Қысқа мерзімді активтердің есебі мен аудиті

6.Синтетикалық және аналитикалықесеп  жазбаларының 1210/301»Алынатын шоттар»  және 6010 /701 «Дайын өнімді(тауарларды,жұмыстарды,қызметтерді) өткізуден түсетін табыс» шоттры бойынша сәйкестігі.

    Босалқыларды түгендеумен  оның қорытындысын талдау заттарды  сатып алу,өнімді өндіру мен  өткізу циклдері функционалды  аудит кезінде жеке шара болып  табылады.

    Тексеру материалдарында  ескерілмеген дайын өнімнің   шығарылуы мен өткізілуін дәлелдейтін, соның ішінде, материалдық құндылықтардың  ескерілмеген  артықтары,  көмекші  материалдардың, шығарылған  өнімнің    есептелген  санына  қарағанда   артық шығуы үшін    жұмысшыларға  еңбекақы төлеу фактілері    автоматтық есептегіштердің   көрсеткіштері, дайын өнімді тасып шығаруға рұқсат және тағы басқа   бар болуын  растайтын   басқада көрсеткіштерді келтіру қажет. 

    Сондықтан  аудитор  бұл  мәселелерді    зерттей келе  барлық  құжаттаманы, бұрынғы   тексеру  қоытындыларын  оқып  білуі тиіс және ескерілмеген өнімді    шығару мен өткізу  жағдайлары бар екендігі    немесе жоқтығы туралы   негіздемелі тұжырым  жасау керек.

    Функционалды  аудит  пен   елеулі  талдау  тәсілдерінің    көмегімен  өндірістің   мақсатын  орнын   анықтап  және   шығыстарды    қатаң  бақылауды  ұйымдастыруға, олардың   азайту резервтерін  табуға және  босалқыларды  қолданудың  тиімділігін  артыруға  болады.

    Қоймадағы материалдық  құндылықтардың   нақты бар  болуын оларды  міндетті түрде  қайта  есептеу, қайта  таразылау  және  өлшеу  жолымен тексереді . Босалқыларды  түгендеу нәтижелерін,  түгендеу тізімдемесіне  жеке әр бір атау бойынша  кіргізеді. Тізімдеме бір дана болып жасалады .

    Есепте ескерілмеген  материалдық  құндылықтар  айқындалғанда, комиссия оларды тізімдемеге кіргізуге тиіс.  Түгендеу  біткен  соң  тізмдеме салыстырмалы ведомость  жасалуы үшін  бухгалтерияға  беріледі.  Түгендеу  қорытындылары  шешім  шығаратын  түгендеу  комиссиясы  мәжілісінде қаралады. 

    Өндірістік іс-қызметте  бұрмалаулар мен  қызмет  бабын  теріс  пайдалану анықталғанда   рұқсатнамалар   бақылау  материалы  ретінде  пайдаланылады. Олардың  мәліметтері  шот- фактураларда  жапсырмада және  басқа  ілеспе  құжаттарда  көрсетілген,    тасып   шығарылған   құнды-лықтардың  іс  жүзіндегі  санымен,ассортиментімен    сапасымен    және   құнымен   салыстырылады.

    Босалқылардың    сақталуын   бақылауға   кәсіпорынның   тексеру  жүргізуінің  мезгілін,  толықтығын    және    дұрыстьығын   тексеру  кіреді. Материалдық  құндылықтардың   сақталуын   бақылаудың   ажырағысыз    бөлігі   қойма  есебін   тексеру   болып   табылады.

3.2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫСҚА  МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІНІНІҢ ІШКІ  АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

    Ішкі аудит бұрын қалыптасқан  ішкі бақылау жұмысының жүйесіне жатады. Оның ерекшелігі кәсіпорын шаруашылығына ішкі бақылау арқылы тәуелсіз қызмет көрсету. Ішкі аудиттің тәуелсіздігі сыртқы аудит тәуелсіздігі сияқты өте қажет жұмыс тәртібі. Сырттан қарағанда ішкі аудиттің тәуелсіздік сақтауы мүмкін емес сияқты. Соған қарамастан ішкі аудит өзінің жұмысы, ақпарат тапсыру барысында түгелдей дербестігін сақтайды.

     Аудит қызметі қалыптасқан  елдерде ішкі аудит, үлкен және  орталау шаруашылық субъектілерінен  құралады. Оның ұйымдастыру ерекшеліктері:

1. шаруашылық субъектілерінің басшылары, әкімшіліктері ішкі аудит қажет деп тапқан жағдайда өзіне, ішкі тобын құруға шешім қабылдап, аудиторлық куәлігі бар маман іздейді;
2. аудитор маманы мен кәсіпорын басшылары келісім – шарт жасасып:
• а) аудитор тобының атқаратын қызметін нақты анықтайды;
• б) жұмыс атқару тәртібі, жұмыс орны, аудитордың және тапсырушының міндеті нақты көрсетіледі;
• в) аудитор тобының штаты анықталып, еңбекақы төлем сомасы анықталады.

     Бұл келісім –  шарттың заңдылық құқысы бар, осы орайда ескеретін жағдай  аудитор тобы келісім – шартта көрсетілген еңбек ақы туралы тапсырушыға тәуелді емес. Яғни, қаржылану, төлем мәселесі аудит қызметіне ешқандай әсерін тигізбейді. Сондықтан да, ішкі аудит тобы өз қызметін жүргізуде, барлық өзіне қажет мәлімет жинауда кәсіпорын басшыларынан ешқандай қысым немесе тергеушілік кездестірмейді. Тағы да ішкі аудит тобының тәуелсіздігі жоғарғы сатыдағы аудит фирмаларының бақылауы арқылы іске асады. Себебі, ішкі аудит тобы өз жұмысы туралы тікелей жоғарғы сатыдағы аудит құрылымына, директорлар қоғамының комитетіне ақпарат тапсырып отырады. Сондықтан да ішкі аудит тобына тапсырушылар немесе басқа әкімшілік құрылымы ешқандай қысымшылық немесе өздерінің тарапынан ешқандай талап, міндет қоя алмайды.

     Ішкі аудиттің ең  негізгі мақсаты – ол, кәсіпорын шаруашылығы туралы құрылған мәліметтің дұрыстығына, шындығына бақылау жасау, сөйтіп басқару барысында қолданылатын мәліметтің шындығын, дұрыстығын қамтамасыз ету.

     Ішкі аудиттің мақсаты  кәсіпорын экономикалық саясатының  орындалуына бақылау жасау, қазіргі кезде біздің елімізде есеп саясатының орындалуына немесе өзгеріс болса оның себебін орынды немесе орынсыз екеніне аудиторлық анықтама жасау. Ішкі аудит тобы осы өзінің ізгі мақсатын іске асыру үшін жүйелі түрде бухгалтерлік есеп жұмысына, ішкі бақылау жұмысына үздіксіз тексеру жүргізіп отырады.

     Ішкі аудит қызметі  қалыптасқан елдерде аудит қызметі  қаржы ақпаратын, информация құрылымын, бухгалтерлік есеп жұмысын ғана  тексеріп қоймай басқалай да  көптеген экономикалық қызметтер  көрсетеді. Олар шаруашылық субъектілерінің кәсіпкершілік көрсеткіштеріне экономикалық талдау жасап оның экономикалық даму жолына болжам жасау, қаржы стратегиясын белгілеу, маркетинг зеттеуін жүргізу, басқару жұмысына түсініктеме беру тағы басқа сол сияқты қызметтер. Яғни, ішкі аудит тобы тапсырушылар талабына сәйкес жан – жақты қызмет көрсетеді. Сонымен қатар ішкі бақылаушы болып қана қоймай ол есеп саясатының орындалуын бақылап, баға беріп отыратын сарапшы рөлін атқарады.

     Қорыта келгенде, ішкі  аудит кәсіпорын саласында басқарушылық жұмысын жүргізуге өте қажет қызмет. Аудит жұмысы арнайы анықталған “Ереже” талабына сәйкес жүргізіледі. Ішкі аудит ережесінде оның құрылымы, аудитордың қызметкерлік ережесі, аудит стандарты, нормативтік құжаттары, әдістемелік ереже нұсқаулары анықталған. Ішкі аудит жұмысының тиянақты сапасына, онда қарастырылған талаптардың құндылығына, кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты болады. Ішкі аудит жағдайы өз кезегінде “контракт” келісім – шарты міндетін атқарады. Себебі, онда ішкі аудит тобының құқысы, міндеті бір жағынан, екінші жағынан кәсіпорын басшыларының құқы мен міндеті анықталған. Осы ішкі аудит жағдайында оның негізгі мақсаты, жұмыс көлемі, ішкі бақылауындағы және анықталған экономикалық қылмыстарға жауапкершілігі  белгіленген.

     Ішкі аудит ережесін  дайындауға шаруашылық субъектілерінің  жауапты қызметкерлері қатысуы  қажет. Біріншіден, экономика және  қаржы директоры, бас бухгалтер, тексеру комиссиясының бастығы. Әрине, бұл құжаттың жоғарғы сатыдағы  құрылымда, акционерлер қоғамында немесе жалпы жиналыста бекітілгені жөн. Сонда ол ішкі аудит тобының тәуелсіздігіне көп көмегін тигізеді. Ішкі аудит тобының тәуелсіздігі тексеру комиссиясының және директордың нақты келісім, билік жасап оның құқы мен өкілдігін анықтап бекітуімен кепілдік алады.

     Ішкі аудиторлық тексерудің  объектісі, қаржы ақпараты, өндіріс  процесі және компьютер жүйесі. Себебі, шаруашылық субъектілерінің  негізгі шығыны осы көрсетілген  шаруашылыққа тиісті. Оның ішінде  өндіріс барысының шығыны, әсіресе  материал шығыны, өндіріс қызметкерлеріне еңбекақы шығыны, табиғи және өндірістік қосалқы шығын, ішкі аудитті ұйымдастыру шығыны, тағы басқа шығындар кәсіпорын және олардың басшылары үшін арнайы тексеру немесе ішкі бақылау барысын ұйымдастыру ішкі аудит жағдайында жан – жақты қарастырылуы қажет. Жалпы ішкі аудит жан –жақты көптеген бақылау және тексеру қызметін атқаруға міндетті. Ішкі аудит тексеру жасаумен қатар барлық бухгалтерлік құжаттардың дұрыс жазылуын, әкімшілік тәртіптің орындалуын, қабылданған директивтік шешімнің және кәсіпорын бойынша шығарылған бұйрықтың орындалуын қадағалап тексеріп отыруға міндетті. Онымен қоса түгелдеу процесін жүргізу және оның нәтижесін шығарып басқарушылық мәліметін талдау арқылы жалпы шаруашылықтың даму жолын қарастырады.

     Ішкі аудит жалпы бақылау жоспарын жасайды, оның ішінде шаруашылық іс - әрекетіне оперативтік, жедел бақылау – тексеруді жетілдіру, әсіресе сату барысы, өндіріс шығыны, таза табысты болжау, өндіріске негізгі құралды енгізу, қаржыландыру көзін қарастыру мәселелерімен айналысады.

     Аудитордың негізгі  қызметі өндіріс бөлімдерін, сектордың  жұмысын тексеріп, ондағы өндіріс  шығынын, мөлшерден артық шығынын  талдап немесе жетістіктерін  қарастырып оның қорытындысын  кәсіпорын басшыларына уақтылы  хабарлап отыру. Негізінде аудиттің мақсаты мен міндеті, оның құрылымы және ішкі аудит тобының құрамы тапсырушы кәсіпорынның талабына сәйкес анықталады. Ішкі аудит құрылымы келесі бірнеше топтан құралады: инвестицияның дұрыс және тиімді пайдалануы, кәсіпорын мүлкінің, материалының түгелдігін, салық саясатын және салық сомасын дұрыс есептеуді бақылау тобы болып; арнайы қаржы ақпаратын бақылау, арнайы тексеруші және тексеру тобы болып бөлінеді. Аудит қызметі барысында бұл ішкі аудит топтары, тапсырушының қойған міндетіне талабына сәйкес жұмыс жасай береді. Әрине, мамандар біліктілігіне байланысты, олар барлық саланың жұмысына әмбебап болғаннан кейін аудит қызметінің сапасы да, жоғары орындалуына да жедел болады.

     Ішкі аудит тобы  шаруашылық субъектілерінің және  филиалдарының қаржылық ақпаратын нақты, жүйелі тексеріп отырады. Олар, сол кәсіпорынның құрамында және еңбек ақысын сол жерден алып отырғандықтан өзінің қызметі мен кәсіпорын сенімін ақтауға міндетті. Ішкі аудит қызметі, оның берген кеңесі, ұсынысы кәсіпорын қаржылық жағдайының, кәсіпкерлігінің тұрақтылығын, тиянақтылығын қамтамасыз етеді.

     Ішкі аудит қызметі  үлкен фирмаларда, Халықаралық корпорацияларда  қызмет көрсетуінің рөлі өте  жоғары. Себебі, ондай ірі кәсіпорындарда  тексеру құрылымы болады, ал олардың  сол кәсіпорын бөлімдерінде тексеру бөлімдері болады. Яғни, ондай кәсіпорындарда ішкі аудит тобы бухгалтерлік есепті, күнделікті шаруашылық әрекеттерді, құжаттарды тексерудің орнына олар сол кәсіпорынның экономикалық даму жолдарын қарастырып, кәсіпорынның қаржылық жағдайының күшею жолдарын, табыстылықты көтеруді қарастырады.

     Ішкі аудит өз қызметін  талапқа сай орындап, оның рөлін  көтеру үшін ол тек қана  кәсіпорынның басшылық талабына  сай қызмет жасауға міндетті.     Ішкі аудит жалпы үлкен көлемді  қызмет атқарады. Оның ішінде кәсіпорын мүлкін тиімді пайдалануды тексеру, жұмысшылар күшін, еңбек ақы төлемінің тиімділігін бақылау. Өндірістік кәсіпорындарда ішкі аудит жұмысы өндіріс шығынын және дайын өнімді сату процесін тексеру. Материалдық және еңбек шығынына экономикалық талдау жасап, оның тиімді, орынды болғанын анықтап, тозу сомасын және басқару шығынын есептеуді, оның шығысқа шығарылу есебінің дұрыстығын тексереді. Сондықтан да аудит туралы басылымдарда, ғылыми зерттеулерде ішкі аудит – негізінде оперативтік ішкі бақылау, тексеру деп тегін айтпаса керек. Өйткені, тек қана ішкі бақылау, тексеру арқылы өндіріс шығынына нақты өндіріс саласында бақылау жүргізіліп, іс жүзінде тексеру жасап жауапкершіліктегі мамандарға тікелей үкім беріледі және жіберілген кемшіліктер оперативтік түрде түзетіледі. Содан кейін әрбір өндіріс бөлімінің басшысына, өндіріс шығынының дұрыс есептелуіне жауапкершілік бекітіледі.

     Ішкі аудит қызметінде  жабдықтаушылармен, сатып алушылармен  есеп айырысу, банк операциялары, қаржы, салық, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелерімен, дебиторлармен, кредиторлармен есептесу прцесі тексеріледі. Сонымен қатар күнделікті касса әрекетін бақылап, тексеріп отыру, құнды қағаз әрекеттеріне тексеру жүргізіледі. Осы орайда құнды қағаз әрекеттерінің ерекше дамуына сәйкес ішкі аудит қызметінде құнды қағаз биржасындағы оның бағасының толқуы, соған сәйкес құнды қағаз пакетін сатып алу немесе сату барысына жүйелі бақылау жасап, кәсіпкерге өзінің ұсынысын жасап отырады. Бұл өз бетінше ерекше экономикалық ізденіс болып табылады.

   Заңмен талап етілетін сыртқы аудитті жүргізетін аудитор үшін кәсіпорында ішкі аудиттің атқаратын рөлін зерттеу маңызды, себебі бұл жұмыстың қайталануын азайтады. Бұл ішкі аудит қаржылық жүйені қамтитынына немесе тауарлы-материалдық құндылықтар, не болмаса қаржылық менеджмент қозғалысын басқару сияқты сфераларды қамтитынына қарамастан мүмкін болады.

   Сыртқы және ішкі аудиттің  ортақтығы - белгіленген стандарттар шеңберінде қызмет етеді, тексеру нәтижелері бойынша есептерді құрастырады және т.б. сонымен қатар ерекшеліктері де бар:

     -түрлі міндеттерді  орындау;

     -сәйкес көрсеткіштер  үшін есептерді құру;

     -көрсетілген қызметкөрсетулер  көлеміндегі айырмашылық;

     -күнделікті шаруашылық-қаржылық  операцияларға мүдделік дәрежесі;

     -есеп беруді құру нысандарындағы айырмашылық.

         Ал осы процестердің басылымға шығуының үлкен мағынасы бар. Аудиторлық қызмет тәуелсіз аудиторлар немесе аудиторлық ұйымдар жүргізетін сыртқы аудит түрінде, сонымен қатар қызметі аудиторлық бақылауға алынатын ұйымның мамандандырылған бөлімшесі жүргізетін ішкі аудит түрінде жүзеге асырылады.   

     Ішкі аудиттің басты  міндеті - басқару мақсаттарына қол  жеткізуді қамтамасыз ету. Бұл  үшін ішкі аудит кәсіпорын  басшылығын дұрыс басқару шешімдерін  қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен, белгілі бір бөлімшенің қызметіне баға берумен, ұсыныстармен және уақтылы дұрыс ақпаратпен қамтамасыз етеді. Ішкі аудит - кәсіпорынға қызметін көрсету аясында жүргізілетін ішкі бақылау жүйесін талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Ішкі аудиттің көмегімен бақылау және талдау іске асырылады, сонымен қатар жүйелерді жақсартуға, жетілдіруге ұсыныстар беріледі.

     Оларға қызметтердің  мынадай түрлері тән:

       1.Қаржылық және операциялық ақпараттарды тексеру. Бұл сыртқы аудитордың жұмысымен сәйкес келетін үнемі жалғасатын процесс.