылы “Құқық негіздері” пәнінен облыстық (республикалық) олимпиада өткізу қолға алынды. Құқықтық сауаттандыруды дұрыс жүзеге асыру  құқықтық дайындықтың ұйымдастырушылық түрінің дұрыстығына тәуелді. Мұнда  сапалық жағынан тұрақты жұмыс  істейтін құқықтық білім беру мектептерінің  ролі зор.

Сонымен қатар, Әділет органдары өз құзіретінің  шеңберінде мемлекет қызметін құқықтық жағынан, яғни, мемлекет органдарының, ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен  азаматтардың құқықтары мен заңды  мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз етеді.

Келесі  бір маңызды мәселе - Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа кірігуі  пенитенциарлық жүйенің реформалануына әкелуі болып табылады. Қазақстан  Республикасы Президентінің 2003 жылғы 23 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасының  мемлекеттік басқару жүйесін  одан әрі жетілдіру бойынша іс-шаралар  туралы”     № 1255 Жарлығына  сәйкес, тергеу изоляторларында қылмыс жасағандары үшін айыпталған және қылмыс жасады деген күдікпен ұсталған тұлғаларды ұстайтын барлығы 17 тергеу изоляторы, 78 түзеу мекемесі, 15 аумақтық басқарма, Павлодар заң колледжі, 209 қылмыстық-атқару инспекциясы, және осы салаға қызмет көрсететін 19 кәсіпорын Әділет министрлігінің қарауына өтті [97]. Ал Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 30 шілдедегі № 806 қаулысы бойынша Қостанай заң институты Әділет министрлігінің құзырына ауысты [98, 10 б.].

Бұл шаралардың ұтымды жері: Ішкі істер органдарына  қарағанда Әділет органдары азаматтық  министрліктер қатарына жататын  болғандықтан, бас бостандығынан  айрылғандарға қатысты  заңдылықтардың сақталуына, оларды ұстау жағдайын жақсарту мәселелеріне баса назар аудырылары даусыз.

Әділет  министрлігі мұрындық болған игі  шаралардың бірі – түрмелерде тұрақты  түрде “ашық есік күндерінің”  ұйымдастырылуы түзету орындарына азаматтық  қоғам тарапынан бақылауды күшейтіп отыр: себебі, бұл шараларға сотталғандардың  туған-туыстарынан өзге де құқық  қорғаушы үкіметтік емес ұйымдар, діни және қоғамдық ұйымдардың да өкілдері де қатысады.

Осы мәселе бойынша қайыра айтсақ, құқықты мемлекеттің  деңгейін бас бостандығынан айырылған  азаматтардың құқықтары мен бостандықтары  сақталуы да анықтайтынын ескерсек, еліміздегі бұл үрдістің қарқынды дамуына  көңіл  толарлық.

Келесі  бір өзекті мәселені - қылмысқа қатысты  құқық аясын одан әрі ізгілендіруді (гуманды етуді) Президентіміз Н.Ә.Назарбаев 2005 жылғы ел халқына жолдауында басты  міндеттердің бірі деп көрсеткен-ді. Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 желтоқсандағы  “Өлім жазасына мораторий енгізу туралы” Жарлығын іске асыру мақсатында өмір бойына бас бостандығынан айырылғандарды ұстау үшін Қостанай облысындағы  Жетіқара қаласынан 248 орындық локальды ұстау учаскесі құрылды [98]. Бұған қоса 2004 жылғы 10 наурызда Елбасының аталған Жарлығын іске асыру мақсатында  “Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық-іс жүргізу және Қылмыстық-атқару кодекстеріне өлім жазасын орындауға мораторий енгізуге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды [99]. Бұл қылмыстық заңнаманың гумандылыққа қарай бет бұрып, құқықтық мемлекеттің қалыптасуындағы бір белес деп бағалауға тұрарлық қадам.

Басқаша айтсақ, БҰҰ-на мүше 189 елдің 108-і заңды  түрде немесе іс жүзінде өлім жазасынан  бас тартып отыр. Ал Қазақстан Республикасы болса қазір жоғарыда көрсетілген төртінші топтан үшінші топтың қатарына қарай өте бастады.

Әділет  саласындағы реформаның бірі - Қазақстан  Республикасы  Президентінің 2004 жылғы 29 қыркүйектегі № 1449 Жарлығына сәйкес, әділет органдары 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап азаматтарды төлқұжаттармен және жеке куәліктермен құжаттандыру, сондай ақ азаматтарды тұрғылықты жерлері  бойынша есепке алу және тіркеу қызметтерін  орындауға кірісті. Елбасы Жолдауында қойылған “бір терезе” принципін  жүзеге асыруға барынша күш салынуда [100]. Ал бұл шара өз кезегінде еліміздегі электронды үкіметті қалыптастырып, одан әрі дамытуға негіз болмақ [101].

Еліміздің экономикалық өрлеуі азаматтардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарының бекуіне, кедейшіліктің  төмендеуі мен еңбекпен қамтылудың артуына, халықтың табатын табыс  деңгейінің артуына ықпал етті. Бұл  өз кезегінде өркениетті елдерде  қолданылып жүрген, бұрын біздің қоғамымыз  үшін тосын болып келген жаңа институттар  мен механизмдердің туындауына ықпал  етіп отыр. Солардың бір көрінісі ретінде  адам және азаматтың құқықтары мен  бостандықтарын соттың көмегінсіз қорғайтын  институттардың қалыптасып дамуын айтсақ болады.

Осы орайда омбудсмен институтының маңызы ерекше екенін айта кету орынды: оған Президентіміз  Н.Ә. Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан  халқына арнаған әрбір Жолдауында мән беруі де дәлел. Омбудсмен  институты жанжалдарды шешуде басымдылықты демократиялық принциптерге беретін  көптеген елдерде қызмет етеді, ол жаңа құқықтық мәдениеттің институциональды элементі. Оның қызметі азаматтар  мен чиновниктердің арасындағы горизонтальды  байланыстарды дамытуға бағытталған.

“Омбудсмен” терминінің түпкі мағынасы швед тілінде - “umbud” - күш, бедел деген мағына береді [102, С.12.]. Яғни, омбудсмен - чиновниктердің қызмет бабын жеке басына арам пиғылмен пайдаланғаны, құқықтары мен бостандықтарын аяққа таптағаны туралы азаматтардың арыз-шағымын қарауға арналған парламенттің өкілеттігі болып табылады. Бүгінгі таңда омбудсмендер әлемнің 100-ден астам елдерінде бар. Тіпті кейбір елдерде салалық омбудсмендер де бар: Америкада – университеттік, түрмелік, ал Германия мен Израильде – армиялық, Швецияда - әйелдер мен еркектердің тең құқықтығы жөніндегі, бұқаралық ақпарат құралдары жөніндегі омбудсмендер қызмет етсе, Ұлыбританияда – денсаулық сақтау саласы мен Солтүстік Ирландия жөніндегі омбудсмендер бар [103, С.52.].

Қазақстанда бұл институт енді ғана қалыптасу  үстінде, кейбір жағдайда бізде оны  ҚР Президенті жанындағы Адам құқығы жөніндегі өкілеттігінің институтымен де шатастырып жатады, ол дұрыс емес, шынайы омбудсмен чиновниктердің әрекетіне парламенттік бақылау орнатуға көмектеседі. Омбудсмен шынайы жұмыс істесе бір жағынан, ең жоғары өкілеттікке ие заң шығарушы орган ретіндегі Праламенттің құзіретін кеңейтуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан азаматтардың шен-шекпенділермен қарым-қатынасындағы қанша проблемалары шешімін табар еді: азаматтарға, оның ішінде кәсіпкерлерге мемлекеттік органдар тарапынан жасалатын қысымға, бітпейтін түрлі негізсіз тексерістерге тосқауыл қойылар еді. Ал түптеп келгенде коррупцияға үлкен тежеуіш фактор іске қосылып, еліміз құқықты мемлекет құру жолындағы үлкен бір белесті артқа тастамақ.