Бастауыш сыныпта дамыта оқытудың ғылыми педагогикалық негiздерi

Орыстың ұлы ағартушысы К.Д.Ушинский де өз дидактикалық еңбектернде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыта отырп, дамыту мәселелерiне ерекеше тоқталып арнайы әдiстеме жасаған.

Осылай бола түрғанмен, ²дамыта оқыту² деген терминге көзқарастар мен пiкiрлер әр түрлi. Себебi ²дамыта оқыту² үғымына берiлген түсыныктер әр түрлi және ²дамыпайтын оқыту бола ма ?² деген сүрақтар жиi қоылады. Алайда дүстүрлi оқыту бал дамуына тек қондырғы ғана болып, дамуғы стихиялы әсер етсе ²дамудың соңында жүрсе² ал, екншi жағдайда ²оқыту дамуды өзiмен бiрге ала жүредi ² деген Л.С. Выгодский дiң пiкiрiнен кө п аңғаруға болады. Алғашқыда оқытудың тиiмдiлiгiн  алылнған бiлiмнiң көлемiнене сапасынмен өлшенсе, соңғыда бiлiмнiң тиiмдiлiг қабiлеттiң деңгейiмен, әрекеттiң негiзiгi түрлернiң қаншалықты дамығандығмен өлшенедi.

Дамыта оқыту деген термин  психология ғылымының қайнауында туып, баланың дамуын қарастыратын (Ж.Пиаже), ойлаудың әртүiрлi деңгейiн, типтерiн (Л.В. Выготский, А.Н.Леонтиьев, С.Л. Рубинский) жiәне басқа да психиканың функциясын зерттеген (Б.Г.Аньев, А.А.Люблинкая т.б. ) iс-әрекет теориясының психологиясын жасаған (А.Н.Леонтиьев, П.Я.Галперин)  еңбектерiнде жалып жан-жақты талданған. Нәтижеде дамыта оқыту проблемесына арналған екi iргелi эксперимент  жасалып, оның бiрiн Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов ал, екiншiсi Л.В. Зайков басқарды.

  Зерттешiлердiң мақсаты Л.С.Выгодскийдiң 1930 жылдардың басында жасаған  оқыту мен дамытудың ара қатынасы  жайлы болжамның дүрыстығын тексеру, нақтылау. өткiзiлген зерттеу жүмыстары  бастауышта математикалық бiлiм  беру iсiне үлкен өзгерiстер енгiзедi. Мысалы, 1969 жыл арифметика курс  ыматематикаға ауытырылыды. Бiрақ  бүл курста да негiзiнен назар  баланың дағдыларын қалыптастыру, жай типтiк есептер шығаруда  болып қалды, оқыту әдiстерi, сабақ  үйымдастыру түрлерi, бiлi, бiлiк, дағды  қалыптастыруға бағытталғандықтан, дамыта оқыту идеясы жүзеге  аспайды.

Одан кейiн жиырма жыл көлемiнде дамыта оқыту псхология мен педагогика ғылымдарының келелi мәселесiне айналды. Жүйенiң авторлары «дамыта оқытуң деп – оқыту мақсаты , мiндеттерi , әдiс- тәсiлдерi баланың даму заңдылықтарына сәйкестендiрiлген оқытуды айтады. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа қүрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерiстер болуы тиiс деп есептейдi. Жүйенiң басты мақсаттарының бiрi- баланы оқыта отырып жалпы дамыту, оның еркiндiгiн қалыптастыру, өз бетiнше iзденуге, шешiм қабылдауға дағдыландыру, жекелiк қасиеттерiн ескеру, басшылыққа алу, әрi үшқырлау, түлғалыққа бағыттау. Мақсаты балалрға дайын пәндәк бiлiм, бiлiктердiң белгiлi бiр жиынтығын берумен шектелетiн, нәтижесiнде догмалық ойлауы басым, дайын нүсқаулар мен бүйрықтарды осындай бiлетiн адамдарды тәрбиелейтiн қазiргi мектепте орын алып отырған дәстүрлi оқыту жүйесi мүндай адамдарды дайындауға негiз бола алмайтындығын өмiр көрсеттi.

Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабiлеттi адамдар тәрбиелеу үшiн дамыта оқыту жүйесiн ең негiзгi басшылыққа алар нысана деп бiлемiз.

Оқыта отырып дамыту мәселесiне арналған дәстүрлi оқытуға өзгерiстер енгiзуге ықпылын тигiздi. Оқыту барысында баланың ақыл- ойын, қиялын т.б. танымдық үрдiстерiн дамытып қоймай, баланы әртүрлi әрекеттiң субъектiсi болып қалыптасуын қамтамасыз етудi алдыңғы қатарға шығарды.

Дамыта оқыту идеясын алғашқылардың бiрi болып 1959-60 жылдары қолға алған академик Л.В.Зайковтың басшылығымен жасалғанбастауышта оқытудың жаңа жүйесiн мүғалiмдер қауымы үлкен ықыласпен қабылдағанымен, белгiлi себептерге байланысты өрiстеп кете алмады. Тек 1990 жылдары ғана Ресеу мектептерiнде қайтадан қолданала бастады. қазiргi бүл жүйе дәстүрлi оқытумен қатар пайдаланылып келедi.

Л.С.Выготскийдiң теориясы Д.Б.Эльконин басқарған шығармашылық топ жүмысында әрi қарай жалғастырылады. Баланың өзiн- өзi өзгертушi субъектi ретiнде дамуына арналған түжырымдама жасалып, зерттеулержүргiзiлдi. Екi авторлар тобы да өз жүйелерi бойынша оқу бағдарламаларын, оқулықтарын, әдiстемелiк қүралдар дайындап шығарды. Осылайша, дамыта оқыту ғылыми теориядан практикалық iс тәжiрибеге батыл ене бастады.

Жалпы бiлiм беретiн мектептiң бастауыш сатысындағы бiлiм мазмүны түжырымдамасында былай делiнген:Бiлiм мазмүнын жаңартудың ғылыми негiзiнде бастауыш сынып оқушысын белгiлi бiр қажеттi бiлiктер мен дағдылардың иесi, оқу әрекетiнiң субъектiсi, әр- түрлi мәдениеттермен өз көзқарасы түрғысынан диалогқа түсетiн автор жас ерекшелiгiне сәйкес өз жасын қалыптастыруға күш жүмсап еңбектенетiн бала деп қарастыратын, осыған орай көп қырлы құрылымды бiлiм – тәрбие мазмұнын анықтыап қүруға көмектесетiн қазыргi заманғы дамыта отырып, оқыту  идеясы алынады.

Бастауыш сатыдағы оқытудың мақсаты мен бiлiм мамзмүнынның негiзiнде алынған дамыта оқыту идеясына оның үстанымдарына сәйкес бiлiм мазмүнынның /негiзiне алынған/мынадай қүрамы анықталады.

• дүние туралы /көркем, мифтiк т.б. түсiнiктермен байланысты дүниенiң ғылыми бейнесi/;
• оқушыда қалыптасуы тиiс әрекет түрлерi /ойын, оу, еңбек, қарым-қатынас/;
• дүниенi танып бiлудiң әдiс-тәсiлдерi /логикалық,ғылыми/ туралы бiлiм, бiлiктер.

Дамыта оқытудың түпкi мақсаты әр пәндi оқытудың тиiмдi әдiстерiн, түрлерiн таңдап пайдалануға үнемi нысана, тiрек болып отырады. Мысалы, пәндердi дамыта отырып, отырудың түпкi мақсатының бiрi оқушыларды талдап, одан қорытынды шығару, бiр объектi қызметiнң әртүрлi қырлары бар екенiн көрiп ажырату, объектiнiң басқалармен байланысын анықтау; мәндi белгiлерден, мәнсiздерден ажырату; объектiлердiайырма белгiлерiне қарап жiктеуүқсас белгiлерi арқылы топтау, бақыланған құбылыстарды жалпылау, белгiлi әрекет тәсiлдердi танс, емес жағдайларға қолдану, т.б. осылар жалпы интеллектуалдық бiлiктердi қалыптастыру десек, осы ²тiзiмнiң² өзiнде-ақ оқу материлдары оқытудың логикалық әдiстерi мен тәсiлдерi анық көрiнедi.

Дамыта оқыту әдiстемесiндегi ең басты нәрсе- оқушыларды шығармашылық әрекет жағдайларына енгiзу. Мүның өзi эвристикалық және зерттеу ерекше мән берiлетiнiн көрсетедi.

қазiр дамыта оқытуға тән бүл сияқты әдiс-тәсiлдер, оқу жүмысын үйымдастыру түрлерi мектеп тәжiрибесiнде кең қолданылып жүр. Тек, олардың сыртқы белгiлерiмен әуестенiп, түпкi мақсат, мiндеттерi назардан тыс қалмағаны жөн.

ІІ. Негізгі бөлім

2.1 Бастауыш сыныпта дамыта оқытудың дидактикалық ерекшелiктерi мен мүмкiндiктерi

Қазiргi кездегi қоғамда болып жатқан өзгерiстердi iзгiлендiру процесi – баланың еркiн талап етедi. Мектеп бiтiрген баланың өмiрде кездестiретiн сан түрлi қиындықтарынан қиналмай өтуi оның ақылының, еркнiнң , сезiмiнiң және оның жалпы дамуының деңгейiне байланысты. Сондықтан да бастауыш сыныптарда бiлiм беру жүйесiне ерекше мән беруiмiз қажет.

Сондықтан тәрбие баланың даму кезеңiндегi адамның рухани зегiн қорекендiрушi болып бiлiмiн бүрын жеткiзуi тиiс. Бiрақ тәрбиенiң жеткiзiлу қажеттiлiгi де , тәсiлi де бүгiнгi күнгi жастар үшiн мүлде басқаша. Олар тәлiм-тәрбиенi үлкендерден, мүғалiмдерден насихатта жолымен емес, тек шынайы сезiм қатынасында ғана алады.

Сөйтiп оқу – тәрбие процесiн iзгiлендiру, баланың сезiмiне әсер ете оқыту мәселесiнiң туындауы жеке түлғаның рухани адамгершiлiгiн дамыта оқыту iсiнiң басталуына себеп болып отыр. Оынң жеке түлғаның өзiн-өзi тануына, өзiндiк бағдарын анықтауға мүмкiндiк туғызатындай iс-шаралар кешенi өмiрге кеуде.

Жеке түлғаның рухани-көзқарасын дамыта оқыту дегенiмiз, мүнда оқыту мен тәрбиелеудiң бiртүтастығы көзделедi. Ада бойындағы жағымды қасиеттер мен жағымды ойлар балаен iштей сезiмдiк байланыс орнағанда ғана бiр-бiрiне ауысады.

Дегенмен, заман талабына сәйкес өмiр сүру тәртiбi адамның өзiн-өзi өзгертуiне, өзiндiк көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етпей қоймайды. Сондықтан жеке түлғаны дамыта оқыту үрдiсiн жандандыру iсi оқу-тәрбие процесiнң  мазмүны жаңартуға бағытталған жаңа бетбүрыс болып табылады.

Дамыта оқыту – дәстүрлi оқытуға соңғы уақыттарға дейiн балама жүйе деп қарастырылды. Оның нәтижесiнде әр оқушы өзiн-өзi өзгертушi субъект дәрежесiне көтерiлуi көзделк, соған оқыту барысында лайықты жағдайдар жасау үлкен нәтиже бердi.

Дамыта оқытудың Д.Б.Эльконин – В.В.Давылов жасаған жүйесiнiң көзделген мақсаттарға жету тек беленың өзiнiң белсендiлiгiне баййланысты. Осына орай, бүл жүйенiң әдiс- тәсiлдерi де оқушының оқу белсендiлiiгiн үйымдастыру, қолдап, көмектесiп отыруды көздейдi. Бүл жүйемен дәстүрлi оқытуды салытыру мынадай қорытынды жасауға негiз болды. Дәстүрлi сабақтардың әдiстерiнiң мәнi төмендегiдей үш қүрамдас бөлiктермен анықталады:

1. үлiгiнi көрсеу
2. түсiндiру
3. бақылау, бағалау

яғни мұғалiм сабақ мазмұнын жақсылап айтып түсiндiрiп шығады. Содан соң оны меңгеруге арналған жаттығулар орындалады.

Дамыта оқытуда баланың iзденушiлiк- зерттеушiлiк әрекетiн ұйымдастыру басты назарда үсталады. Ол үшiн бала өзiнiң бүған дейiнгi бiлетiн амалдарынң, тәсiлдерiнң жаңа мәселенi шешуге жеткiлiксiз екенiн сезетiндей жағдайға түсуi керек. Дәстүрлi оқытуда оқу процесiне қатысушылардың басқарушылар мен орындаушылар²  түрiндегi рольдерi белгiленген. Басқарушылардың қарым-қатнасы қарапайым басқару түрiмен қатал әкiмшiлiкке дейiнгi щеңбер iшiнде жүзеге асып жатады. Олардың iсiнiң негiзгi мәнi- оқушыларды белгiленген нысанаға қарай бастау,ал орындаушылар мұғалiм соңынан ерiп огтырулары керек. Мәселенiң бұлай шешiлуi дамыта оқыту жүйесiнiң мақсаттарына мүлдем қайшы келедi.

Дамыта  оқытудың Л.В. Занков жасаған жүйесiнiң ерекшелiктерiне тоқталып өтелiк. Бұл жүйе дәстүрлi оқытудан төмендегi ерекшелiктерiмен, өзгешелiктерiменайқындалады.

• оқыту мазмүнындағы өзгешелiктер;
• мақсаттағы айырмашылықтар;
• дидактикалық принциптердегi өзгешелiктер;
• әдiс – тәсiлдердегi ерекшелiктер;
• оқытуды өзгеше үйымдастыру;
• мүғалiм еңбегiнiң нәтижелiлiгiнiң анықтаудың жаңа көрсеткiштерi;
• мүғалiм мен оқушы арасындағы жаңаша қарым-қатынастар;

Л.В. Занков жүйесiне сәйкес бастауыш мектептiң негiзгi  мақсаты баланы жалпы дамыту. Ал жалпы дамыту деп байқампаздығын, ойлауын дамыту және практикалық iс-әрекеттi меңгеру қабылданады. Сондай –ақ ақыл, жiгерi, сезiмдерiнiң дамуы алынады.

Осы тұста мұндай көзқарасты ұлы Абай да уағыздап кеткендiгiне тоқталған жөн. қоршаған ортаның шындығын мойындап отырып, Абай ақыл мен сана еңбек барысында қалыптасатындығын айтады. Ол адамның iшкi сезiмдi қуаттарын бiртүтас етiп алады. Оның он жетiншi сөзiндегi қайрат, ақыл жүректiң сөз таластыруында  тек бiрлесiп ынтымақтасқан жағдай ғана күш алатын үш түрлi жан қүбылысын әдеби публистикалық түрғыдан көрсеткенiн байқаймыз. Бүдан бүл мәселенiң үлттық психологиямыз бен философиямызда да ежелден көтерiлiркеле жатқандығын көруге болады.

Л.В. Занков жүйесi дәстүрлi оқыту жүйесiнен басқаша дидактиикалық прициптерге негiзделген. Ендi ерекше тоқталуды қажет ететiн кейбiр принциптердiң мәнiң аша кетейiк.

Жүйедегi бүгiнгi күннiң өлшемiмен қарағанда айрықша көкейкестiлiгiмен  ерекшеленетiн принцип, жоғары қиындықта  оқыту-принципi. Бұл қағида баланың қиындатылған тапсырмаларды орындауға мүмкiндiгiнiң бар екендiгiне көз жеткiзедi.

Шведтiк нейробиолого Холгер хиден өз зерттеулерiнде баланың миындағы клеткалар бiр-бiрiмен байланыстаратын талшықтар (нейрондар) тек ойлау әрекетi болған жерде ғана молайып, жиiлей түсетiндiгiн, сондықтан өте жас кезде баланың миын жүмыс iстеуге ынталандырып отыру керектiгiне назар аударады. Белсендi ой қызметiнсiз клеткалар бай талшықтар қүрай алмайтындығына; содан барып олардың қымметi төмендеп, бара-бара семе беретiндiгiне көзiмiздi жеткiзедi. Ғылымға белгiлi әртүрлi себептермен аңдар арасында қалып қалған алмауының басты себебi де осы болар.

Айтылғандарды қорыта келе, бастауыш сынып оқушыларының қарқынды ой еңбегiмен айналысуға табиғи мүмкiндiктерiнiңт бар екенiң оқыту процесiнде  ескерту қажет деген тұжырымға келемiз.  Дамыта оқытудың жүйелi маңызды принциптерiнiң бiрi-теориялық бiлiмнiң жетекшi ролi приципi. Бұл прициптерi балалардың теорияны  жаттауы, терминдердi есте сақтауы деп түсiнген жөн. Керiсiнше, оқыту барысында қарапайым бақылаулар, зерттеулер жасау арқылы,  өмiр заңдылықтарына көздерiн жеткiзу, қорытынды жасауға дағдыландыру.

     Дамыта оқыту жүйесi дидактикалық принциптерiнiң iшiнде ²оқытудың тәрбиелiк мәнiнiң болуы² жайлы ешнәрсе айтылмайды. ґйткенi оқушылардың адамгершiлiк қасиеттерiн, қүқықтылығын қалыптастыру арнайы жарияланбағанымен түтас жүйе, оның қүрамдас бөлiктерi, әдiстерi арқылы iске асып жатуы ойластырылған.

      Бүл жүйенiң қағидаларын  дүрыс түсiнiп, жүрегiмен қабылдаған  әрбiр мүғалiм өз сабақтарының  дамушылық функциясын өз бетiнше- ақ арттыра алары сөзсiз.

      Дамыта оқыту жүйесiндегi қойылатын сүрақтар проблемалы, ойлауды, пайымдауды қажет ететiндей  етiп берiледi. Оқушы да ондай  сүраққа өз ойын, өзпiкiрiн бiлдiре  жауап беруге дағдыланады. Жауаптардың  бiрнеше вариантта болуы мүмкiн  екендiгi қарастырылады. Дидактикада  салыстыру негiзгi тәсiл болып  табылады. Заттарды салыстыра отырып  түсiнiп тек адамға ғана тән. Балалар салыстыру тәсiлдерiмен  мектепке келгенге дейiн де  бiршама танысады. Ал мектепке  келген соң, оқудың алғашқы күйiмен  бастап бүл тәсiл туралы пайдаланыла  бастайды.

     Мүғалiм салыстыру  әдiсiмен сабақ жүргiзе отырып, оқу материалын оңай, көрнекi етiп  үстауға мүмкiндiк алады. Баланың  қиялын дамытады. Салыстыру белгiлi мен белгiсiз арасындағы көпiр  сияқты, оқушыларға өмiрiнен тысқары  бiлiмдi меңгеруге көмектеседi. Салыстыра  отырып, оқушы заттар мен объектiлердiң  байқамай, көрiнбей қалатын белгiлерiн  анықтауға үйретедi. Баланың байқампаздығынан  артады. Ол байқамсыздық- баланың  жалпы дамуындағы негiзгi психологиялық  компонент болып табылады. Оқушы  салыстыра отырып бүрынғы өтiп  кеткен материалдар мен жаңа  бiлiм арасындағы логикалық байланыстарды  анықтауға үйренедi.