В.А.Сухамлинскийдің педагогикалық мұрасын оқу-тәрбие үрдісінде қолдану негіздері

В.А.Сухомлинскийдің мектепке басшылық етудегі және жұмысындағы құнды тәжірибесі бұл 1969 жылы жарық көрген «Павлыш орта мектебі» атты кітабында жан-жақты баяндалды[20;63].

1974 жылы В.А.Сухомлинскийге «Балаға жүрек жылуы» атты кітабы үшін УССР-інің мемлекеттік сыйлығы берілді, ал осы кітабы 1976 жылы қазақ тіліне аударылды.

Сухомлинский еңбектері басты да күрделі міндеттерді шешу — барлық жастарға орта білім беруге арналған.

Педагогиканың мұндай күрделі де маңызды міндеттері — комплексті түрде, мектеп практикасы арқылы, мектептің қазіргі жағдайына байланысты шешіліп, нәтижесі тез арада тарап кетті. Ол халықтық педагогиканың үлгісіне сүйенеді. Ол халықты нағыз тірі құрал ретінде педагогикалық даналықтың көзіне айналдыра отырып зерттеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Оқу-тәрбие үрдісінде В.А.Сухомлинскийдің педагогикалық мұрасын қолдану негіздері

 

2.1. В.А.Сухомлинскийдің педагогикалық идеялары, оның маңыздылығы

 

Білім беру мен оқыту органикалық талдаудың көзі, дамыған сезім мен ақылдың бірлігі, халық пен адамның үзіліссіз білім алуының қалыптасқан сұранысы. Сухомлинский өзінің көптеген еңбектерінде ең маңызды ой-пікірі — педагогтың мынадай екі мәселені шешуіне арналады.

Біріншіден, оқушыларға білім қорын жинақтауға мүмкіндік беру.

Екіншіден, оқушыларды ұдайы, барлық өмір бойы өз білімін толықтырып отыруға әсіресе, адамзат мәдениетінің қазынасын тиімді пайдалануға үйрету. Оның айтуынша, білім беру творчестволық процесс — адамның, жеке тұлғаның қалыптасуы өмірлік толастамайтын ағынды, тасқынды процесс. Оқыту, білім беру, тәрбие бір-бірімен тығыз байланысты, бірін-бірі толықтырып, кезекпе-кезек жалғасып отыратын тарихи процесс. Сухомлинский: »Адам білім арқылы жұмыс істеуге үйренуі — адамгершіліктің ең жоғарғы мұраты» — деп тұжырымдады.

Қазіргі Қазақстан Республикасында кәсіптік даярлыққа асқан қызығушылықпен талаптар қойылуда. Жаңа типті оқу орындары ашылып, оған жаңа оқу-құралдары жасалуда, гимназиялар, колледждер, лицейлер, жоғары кәсіптік училищелер, жекелей кәсіптік авторлық мектептер ашылып өз концепциясын жасау үстінде. Инженерлік — педагогикалық институттар, индустриальдық-педагогикалық техникумдар, педагогикалық колледждер көптеп ашылуда. Кәсіптік білім беру ұдайы дамуда. Бұл басқа ғылымдар мен ұдайы байланыста дамып, білім берудің комплексті жүйесін іске асыруда, жаңа теория мен концепция жасауда, мұның барлығы практикада сыналу үстінде[12;46].

Адамгершіліктің ең жоғарғы өлшеулі болып табылатын Я.Корчактың ерлігін В.А.Сухомлинский соғыстан кейін білді. “Януш Корчактың өлімі – деп жазды “Балаға жүрек жылуы ”кітабында, — оның ерлігі ерекше адамгершілік күш пен тазалықтың мен үшін жігерлендіретін шабыт болып табылады”.

Балаларды мадақтау және жазалау идеясы тәрбие құралы ретінде кездейсоқ пайда болған жоқ. Оның көп жүйелерде қызығушылық танытты. В.А.Сухомлинский – гуманистік дәстүрлердің лайықты ізбасары болып табылады. Павлыш мектебінде жазалаусыз тәрбие бүкіл педагогикалық ұжымның педагогикалық қағидасы болып табылады. “Он жыл мен, — деп жазды В.А.Сухомлинский,- өзімнің тәрбиеленушілерімді жазалаусыз тәрбиеледім және олар белгілі адамдар болып шықты”.

Балаларды мадақтау және жазалау идеясы тәрбие құралы ретінде кездейсоқ пайда болған жоқ. Оның көп жүйелерде қызығушылық танытты.

В.А.Сухомлинский баға туралы жазалау құралы ретінде айта келіп, оны тек ғана жоғары сыныптарда қанағаттанғысыз баға қою баланың жүрегін жаралайды, психологиясына әсер етеді, өзіне деген енімі жоғалады. Сухомлинскийдің айтуынша, барлық балалар І сыныпқа бір ғана мақсатпен жақсы оқу үшін келеді.

Тек ғана баланың оқудағы 7 жетістігі, оның әрбір күн сайын алға басқан қадамы оған күш-жігер береді. В.А.Сухомлинский төрт жыл бастауыш сыныпта оқығанда бірде-бір қанағаттанғысыз баға қоймапты. Бірде бір бала екімен жазаланбапты[5;12].

Баға В.А.Сухомлинскийше, жазалау емес, жалқаулығы үшін жазалау емес, әр уақытта да оптимистік түрде еңбегі үшін марапат деп түсінді.

          Эстетикалық тәрбие теориясы  мен практикасын талдауда орыстың ұлы көрнекті педагогы, ғалымы К.Д.Ушинский – «Барлық балалар бірі қалмастан әуесқой - суретші» - десе, ал В.А.Сухомлинский «Әрбір бала - ақын» деп жазған. Оның пайымдауынша эстетикалық тәрбие берудің мазмұны көркемдік талғамды жетілдірумен, оқушыларды өнерге тартып-таныстырумен ғана шектелмейді. Ол ақиқатқа эстетикалық көзқарасты, өмірдегі әсемділікті дұрыс қабылдауды, табиғатты эстетикалық тұрғыдан  қабылдауды қарастырады деген.

Мектептегі эстетикалық тәрбие берудің негізгі міндеті жас жеткіншектерді сұлулық дүниесімен таныстыра отырып, олардың танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, бізді қоршаған ортадағы сұлулықты дұрыс бағалап, түсіну білуге үйретеді. Оқушылардың рухани және дене жағынан дамуында олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, жеке басы мен мінез-құлқындағы сұлулық қасиеттерін дамыту.

Сонымен қатар Василий Александрович: "Ойынсыз ақыл-ойдың, қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады» деген.

          Яғни, оқу-тәрбие үрдісінде ойындар  мазмұнының сан алуандылығымен   ерекшеленеді.   Олардың   қайсысы   болмасын баланың танымдық деңгейлерін жоғарылатады,  белсенді  қимылдың  дағдыларын   қалыптастырады.   Ойынның   жүйелі,   мақсатты  түрде ұйымдастырлуы оның тәрбиелік маңызын арттыра түседі. Ойын түрлерінің тәрбиелік мәні зор, әрі адам денесінің дамып жетілуіне пайдасы мол. Ойынның үстінде балалардың бойындағы барлық дерлік психологиялық процестері, сезімдері мен эмоциялары, ерік – жігер қасиеттері шыңдалады, мінез – құлқы айқындала түседі.

В.А.Сухомлинскийдің еңбектерінде «мектептік-отбасылық тәрбие» ұғымы кең қолданылады. Оның пікірінше тәрбиені мектептік немесе отбасылық деп қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы біртүтас және оны қалыптастыру процесі де біртүтас сипат алады. Міне, осындай біртұтас тәрбие процесінде мектеп жетекші рөл атқарады.

В.Сухомлинский тәрбиені отбасы жағдайын зерттеуден бастайды. Ол баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса денсаулығының мықты болуына, ой-өрісінің кеңеюіне көңіл бөлді және балалардың 3-4 сыныптарға деиін бірқалыпты, тәртіпті болып келіп, 4-сыныптан кейін бастайтындығын түсіндірді. Ересек кезең – бала тәрбиелеудегі ең қиын кезең екендігін айта келіп, ата-аналарды балалармен сырласуға шақырады.

«Отбасының қоғам мен мемлекет, тіпті күллі адамзат алдындағы атқаратын  қажеті сан қырлы. «Отан отбасынан басталады» десек, адам тәрбиесі – Отанды сүю, өмірге құштарлық, сұлулықты тану бала бала кезден  жанұяда басталатыны баршаға аян» деген құнды пікір айтты.

Жанұяның тәрбие өмір салты, оның құрылымдық элементтері бір – бірімен тығыз байланысты, өйткені олардың мақсат – міндеттері ортақ іс - әрекеттің жалпы тәсілдері, әдістері және бағыттылығы бар. Жанұядағы тәрбиенің субъектілері  ата – ана мен бала, әлеуметтік мақсат, міндет, педагогикалық тәсіл, әдістер. Осы элементтерді біріктіретін негіз іс - әрекет. Ұйымдастырылған  іс - әрекет болмаса, тәрбие де болмайды. Жанұя  ата – ананың басшылығымен, бақылауымен әртүрлі іс- әрекетке (оқу, еңбек, ойын, эстетикалық, т.б.) балаларды араластыру.

Баланың жанұяда орындайтын тапсырмалары оларды орындауға қатынасы. Баланың жанұядағы орындайтын тапсырмалары оның деңгейі педагогикалық процестің бірлігі. Қазіргі уақытта мектеп пен жанұя ынтымақтастық әрекетінің келесі бағыттары айқындалған: ата-аналармен ұйымдастырушылық-педагогикалық жұмыс; ата-аналарыны сауаттылығын дамыту; ата – аналармен баланың оқу үлгерімі мен тәрбиесін жақсарту үшін жүйелі жеке дара жұмыстарын жүргізу.

В.А.Сухомлинскийдің пікірі бойынша әрбір бала тәрбиесі ұжымдағы негізгі тәрбие құралы болады. Балалар мен тәрбиешілер арасындағы рухани қарым-қатынас ұжымдық қатынастың даму процесі, В.А.Сухомлинскийдің қарым-қатынас жайындағы идеясы жаңашыл мұғалімдердің идеяларымен ұштасып жатыр. Оның қызметінде әрбір педагогтың өзінің кәсіби қызметіне шығармашылықпен қарау мәселесі басты орынды алды.

Өзінің “Мектептің жас директорымен әңгіме” еңбегіне былай деп жазды: “Егер педагогикалық еңбек мұғалімі қуаныш әкелсін десеңіз, егер күнбе-күнгі өткізілген сабақтар жалықтыратын, бірсарынды қайталанып отыратын жұмысқа айналмасын десеңіз, әрбір мұғалімді зерттеудің бақытты жолына жетелеңіз”[9;65].

Бүкіл әлемге ерекше танымал болған В.А.Сухомлинскийдің “Балаға жүрек жылуы” еңбегінде ол балаларды үйлесімді дамытуға бағытталған тәрбиешінің жұмысының жемісті болуы әрбір баланың рухани өмірі мен даму ерекшеліктерін тек ғана терең білгенде ғана мүмкін екендігін анық та және айқын көрсетіп берді.

В.А.Сухомлинскийдің көзқарасының қалыптасуына Я.Корчактың әсері ерекше болды. Я.Корчак гитлер конц-лагерлерінің бірінде 1942 жылы тамыз айының бас жерінде. Жетімдер үйінің тәрбиеленушілерімен бірге қайтыс болды. Өзінің өмірін сақтауға болар еді, оған бірнеше рет қашуға ұсынған болатын-ды. Бірақ ол өзіне шексіз сенген адамдарды сатып кете алмады. Көргендердің айтуына қарағанда, достарының геттоны тастап кету және өзін аман сақтау туралы ұсынысына, өз ісіне берілгендігімен жауап берді. Я.Корчак газ толтырылған камерада өлім азабының соңғы минуттарының алдында қолынан ұстап, балалары мен бірге болды. Бүкіл өз өміріне терең адамгершілік мән бете отырып, өз борышын балаларының алдында аяғына дейін орындады. Бұл мәселелер В.А.Сухомлинскийді ол мектепте жұмыс істеген барлық уақытта қызықтырып отырғаны мәлім, Мұғалімдер ұжымы, оқушылар ұжымы, ата-аналар ұжымы оның ұдайы мұқият назарында болды.

Аса көрнекті педагогтың қамқорлығы мен ұдайы толғаныстарының тақырыбы нақ осындай ұжым еді. Егер оның қазір шығып жатқан әрбір кітабы еліміздің мұғалімдер жұртшылығының өміріндегі ғана емес, жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу мәселесіне ден қоятын баршаның өміріндегі оқиғаға айналатын болса, «Коллективтің құдіретті күші» кітабының жарыққа шығуы-жалпы ғанибет те қуанышты құбылыс. Бұл аса көрнекті педагогтың, аса көрнекті ғалымның өмірінің соңғы жылдарында жазған, демек, мектеп өмірінің мәселелері төңірегіндегі ұзақ жылдар бойғы, ойының қорытындысы болып табылатын ойлар мен сезімдерді жинақтаған соңғы кітаптарының бірі болғандықтан да; кітап мазмұны педагогика мен мектеп өмірінің ең күрделі де, ең маңызды мәселелерінің бірі коллектив пен кісінің өзара қарым-қатынасы мен өзара ықпалы туралы болғандықтан да ғанибет те қуанышты.

Василий Александрович Сухомлинский мектеп ұжымының мәні мен оны тәрбиелеудің принциптерін терең ашып көрсетеді, идеялық-азаматтық мазмұнды коллективтің өмірі мен дамуының негізі деп белгілейді. Бұл кітаптың ерекше құндылығы кісіге коллективтік тәрбиенің ықпалын терең ашып көрсетеді. Осы бөлімді оқи отырып, автордың адамдық өзара қарым –қатынастың аса нәзік қырларына соншалық бойлап енуіне, педагогикалық бақылауларының байлығы мен сан алуандығына таң қалмасқа болмайды.

В.А.Сухомлинский «Жастарды адамгершілікке» тәрбиелеудің проблемаларын» зерттеді. Сухомлинский еңбектері басты да күрделі міндеттерді шешу — барлық жастарға орта білім беруге арналған. Ол халықтық педагогиканың үлгісіне сүйенеді. Ол халықты нағыз тірі құрал ретінде педагогикалық даналықтың көзіне айналдыра отырып зерттеді.

Ұжымда тәрбиелеу принципін кеңірек және сенімді түрде іске асыру ұлы педагог В.А.Сухомлинскийдің еңбектері мен тәжірибелерінде орын алған. Ол бұл принциптің методологиялық мөнін түсініп, тәжірибеде балаға ұжымның әсер ету күшін дәлелдеді.

    В.А.Сухомлинский соңғы еңбектері өзара қатынас мәселелеріне байланысты. Бұл еңбектерде «қарым-қатынас» термині көп кездеседі, бірақ ол В.А.Сухомлинскийдің теориялық талдауының пәні деп есептеуге болмайды. Ол педагог пен оқушы қарым-қатынасы мәселесіне көп көңіл бөлді. Әрбір қарым-қатынас түрі де педагогтың оқушыларға әсер етуін  байқатады деді[13;85].

    Педагогтың қарым-қатынасындағы авторитарлық стиль педагогтың позициясымен сипатталады. Онда педагогтың оқушылардан бағынуды талап етуі, не іс-әрекетті күшпен орындатуы, жазалау тәсілдерін қолдануы, оқушылар инициативасын табан асты етуі, оқушылар мүмкіншілігінен тыс жетістікке үміттенуіне әсер ету, тәрбиелеу тәсіліне айналады.

Мұндай жағдайда оқушылардың өз мінез-құлқын, жүріс-тұрысын реттей алмауы, қорқыныш-үрейлі күй кешуі, кез-келген іс-әрекетке қызығушылық, ниет, мотивтің болмайтындығы талай зерттеулерде белгілі болған.

2.2. В.А.Сухомлинскийдің ұжым туралы педагогикалық көзқарасы

 

А.С.Макаренконың идеясының белсенді ізбасары және жалғастырушы В.А.Сухомлинский ұжыммен және жеке оқушымен жұмыс істеу әдістемесіне көптеген жаңалық енгізді.

В.А.Сухомлинский дәстүрлердің, фольклордың, табиғаттың және т.б. тәрбиелік ықпалы мәселелерін терең және жан-жақты талдады.

В.А.Сухомлинский балалар ұжымын дамыту теориясына айтарлықтай үлес қоса отырып, ұжым туралы баяндаған терең ойлары бірсыпыра ғылыми еңбектерінде "Коллективтің құдіретті күші" және т.б. баяндалды.

Танымал педагогтың пікірі бойынша ұжымдық шығармашылық іс мына кезеңдер бойынша жүзеге асырылады:

1-кезеңде ұжымның атқаратын  жұмыстары әңгімеден басталып, шешуге  тиісті мәселелер ұсынылып, талқыланып, міндеттер белгіленіп, сұрақтар  қойылады, іс жобасы жасалады.

2-кезеңде ұжымдық іс жоспарланып, жалпы жиналыста талқыланады. Әр  ұжым мүшесі өз пікірін айтып, мәселеге байланысты сұрақтар  қойып, ұсыныстарын кіргізеді.

3-кезеңде ұжымдық шығармашылық  іс анықталады және дәлелденеді. Іс жобасы әр бөлімде талқыланып, жұмыс басталады.

4-кезеңде ұжымдық шығармашылық  іс өткізіліп, дайындық қорытындысы  шығарылады. Мұны барлық ұжым  мүшелерімен бірігіп, жетекшілері, тәрбиешілері ұйымдастырады. Бұл  іске қатысушылар үшін ең бастысы  — сергектік, өзі үшін, қабілетінше, жолдастарына және адамдарға  қуаныш әкелуге сенімділік.