Қазақстан Республикасы Президенті өкілеттіктерінің ерекшеліктері

Бұл салада АҚШ  президенті де кең өкілеттіліктерге ие, ол әрі үкімет Кабинетінід басшысы  болып саналады. Кабинетке елдегі кұқық тәртібін сақтауға жауап беретін   негізгі   құрылымдардың министрлері де кіреді.

Олардың бәрін  президент өзі іріктеп, тағайындайды. Мемлекетте заңдылықтың сақталуында АҚШ президенті жанындағы атқарушы аппаратқа кіретін Ұлттық қауіпсіздік кеңесі де үлкен роль атқарады. Бұдан бөлек, АҚШ президенті федералдық атторнейлік қызмет басшысын, мемлекеттің кұқық қорғау органдары жүйесіндегі маңызды буын болып саналатын және мемлекет атынан қылмыстық іс қозғау, заң бұзушылықты тергеу, сотта айыптауды қолдау және құқық бұзушыларды қылмыстық жауапкершілікке тарту өкілдігі берілген - бас атторнейді тағайындайды. Айырықша жағдайларда АҚШ президенті мемлекетте құқық тәртібін сақтау үшін елге төтенше жағдай енгізуге құқылы. Корея Республикасы, Боливия, Мексика, Алжир, Конго және Филиппин президештері де осындай функцияларға ие.

5) Экологиялық функция - қазіргі кезде президент қызметінің маңызды 
бір     бөлігі       болып табылады,        себебі адамзаттың,

мемлекеттіліктің  өмір сүруі экология жағдайына тікелей  байланысты. Бұл бағыттағы президент қызметі табиғат қорғау зандарын жетілдіруге шоғырланған.

Осы қьізмет  салдарынан көптеген елдерде қазіргі  кезде табиғатты қорғау туралы ұлттық бағдарламалар жасалып, жұмыстар атқарылуда. АҚШ-та мәселен, қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұлттық саясат туралы зац қабылданған, ауаның, су қоймалары мен жердің өндірістік және тұрмыстық қалдықтармен ластануын болдырмау жөнінде ұзақ мерзімге арналған бағдарламалар жасалынған. Қоршаған ортаны адамдар қызметінін, жағымсыз әсерінен қорғаудың нақты алдын-алу шаралары қарастырылған. АҚШ президенті жанында кеңесші орган - қоршаған ортаның сапасы жөніндегі кеңес, сондай-ақ табиғат қорғау завдарының орындалуына бақылау жасау өкілеттігі берілген табиғат әлемін қорғау жөніндегі федералдық агенттік жүмыс істейді [8 ].

Бразилия, Кипр, Колумбия, Оңтүстік Африка Республикасы, Франция және басқа да бірқатар елдердің президенттері қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметті, экологияны бүзғаны үшін заң алдында жауапқа тарту шараларын қарастыратын заң актілері жүйесінің қызметін реттеу мен бақылауды жүзеге асырады.

Президенттің  сыртқы функциясы мемлекетті халықаралық аренада көрсету жөніндегі қызметінің басты бағыттарын құрайды. Олар мемлекеттің: басқа мемлекеттермен қарым-қатынасын қалыптастыруды және қолдауды, елді сыртқы басқыншылықтан қорғауды қамтамасыз ету секілді сыртқы міндеттерін шешуге бағытталған. Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға сәйкес президенттің екі негізгі сыртқы функциясын бөліп қарауға болады:

• басқа мемлекеттермен өзара тиімді ынтымақтастыкты дамыту;

• елді сыртқы жаулардың басқыншылығынан қорғауды қамтамасыз 
  ету.

1. Әлемнің басқа мемлекеттерімен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту функциясы тең құқықтық экономикалық, саяси, мәдени және осы мемлекет   мүдцесінің       барлық   мемлекеттердің   нақты   және   ортақ

мүдделерімен  үйлесімді сәйкес келетін басқа  да қатынастарын дамыту жөніндегі президент қызметі болып табылады. Барлық өркениетті мемлекеттердің шаруашылық, саяси және мәдени өмірін интеграциялау, олардың ортақ күш-жігерін жеке алғанда әр мемлекеттің ішкі және тұтас әлемдік қауымдастық мәселелерін неғұрлым тиімді шешу үшін біріктіру осыны талап етеді. Мұндай ынтымақтастық интеграциялық мәселелерді шешудің өзара тиімді жолдарын қарастырудағы, ынтымақтастыққа қатысушылардың ортақ күш-жігері арқылы барлығының мүддесіне сай келетін шешім табудағы президенттердің ортақ қызметін білдіреді.

2. Елді сыртқы  басқыншылықтан қорғауды қамтамасыз  етудегі президенттің функциясы оның қызметінің маңызды бағытын қүрайды. Адамзат тарихына көз жіберсек, мемлекеттік-ұйымдық қоғам дамуының барлық кезеңдерінде елдің тәуелсіздігі мен аумақтық түтастығын сыртқы агрессиядан қорғаудың объективті қажеттілігі әрдайым туып отырған. Президенттердің елді қорғау функциясы экономикалық, саяси, дипломатиялық және әскери әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы жүргізіледі. Бейбіт уақытта — бұл елді мүмкін болатын басқыншылыққа тойтарыс беруге әзірлеу; соғыс уақытында — басқыншыларға қарсы қарулы күреске тікелей басшылық жасау, елдін, барлық күш-қуатын жеңіске жұмылдыру.

Қазірғі заманғы  президенттердің басым көпшілігі  әскери саясатты қолдайды, оның мәнісі қорғаныс доктринасы, яғни басқа мемлекет немесе мемлекеттер тобы тарапынан мүмкін болатын басқыншылыққа тойтарыс беру үшін жеткілікті күш-қуат жинау болып табылады. Әскери қарсы тұру мәселесіндегі бұл тәсіл соғыстың шығу мүмкіндігін едәуір төмендетіп, болашақта оньщ бірте-бірте жойылуына әкеледі.

Елді сыртқы басқыншылықтан қорғауды қамтамасыз етудегі президенттің функциясы сан қырлы. Оған президенттің мемлекеттің қорғаныс қабілетін нығайтудағы, бейбітшілік және соғыс уақытында қарулы күштердің әскери қуатын қолдаудағы барлық қызметі жатады. Бұл функция мемлекеттің әскери доктринасына сүйенеді және негізгі бес бағыттан түрады, олар: елдің қорғаныс қабілетін күшейту; қарулы күштерді күнделікті жетілдіріп отыру, олардың жауынгерлік қабілетін үнемі көтеру; мемлекеттік шекараны қорғау; азаматтық қорғанысты ұйымдастыру; қарулы күштер қорын оқып - үйрету.

Президенттердің аталған функцияны орындауына бірқатар елдерде (АҚШ, Франция,  Италия, Түркия)  олардың   жоғарғы      бас қолбасшы және үкімет басшысы болулары (АҚШ , Чили, Ирак т.б.) ықпал етеді немесе жоғарғы атқарушы билікті үкімет басшысымен бөліседі (Сербия, Литва, Эстония, Монғолия т.б.), қарулы күштердің лауазымды тұлғаларын тағайындайды, марапаттау мәселелерін қарайды, заң шығару құқығы бар және өз қарауы бойынша заңның күші бар жарлықтар шығарады (АҚШ, Франция, Панама, Польша жәнет.б.).

Франция Президенті неғұрлым кен, сыртқы функцияларға ие, "ол тек елдід сыртқы саясатын жүргізіп қана қоймайды, сонымен бірге ол жөнінде үкіметті хабардар етіп отырады" [3, с 452 ]. Мәселен, Француз үкіметі 1961 жылы шілдеде Бизертуға шабуыл жасау, 1964 жылдың ақпанында Габонға француз әскерлерін жіберу туралы мәселелерді талқылаған емес. Президент де Голль ( бұл мәселелер жөнінде үкіметті хабардар ғана еткен) маңызды мәселелерді өзі шешті және НАТО, Вьетнам, Алжир, Б¥¥ және Квебекке қатысты Францияның бағытын өзі белгіледі [9, с 180 ].

Мемлекеттік басқару жүйесі мен президенттік басқару үлгісіне байланысты президент функцияларына нақтырақ тоқталайық.

Әртүрлі елдерде  түрлі басқару жүйесінің пайда болуы көптеген факторларға тіреледі. Бүл процеске елдің тарихи дамуының ерекшеліктері, оның саяси мәдениетінің өзгешелігі, мемлекеттілік дәстүрі, конституция жасау мен қабылдау кезіндегі саяси күштердің арасалмағы өзіндік таңбасын қалдырады. Басқару жүйесін тавдауға жетекші саяси басшының тұлғасы ретінде субъективтік фактор да үлкен роль атқарады (мәселен, АҚШ-та Д.Вашингтон), мемлекеттік билік пен басқарудың барлық құрылымы едәуір деңгейде сол тұлғаға лайықталады. Осыған орай, бір елдерде мемлекет басшысы функциясын конституциялық монарх немесе президент атқаратын басқарудың парламенттік жүйесі қалыптасып, бірақ нақты атқару билігі парламент алдында есеп беретін үкімет қолына жинақталған болса, енді бір елдерде - өзге саяси институттармен теңестірілгеғі немесе өз өкілеттілігі жағынан заң шығарушы және сот билігінен асып түсетін күшті президенттік билік құру жүйесі басым.

Жоғарыда  атап көрсеткеніміздей, президенттік институт алғаш рет АҚШ-та дүниеге келген. Өздерінде президенттік қызметті енгізе отырып, "негізін қалаушы -әкелер" соңғы екі жүзжылдыққа кеткен президенттіктің американдық үлғісін қалыптастырудың тұғырын қалады, бұл үлгі аяқталған түрінде көпе-көрнеу айырықша болды және оның көптеген элементтерін басқа елдің саяси жүйесі қабылдағанына қарамастан ол толық көлемде тек АҚШ-та ғана жүзеге асырылды.

АҚШ Конституциясын жасаушылар мемлекет басшысы мен  үкімет басшысы функцияларын бір қолға жинақтаған күшті, жеке-дара басқаратын президенттік билік кұрып қана қоймай, сонымен қатар бірегей атқарушы биліктің жеке билік тәртібіне айнальш кетуіне кедергі жасайтын, зад шығарушы, атқарушы және сот билігін, бұл биліктерді бір-біріне қатысты өзара "тежемелік" және "тепе-теңдік" жүйесімен толықтыра отырып, бөлу қағидасын бекітті. Тәжірибе жүзінде президенттіктің американдық үлгісі өзінің негізгі функциялары жағынан мына төмендегідей ретте көрінеді:

1. Жалпыға бірдей сайлауда сайланған президент АҚШ Конгресіне 
   тәуелді емес, бірақ оны таратуға   және кезектен тыс парламенттік 
   сайлаулар тағайындауға құқығы жоқ.
2. Президент  үкіметті  құрайды  (бірақ  оның  жеке  құрамын  Сенат 
   бекітеді),   атқару   комитеті   аппаратының   лауазымды   тұлғаларын 
   тағайындайды (оның кандидатурасын Сенат бекіткеннен кейін).
3. Президент Конгресс қабылдаған заңға вето қойған жағдайда ғана заң 
   шығару билігіне тепе-тең бола алады.
4. Президент —бүкіл федералдық атқару билігінін, басшысы.
5. Президент    ең бастысы, федералдық атқару билігі органдарының 
   қызмет айналымына қатысты    басқарудың заңға сәйкес актілерін 
   шығаруға құқылы (бұйрықтар, жарлықтар).
6. Жыл  сайын  мемлекеттік бюджеттің     жобасын  Конгреске       тек 
   Президент қана ұсына алады.
7. Ол   елдің  қарулы   күштерінің  жоғарғы   бас   қолбасшысы   болып 
   табылады.
8. Президент   халықаралық   қатынастар   айналымында     ел   атынан 
   көрініп, АҚШ-тың халықаралык келісімдеріне қол қояды.
9. Президент өз қалауы бойынша елде қоғамдық тәртіпті қамтамасыз 
   ету үшін үлттық гвардия мен қарулы күштерді пайдалана алады.

Ю.Президент     орын   босаған  жағдайда  АҚШ   Жоғарғы   Сотының мүшелерін тағайындайды.

11. Президент өз әкімшілігінің кез-келген мүшелерін отставкіге жібере 
    алады.
12. Президенттің өкілеттік мерзімі    төрт жыл, ол тек    екі —ақ рет 
    сайлана алады.

Президенттік басқарудың американдық үлгісіндегі президенттің функциясы міне осындай. Көрініп тұрғандай, осы үлгідегі президенттің функциясы кең де сан алуан. Алайда ол федералдық атқару билігі шеңберінде ғана іс-қимыл жасай алады және билікті бөлісудің конституциялық қағидасына орай, мемлекеттік аппаратты жеке-дара басқара алмайды. Бұл салада Президентке тәуелсіз Конгресс пен АҚШ-тың Жоғарғы Соты оның толық құқылы серіктесі бола алады. АҚШ мемлекеттілігінің бүкіл тарихында, өзінде барлық биліктің күші мен жеке беделі бола тұра, бірде — бір АҚШ Президенті мемлекеттің жоғарғы заң шығарушы органы - Конгресс мүшелерінің басым көпшілігінің қолдауынсыз елдің ішкі және сыртқы саясатында қандай да бір елеулі өзгерістерге қол жеткізген емес. Американдық үлгідегі президент функциясының президенттік басқарудың өктемшілдік үлгісі тұсындағы президент функциясынан басты айырмашылығы осындай.

Президенттіктің американдық үлгісіндегі президент  функциясы өзінің тиімділігімеи ерекшеленеді: онда президент пен премер-министр үкімет саясатына ықпал үшін жиі бәсекелесетін атқару билігіндегі басқа бірқатар елдерге тән дуализм жоқ; олар президент өз саясатын, ал жоғарғы заң шығарушы орган өз саясатын жүргізген кезде АҚШ- тың саяси жүйесінде қос биліктің пайда болуына жол бермейді. АҚШ - та пайда болған президенттік басқару үлгісі өзінің көптеген атрибуттарымен бірқатар Латын Америкасы елдерінде енгізілді, онда республикалық басқару нысаны бекітілді, Президент мемлекет басшысы және үкімет басшысы функцияларын біріктіріп жүргізеді, заң шығару билігі -Конгреске, ал сот билігі — Жоғарғы Сотқа берілген. Соған қарамастан, президенттіктін, латынамерикандық үлгісінің АҚШ- тағы президенттік басқару үлгісінен айырмашылығы едәуір.

Латын Америкасы  елдерінде президенттік институт функциясы 
мемлекеттік институт функцияларының бәрінен басым, ал бұл елдердің 
парламенттері АҚШ Конгресі сияқты атқарушы билікке бақылау жасай 
алмайды. Латын Америкасы мемлекеттері Президенттерінің АҚШ 
Президентінен айырмасы, олар өзінің үкіметтік кабинеттерін өз қалаулары 
бойынша құра алады, және бұл елдердің Конституциясында үкімет 
қызметіне Президенттің тағайындауларын Парламенттің бекітуі 
қарастырылмаған. Бірнеше   латынамерикандық   елдер   мемлекеттік

құрылымдарының  нысандарына қарай өздерін федерация  деп 
жариялауына     қарамастан, бұл     елдердің     Президенттері     АҚТТТ

Президентінің функциясына тән емес, штат губернаторларын орнынан алып тастауға дейін баратын, федералды субъектілердің ісіне федералдық интервенция [2, с 20] деп аталатын заңдастырылған функцияны жүргізе алады. Латын Америкасы елдері Президенттерінің мемлекеттің саяси экономикалық айналымындағы функциялары едәуір кең. Бұл көптеген латынамерикандық елдерде Президенттер басқаратын үкіметтің тікелей бақылауындағы мемлекеттік компаниялардың көптігімен сипатталады.

XIX ғасырда көптеген Латын Америкасы елдерінде президенттік 
басқару нысанының қалыптасуына қарамастан,  осы құрылықтағы

барлық дерлік елдердің саяси тарихындағы көптеген әскери төңкерістер салдарынан президенттік биліктің зандастырылуы мен мәртебесіне бірнеше рет нұқсан келген, президенттік басқарудың ең қысқа кезеңін әскери төңкерістер үзіп отырған, нәтижесінде армияны басқарушы топ заңды жолмен сайланған президенттерді құлатып, билікті мүшелерінің бірін президент етіп сайлайтын әскери хунтаға беріп келген. Өткен кездерде де, қазіргі уақытта да Латын Америкасында Президенттіқ өзі мемлекеттік төңкерісті басқарып, Парламентті қуып, жеке үстемдігін орнатқан жағдайлар кездесіп отырған. Тұтас алғанда, осы уақытқа дейін барлық саяси институттардың, соның ішінде президенттік институттың да (ендеше, оның функционалдық міндеттерінің де) армия мен генералитетке тәуелді болуы Латын Америкасы елдері саяси жүйесіне тән сипат.