Бастауыш сыныпта дамыта оқытудың ғылыми педагогикалық негiздерi

     Дамыта оқыту жүйесiнiң  маңызды тағы бiр ерекшелiгi сынып  оқушыларын ²жақсы², ²жаман²  оқушылар деп бөлмей, барлық баланың дамуы үшiн қолайлы жағдай туғызуды мақсат түтуы. Нашар оқушының да өз шамасы келгенiнше,  қабiлетi жеткен жерге дейiн еңбек етуi ойластырылған. Сол арқылы ол да өзiн мүмкiн дәрежеге дейiн дамыта алады. Бүл жолда оның қателесуi, жаңылуы әбден мүмкiн. Тек мүғалiм тарапынан көрсетiлген сабырлылық, байсалдылық оның өз күшiне деген сенiмiн арттырып, алға жетелейдi деп есептеледi.

Дамыта оқыту жүйесiнде мүғалiм мен оқушы арасында қарым-қатынас жаңа қағидаларға негiзделедi. Олар ынтымақтастықтың, өзара силастық, түсiнiктi сияқты қасиеттер. Бала өз ойын қорықпай, сенiммен айта алатындай ахуал болуы басты назарда үсталынады. Ол үшiн оның әрбiр жауабы мүқият тыңдалып, дүрысы мақталып,  қатесi еппен түзелiп отырылады.

Бастауыш мектеп оқушыларының оқу әрекетi ол орындайтын әрекеттердiң жетекшiсi, негiзгiсi. Оқу әрекетi арқылы осы кезеңге тән психологиялық жаңа қүрылымдар теориялық сана және ойлау қалыптасады.

Олармен байланысты рефлексия, талдау, жинақтау сияқты психикалық қабiлеттер дамиды. Оқу әрекеттi деп бiлiм, бiлiп алуға бағытталған әрекеттерi айту қабылданған. Ол өз бетiмен де, мүғалiмнiң жетекшелiгiмен де жүзеге асады. Осы мәселелердiң бастауыш мектеп кезеңiндегi оқу әрекетi Ш.А.Амона-Швили, В.В. Давыдов, Л.В.Занков, П.Е. Гальперин, т.б. зерттеулерiнде қарастырылды.

Дамыта оқыту арнайы педагогикалық технологияларды қажет етедi. Ол технологияларда баланы қоршаған ортамен еркiн қарым-қатынасқа түсу мүмкiндiгi берiледi.қарым-қатынастар: жоспарлау, үйымдастыру, мақсаттарды жүзеге асыру, iс-әрекеттердi талдаукезеңдерiнен түрады.    

    Дамыта оқытудың тағы бiр ерекшелiгi бастауыш мектепте  фонетиканы ойын арқылы оқыту. Атақты педагог К.Д. Ушинскийдiң:  ²бiр сарынды әрi бiр бағытта жүргiзiлген iс-әрекет бала өмiрiне шексiз зиянын тигiзедi. Сондықтан, әсiресе бастауыш сыныптарда оқыту барысында әртүрлi оқыту әдiстерi мен формаларын алмастыра отырып қолдану керек²- дейдi.

Бастауыш сынып оқушыларының бiлуге деген ынтасы мен мүмкiндiгiн толық пайдалану және оларды оқу үрдiсiнде үздiксiз дамытып отыру, сабақ барысында алған бiлiмдерiн практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшiн сабақтар ойын түрлерiн пайдаланудың орны ерекше.

Ойын- бала әрекетiнiң негiзгi бiр түрi. Ойын арқылы адам баласының белгiлi бiр буыны қоғамдық тәжiрибенi меңгередi, өзiнiң психикалық ерекшелiктерiн қалыптастырады.

Бала ойын үстiнде дүнетанудағы өз мүмкiншiлiгiн сезiнумен қатар айналасындағы адамдар мен олардың әрекетiне көңiл аударады, заттың iшкi мазмүның бiлгiсi келедi. Балалардың қиялын, ойлауын, сөйлеуiн дамыту үшiн түрлi ережелер мен ойнайтын ойындардың да үлкен дидактикалық үлкен мәнi бар. Сондықтан үстаздар мен ата-аналар бүл ойындарды белгiлi талапқа сай үйымдастырып отырулары қажет.

Ойын түрлерiн 1-сыныпта әр мүғалiм күнделiктi жүмысында  дидактикалық  ²деректiден-дерексiзге, жеңiлден-ауырға, жақыннан-алысқа² дегендi негiзгi ала отырып, бiрте-бiрте күрделендiре жүргiзуiне болады. Ойын оқушылардың фонетиканы толық меңгерiп, жазу тiгiн дамытуларына мол мүмкiндiк бередi өз беттерiмен жүмыс iстей бiлуге дағдыланады. Ойланғыштық, iзденiмпаздық қабiлеттерiн арттырады, сөз қорларын молайтуларына көмектеседi. Мүнымен қатар сабақ үстiнде ойын түрлерiн қолдану оқушылардың оқып отырған сабағына қызығушылығын арттырады,оған белсендi түрде қатысып, түсiнбегенiн түсiнуге мүмкiндiк туғызады.

1.2. Дамыта оқыту идеясының үзақ  тарихы бар. Ерте кезенде бастау  алған, ойшылдардың бiлiм мен ақыл  –ой тәрбиесiнiң ара қатынасын, олардың бала дамуына әсерiн  зерттей келе мына төмендегiше  түжырымға келемiз:

1. Дамыта оқыту жүйесi ХUII ғасырдан бастау алған. Шет ел ғалымдары мент Ресей ойшылы педагогтарының сорл кездегi iрге тасын қалаған дамыта оқыту жүйесi әр кезенде өз деңгейiнде дами отырып бүгiнгi күнге дейiн жеттi. Я.А. Коменскийден бастау алған бүл оқытудың түрi өз тиiмдiлiгiмен бүгiнгi күнге  дейiн жетiп отыр.  И.Т. Песталоцци баланың ақыл-ойын, барлық қабiлет-қасиеттерiн дамытса, орыстың үлы ағартушысы К.Д. Уленский де өз дидактикалық еңбеңтерiнде дамыту мәселесi ерекше тоқталып, арнайы әдiстеме жасады. ²оқыту дамуды өзiмен бiрге ала жүредi² деген Л.С. Выготский пiкiрiмен көп нәрсе аңғаруға болады. Нәтижесiнде дамыта оқыту проблемасына арнайы екi iлгерi эксперимент жасалып, оның бiрiн Д.Б. Элъконин, В.В. Давыдов, ал екiншiсiн Л.В. Занков басқарады.

Зерттеушiлердiң мақсаты Л.С. Выготскийдiң 1930 жылдардың басында  жасаған оқытумен дамытудың ара қатынасы жайлы болжамдар болса, осы зерттеу жүмыстары бастауышта бiлiм беру iсiне үлкен өзгерiстер енгiздi.

Одан кейiнгi 20 жыл көлемiнде  дамыта оқыту психология мен педагогика  ғылымдарына келесi мәселесiне айналды. Бүл жүйенiң авторлары ²дамыта оқыту деп-оқыту мақсаты, мiндеттерi,әдiс-тәсiлдерi баланың даму заңдылықтарына сәйкестендiрiлген оқытуды² айтады –деп түжырымдаймыз.

Осы дамыта оқыту жүйесiнде қазақстанда CIC ғасырда педагог – ағартушылар еселi еңбектерiн қоса бастады. Осы еңбектерге сүйене отырып дамыта оқыту проблемасының даму бағыттарына сараптама жасай отырыпмына төмендегiше негiзгi бағыттарға тоқталамыз.

1-бағыт. Баланың бойындағы қүмарлығын, қызығушылығын жойып алмай, оның  үнемi алға жылжуға деген табиғи  талап –тiлектерiн, сүраныс пен  мүқтаждығын ескеру, шығармашылығын  жетiлдiру.

2-бағыт. Бiлiмдi өз бетiмен iздену  арқылы алуға қолайлы жағдай  жасау.

3-бағыт. ґзiн-өзi дамытатын, түлға қалыптастыру.

қазiргi кездегi педагогикалық технологиялардың философиясы iзгiлiк, жеке бастың даму теориясына негiзделiп отыр.

П.К. Селевко педагогикалық технологияларды мәндiлiгiне, қолданылуына, үйымдастырылуына қарай төменлегiдей топтарға бөледi:

1. қолдану деңгейiне қарай (жалпыпедагогикалық, пәндiк және әдiстемелiк, модульдiк)

2. Философиялық негiзiне қарай (материалистiк, идеалистiк,диалектикалық, метафизикалық, iзгiлiктi, ғылыми, прагматикалық т.б.)

3.  Психикалық дамудың жетекшiсi факторына қарай ( биогендiк, социогендiк, психогендiк)

4. Ғылыми түжырымдамасына қарай (ассоциативтi-рефлекторлық, биховиристiк, гештальттехнология, дамытушылық)

5. Тұлғалық құрылымдарға бағыттылығына қарай (ақпараттық, әрекеттiк, сезiмдiк, эвристикалық, қолданбалы, өзiн-өзi дамытушы)

6. құрылымдық мазмүндық сипатына қарай ( бiлiмдiк және тәрбиелiк, жалпы және кәсiби бағытты, технократтық және гумандық)

Бастауыш мектепте қолданытып жүрген технологияларды бiлiмдiк өрiстерiне қарай төмендегiш топтауға болады.

1. Тiлдiк өрiс.

Бұл топ өте жас кезден бастап кубиктер арқылы жылдам оқуға үйретуге арналған Н.А. Зайцевтiң: каллиграфияны дүрыс қалыптастыру, сауатты жазуға үйретуге арналған Е.Н. Потапова және басқа да технологиялармен сипатталады.

Республикадағы бастауыш мектептi оқыту мазмүны жаңартылды. Жаңа мазмүнды ескi әдiстермен енгiзуге болмайтындығы белгiлi. Оқулық қанша жақсы болғанымен онымен жүмыс жасайтын мүғалiмдер оқытудың жаңа тәсiлдерiн меңгерменген болса, оқулықтардың негiзгi идеясы, дамытушылық мәнi iске аспауы мүмкiн. Сол себептi бүгiнгi күнi мектеп мүғалiмдерiнен жүмыстың жаңа тәсiлдерiн қолдану қатаң талап етiлiп отыр.

Дамыта оқыту арнайы педагогикалық технологияларды қажет етедi. Ол технологияларда баланы қоршаған ортамен еркiн қарым-қатынасқа түсу мүмкiндiгi берiледi. қарым-қатынастар: жоспарлау, үйымдастыру, мақсаттарды жүзеге асыру, iс-әрекеттi талдау кезендерiнен түрады. °р кезен бала түлғасының дамуына өз үлесiн қосады. Жүмысымыздың келесi бөлiмi осы мәселеге арналады.

 

 

 

 2.2 Дамыта оқыту технологиясын жетiлдiру (педагогикалық тәжiрибе және оның нәтижесiн)

 

Бiлiм берудi реформалауды жүзеге асырудың мақсат - қазiргi уақыттағы оқыту үрдiсiн технологиялардың қажеттiлiгiмен туып отыр, - дейдi  үстаз жаңа технологиясының маңызы жайлы ой талғап, - соңғы жылдары В.В. Шаталовтың интенсивтi (тiрек сигналдарын пайдалану арқылы) оқыту, үрдiсiн технологияландырудың қажеттiлiгiнен  туып отыр.

²Педагогикалық технология² туралы педагог ғалымдардың пiкiрi осы орайда еңбектенiп жүрген әрбiр үстазға түсiнiктi.

Педгогикалық технология – оқу тәрбие процесiнiң алдын –ала жүйелi түрде жоспарлануы және оның тәжiрибеде жүзеге асуы. Педагогикалық жүйе – бiр – бiрiмен байланысты әдiстер, педагогикалық процестер, жеке түлға қалыптастыруға әсер ететiн нақты мақсатты, бағытты педагогикалық әрекеттер.

        Демек, бала бiлiмiн шығармашылық  деңгейге жеткiзуде педагог -ғалымдар  төмендегiдей оқыту әдiстерiн үсынады.

1. түсiндiрмелi иллюстративтiк.
2. Бағдарламалық
3. Эвристикалық
4. Проблемалық
5. Модульдық

әр үстаз өз жүмысында бүл әдiстердi пайдаланады, бiрақ, ғылыми нақтылық, жүйелiлiк жетiспейдi. Дегенмен белгiлi ғалымдар Эльконин мен Довыдовтардың дамыта оқыту технологиясын  өз тәжiрибеме батыл енгiзудемiн. Осы технологияны ²қазақ тiлi² пәнiнде мына мақсаттарда жүзеге асырды:

1. Дамыта оқыту өтiлгелi отырған оқу материалының негiзiнде оның басты ерекшелiгiне байланысты жүзеге асады.
2. Мүғалiм мен оқушы iс әрекетiнiң негiзiнде жүзеге асады.
3. Оқушы белсендi субъектiге айналады да, ал , мүғалiм көмек берушi, үйымдастырушы бағыт берушi деңгейде болады.

Дамыта оқыту технологиясы туралы сөз қозғалғанда оны оқытудың жаңаша  әдiстемесi деп ойлауға болмайды. Бүл  адамзат баласынң өз үрпағын оқыту, тәрбиелеудегi озық, тиiмдi iзденiстерiн, тәжiрибелерiн жалғастыратын, яғни, классикалық педагогиканың озық үлгiлерiн жаңашылдықпен дамыту болып табылады.

Жалпы ²педагогиаклық технология ² дегендi қалай түсiнемiз, неге бүгiнгi күн талабында технологияға жүгiнемi, оқу процесiнiң бүгiнгi жағдайында осы технологияның оқушыға берерi қандай? Жалпы, егемен елiмiздiң жаңа мүратты үрпағын даярлауда әр үстазды толағдыратын мәселелерде  жеткiлiктi. Себебi, жеке түлға, яғни, дарынды, шығармашылық түлға қалыптастыру бiлiм  мен тәрбие берудегi мемелекеттiк iстiң ең маңыздысы болып отыр. Демек, осы игi оқыту мақсатына жетуде педагогикалық технология тиiмдi жолдарды көрсетедi.

Дамыта оқыту технологиясы қарапайым тiлмен айтқанда, жүзеге асатын ғана, нақтымақсаттардың алднала ойластырылыған нақты жобасы, яғни, белгiлi педагогикалық жүйенiң тәжiрибеде жүзеге асатын жобасы.

Дамыта оқыту жүйесiндегi қойылатын сүрақтар проблемалы, ойлауды, пайымдауды қажет ететiндей етiп берiледi. Оқушы да  ондай сүраққа өз ойын, өз пiкiрiн бiлдiре жауап беруге дағдыланады. Көрнекiлiк әдiстер де осылайша жаңа мақсаттарға сәйкес өзгертiле, күрделендiрiле пайдаланылады.

Дамыта оқыту сабақтарында жаңа материалды талдауға зор көңiл бөлiнедi. ґйткенi, талданбаған шығарма бала жүрегiне жетпейдi деп есептелiнедi.  Талдау – бiрлескен iзденiс. Iзденiс барысында мүғалiм әр баланың көңiл-күйiн бақылауға, о- пiкiрiн байқауға мүмкiндiк алады. Интелект деңгейiн анықтай алады.

Сабақтың әрекет теориясына сәйкес үйымдастырылуы – баланың жеке басын дамытудың басты мақсаты.

1. баланың боййындағы қүмарлығын жойып алмай, оның үнемi алға жылжуға  деген табиғи талап-тiлектерiн, сүраныс пен мүқтаждарн  ескеру, шығармашылығын жетiлдiру.
2. Бiлiмдi өз бетiнше iздену арқылы алуға қолайлы жағдай жасау.
3. өзiн -өзi дамытатын түлға қалыптастыру.

Сонымен бiз дамыта оқыту мен дәстүрлi оқыту жүйелерiнiң ерекшелiктерi мен өзгешелiктерiне тоқталып кеттiк. Айтылғандарды қорыта келе, дәстүрлi оқыту әдiстемесi негiзiнде метафизикалық (экстенсивтiк, сандық, мазмүндық) әдiснама, ал дамыта оқыту технологиясының негiзiнде дилтикалық (интенсивтi, сапалық, мәндiлiк) әдiснамасы жатыр деп айтуға болады. Дәстүрлi оқыту балада бiлiм, бiлiк дағды алуға қажеттi ақыл, сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын бiлiмдi қүю керек деген көзқарасқа, ал, дамыта оқыту бала бойындағы табиғи қабiлеттердi жаңа белестерге көтерудi мақсат түтатын принциптерге негiзделген. Дәстүрлi оқыту жаттауға, есте сақтауға, ал, дамыта оқыту дербес жүмыс iстеуге алған бiлiмдi пайдалана бiлуге үйретедi. Айтылғандарды кесте түрiнде төмендегiдей бейнелеуге болады.

Дамыта оқыту арнайы педагогикадлық технологияларды қажет етедi. Ол технологияларда баланы қоршаған оратмен еркiн қарым - қатынасқа түсу мүмкiндiгi берiледi. қарым-қатынастар: жоспарлау, үйымдастыру, мақсаттарды жүзеге асыру, iс-әрекеттi талдау кезеңдерiнен түрады. әр кезең бала тұлғасының  дамуына өз үлесiн қосады. Жұмысмыздың нәтижелi, сапалы болуына ықпал жасайды. Нысыптың қазақ тiлi сабағында оқулық кiрiктiрiлiпберiлгендiктен бiрiншi  мәтiнмен жүмыс сабақтың екiншi жартысында жазбаша жаттығулар мен баланы сауатты жазуға берiлген тақырыпты меңгеруге  арналады. Мiне осындай кездерде модульдi оқыту, деңгейлеп  оқыту, баланың тiл байлығын  дамыту мақсаттарында түрлiше әдiс-тәсiлдер қолданылып жүмыс жүргiзiледi.

Дамыта оқыту технологиясының бiрнеше түрлерi бар. Оларды қазiргi кезде сабақта пайдаланып отырамыз. Соның бiрi сын түрғысынан ойлау. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы әлемнiң түпкiр-түпкiрiнен жиылған бiлiм берушiлердiң бiрлескен еңбегi. Тәжiрибенi жүйеге келтiреген Джинни Л. Ситл, Кутис С. Меридит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негiзi  Ж.Пиаже, Л.с. Выгодский теорияларын басшылыққа алады.