Қысқа мерзімді активтердің есебі мен аудиті

а) дебиторларға төлем жасау жөнінде ескертулер жіберу;

ә) дебиторлық берешекті ай сайын салыстырып тексеру.

     Бухгалтер  ай сайын сатып алушылардың  борыштарына салыстыру жүргізіп  отыруға тиісті. Ол үшін барлық  сатып алушыларға белгіленген тәртіп бойынша бас бухгалтер қол қойған және ұйымның мөрі басылған Салыстыру актісі жіберіледі. Салыстыру актісі екі данада жасалынады: екінші данасы арнайы журналға тіркеліп, көрсетілген борыштың салыстырылуының (дәлелденуінің) өз уақытында жүзеге асырылуы мен толықтығына кейін бақылау жүргізу мақсатында арнайы картотекада сақталады; бірінші данасы сатып алушыға жіберіледі.

    Сатып алушы  өзінің қарызын мойындамаған  жағдайда (толық немесе ішінара) немесе борышты салыстырудан бас тартқан жағдайда, ол жөнінде жедел түрде бас бухгалтер, сонымен бірге сатып-өткізу бөлімінің бастығы хабарланады. Бас бухгалтер бұл ауытқулар бойынша ақпараттарды ұйым басшыларының күн сайынғы жедел (оперативті) мәжілістерінде директордың экономикалық және коммерциялық мәселелер жөніндегі орынбасарларына тапсырады. Директордың коммерциялық мәселелер жөніндегі орынбасары (немесе ұйымның директоры өкілеттік берген басқа лауазымды тұлға) заң бөлімінің бастығымен келісе отырып, бұл борышты төлету тәртібі туралы шешім қабылдайды (дауларды реттеудің сот немесе шағым-талап қою тәртібі).

    Егер борышты  салыстыруға өтініш жазылған  жолдауларға белгіленген мерзім ішінде жауап алынбаса, онда белгіленген тәртіп бойынша жауап берілмеу себебі анықталады. Сатып алушы борышты салыстырудан бас тартқан кезде, бұл туралы материалдар жедел түрде кәсіпорынның дирекциясына тапсырылады. Қарызы бар ұйыммен яғни сатып алушымен арада байланыс жоқ болған кезде, оның себебі анықталады яғни, оның жойылған немесе жойылмағандығы анықталады.

    Егер қарызы  бар ұйым жойылған болса, онда дебиторлық берешек күмәнді берешек ретінде танылады. Борышты "күмәнді" деп тану және оны есептен шығару жөніндегі шешімді сатып-өткізу бөлімінің бастығы берген қарызы бар ұйымның жойылғандығын растайтын қажетті материалдардың негізінде құрылған бас бухгалтердің тиісті баяндаушы жазбасы бойынша ұйымның басшысы кабылдайды.

    Егер қарызы  бар ұйым жойылмаған болса, онда  дебиторлық берешекті талап ету процедуралары жүзеге асырылады. Сатып алушының талап етілген дебиторлық берешегі директордың санкциясы (рұқсаты) бойынша (құжатпен рәсімделген бұйрық немесе өкім) бас бухгалтер тапсырған материалдардың негізінде жалпы белгіленген тәртіп бойынша шағымдану мерзімі біткеннен кейін есептен шығарылады.

    Клиенттің бақылау  процедураларын жүзеге асыруына тексеру жүргізу үшін аудитордың сатып алушылардың шоттарын іріктеп (таңдап) алуына болады: а)  дебиттік жазуларды шот-фактуралармен растауға болады,                ә) кредиттік жазуларды ақша қаражаттарының келіп түсуі бойынша құжаттармен немесе несиені есептен шығару туралы бұйрықтармен растауға болады.

Жоғарыда келтірілген растауларды (дәлеледеулерді) алғаннан кейін аудитор:

– дебиторлардың төлеу мерзімі өтіп кеткен шоттарын зерттей және 
борышты төлетіп алу бойынша қандай шаралардың қолданылғандығын анықтау үшін қаржы қызметінің басшыларына сұрақ бере алады;

– сатып алушылардың дебиторлық борыштарына ай сайын салыстыру жасау процедураларының қалай жүзеге асырылғандығын (сатып алушыларға Салыстыру актілерінің жіберілуі және т.б.) бақылай алады;

– сатып алушылармен расталмаған дебиторлық берешектерді Салыстыру актілерін іріктеп алып, қаржы қызметінің басшыларынан осы ауытқулар бойынша қандай шаралар қолданылғандығын анықтай алады;

– дебиторлық берешектерді салыстыру актілерінің екінші данасын 
жіберу мерзімі бойынша (сатып алушылардан жауап келгенше жеке картотекада сақтаулы тұрған) сатып алушылардың жауабының мерзімінен кешіктірілуін анықтай алады, қаржы қызметінің жұмыскерлерінен бұл ауытқулардың себебін айқындай алады;

– есептен шығарылған үмітсіз дебиторлық борышты кажетті құжаттармен (қарызы бар ұйымның жойылғандығын растаушы құжаттар, кәсіпорын басшысының тиісті өкімі) растай алады;

–  талап етілмеген борыштың есептен шығарылуын бақылай алады.

    Бухгалтерия  қызметкері күн сайын кәсіпорынның  банктегі ағымдағы шотынан сол шоттағы ақша қаражаттарының қозғалысы ме қалдығы жөніндегі барлық мәліметтер, оның ішінде жөнелтілген өнім үшін жасалынған төлем ретінде сатып алушылардан бір күннің ішінде келіп түскен ақша сомасы көрсетілген үзінділерді алады. Банк үзінділеріне растаушы құжаттар (үзіндіде көрсетілген кіріс және шығыс құжаттары) тіркеледі. Банк үзінділерін алғаннан кейін бухгалтерия қызметкері үзінді бойынша сатып алушылардан келіп түскен сомаларды оған тіркелген растаушы құжаттарда (төлем тапсырмаларында және т.б.) көрсетілген сомалармен салыстыра отырып, банк үзінділерінде сатып алушылар аударған сомалардың көрсетілуінің толықтығын бақылауды жүзеге асырады.

    Босалқылар аудиті. Босалқыларға сатып алу циклінің функционалды аудитін қаржылық есеп берудің мәліметтерін және белгілі бір кезең ішіндегі олардың қозғалысы туралы алғашқы құжаттарды қарастырудан басталады. Бастапқы есепті ұйымдастыруда қабылдауды, құжатта рәсімдеуді, тиеу-тасу жұмыстарын, материалдық ресурстардың қозғалысын, сақталуын және ұтымды қолданылуын бақылау мен орналастыруды тікелей жүзеге асыратын қойма шаруашылығы қызметкерлері маңызды рөл атқарады.

    Шаруашылық жүргізуші  субъектілерді сатын алу, өндіріс  және дайын өнімді өткізу циклдерінің  функционалды аудитінің маңызды  кезеңдері мыналар:

  1. Материалдық ресурстармен  жабдықтауды ұйымдастыру жағдайын  тексеру.

  2.  Қалыптасқан қорларды  басқару жүйесін талдау.

  3.  Босалқылардың жағдайын  және олардың қолданылу деңгейін  бағалау.

  4.  Қойма шаруашылығын ұйымдастырудың  жағдайын тексеру.

  5. Босалқылармен жасалатын операцияларды есепте көрсетудің дұрыстығын тексеру.

  6.    Босалқыларды түгендеудің  жүйелілігі мен дұрыстығын зерттеу.

  7. Босалқылар құндылықтарды  қолдануды ішкі бақылау жағдайын  бағалау.

  8. Жабдықтау-дайындау іс-қызметі  есебін, басқаруды және талдауды жақсарту бойынша ұсыныстар әзірлеу.

    Босалқыларды құру мен  сақтау белгілі бір шығындарға  кездестіреді. Шынында, Қазақстанның  кен өндіру өнеркәсібінде жабдықтау-дайындау  іс-қызметіне қатысты шығындардың  жалпы сомасы оларға жасалған материалдық ресурстар қоры құнының 30%-не жуық болды. Бұдан шығатын қорытынды, шаруашылық жүргізуші субъектілердің материалдық құндылықтарға деген қажеттілігін ең аз шамадағы шығындармен қамтамасыз ету мақсат болып қойылады.

 

16- кесте

Босалқыларды сатып алу мен басқарудың функционалдық аудит

бағдарламасы

 

Аудит процедуралары	Ақпарат көздері мен бағалау     критерийлері
1	2
1. Материалдық-техникалық қамтамасыз  ету мен бухгалтерлік есепті  ұйымдастыруды талдау	Жылдық, тоқсандық және ағымдағы есеп, сонымен жедел мәліметтер
2. Бастапқы есепті, босалқылардың  қозғалысы туралы есеп беру  жағдайын тексеру	Қойма есебі карточкалары, Босалқыларды жоғалту туралы акті
3. Босалқылардың синтетикалық және  аналитикалық есебінің дұрыстығын тексеру	Бас кітап, №6, 7, 10 журнал ордерлер, есеп регистрлері
4. Баланстағы босалқылардың бағалаудың  дұрыстығын тексеру	Босалқыларды түгендеу актісі
Босалқылардың бар болуы мен сақталуын, уақтылығы мен дұрыстығын зерттеу	Материалдарға жауапты адамдармен шарттар, бастапқы құжаттар, түгендеу актілері
6. Қойма шаруашылығын ұйымдастырудың  дұрыстығын зерттеу	Техникалық құжаттама, қойма шаруашылығын ұйымдастырудың стандарттары мен нормативтері
Қойма есебін, босалқылар қозғалысы бойынша бастапқы құжаттарды рәсімдеудің дұрыстығын тексеру	Бастапқы құжаттар, қойма есебінің  картокалары
8. Кәсіпорынның өндірістік босалқылармен  соңғы есеп беру күндерінің  қамтамасыз етілуін    бағалау	Стандарттар, нормалар мен нормативтер, техникалық шарттар
9. Түскен материалдарды алуды  тексеру	Бастапқы құжат, шот-фактура, кіріс ордері
10. Өніммен жабдықтау, жұмыс пен  қызметті орындау, сақталуын бақылау	Бас кітап, шарттар, нарядтар, сертификаттар
11. Босалқыларды өндіріске босату  жөніндегі операциялардың негізділігі мен оларды шоттарда көрсетудің дұрыстығын талдау	№10 Журнал-ордері, Бас кітап

 

16-кесте жалғасы

12. Босалқыларды бағалау тәсілдерін  таңдаудың дұрыстығын тексеру	№6,10 Журнал-ордерлер
13. Босалқылардың қозғалысын ішкі  бақылау жағдайын тексеру	Ішкі тәртіп, №4-10, 13, 24, 30 БЕС
14. Босалқыларды өткізу мен қайта  өңдеуге беру дұрыстығын тексеру	Сенімхаттар, кіріс ордері, №24, 30 БЕС
15. Босалқылардың табиғи кему, бүліну  және оларды арзандатудағы белгіленген  нормадан тыс кем шығуын есептеп шығаруға арналған құжаттар талдау	Түгендеу актісі, нарықтық баға мен сатып алу бағалары туралы мәліметтер

 

     Қойма шаруашылығының  жақсы жағдайы босалқылардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты болып саналады. Қойманың ұй-жайы тұйықталған, дабылдамамен, стеллаждың, жәшіктердің, еденшелермен (поддон), механизация жабдықтарымен және салмақ өлшейтін приборлардың қажетті мөлшерімен жабдықталуға тиіс.

    Қойма ішінде  материалдардың әрбір тобы, топшасы  мен түрі белгілі бір жерде сақталуға тиіс. Сақтайтын әрбір жерге материалдық зат белгі бекітіледі. Басшының бұйрығымен қоймада жұмыс істейтін материалды жауапты адамдардың тізімі бекітіледі. Олармен материалдық жауапкершілік шарты жасалады. Материалдардың қоймадағы есебін тікелей осы адамдар жүргізеді. Материалдың құндылықтардың қоймалық есебі үш әдістің біреуімен ұйымдастырылуы мүмкін.

    Бірінші әдіс—сандық-сомалық  есеп әдісі. Осы әдіс негізінен қорлар номенклатурасы кішігірім, шағын кәсіпорындарда жүргізіледі. Бұл орайда қоймада және бухгалтерияда материалдық құндылықтардың әрбір номенклатуралық нөміріне сандық-сомалық есептің карточкалары ашылады. Босалқылардың қозғалысы жөніндегі құжаттың әрбір дерегі карточкаға жазылады. Ай соңында карточкалардың жиыны шығарылып, олар жылдық, сорттық, айналымдық ведомоске көшіріледі. Мұндай әдіс кезінде қосарланған есеп жүргізіледі. Ол өте кең ауқымды және талдамалық есептегі жазулар санын арттырады.

    Екінші әдіс-сальдолық (жедел-бухгалтерлік) әдіс. Материалдың құндылықтардың есебін қойма меңгерушісі жүргізеді. 1 қаңтарда бухгалтерия материалдардың қоймадағы есебінің №17-нысандағы карточкаларын ашады. Мұндай әрбір номенклатуралық нөмірге 1 қаңтардағы қалдың сандық өлшеммен енгізіледі. Карточкалар тізілім бойынша қойма меңгерушісіне беріледі, ол келіп түскен материалдық құндылықтарға кіріс құжатын толтырады және шығыс құжаттарына сәйкес оларды босатады. Бұл ретте ол кіріс пен шығысты карточкада натуралдық көрсеткішпен бөліп көрсетіп, әрбір жазба операциясынан кейін қалдығын шығарады. Осындай тәртіппен материалдық құндылықтардың қоймадағы күн сайынғы есебі жүргізіледі. Қойма есебі карточкаларының жүргізілуін бухгалтерия қадағалайды. Оның қызметкерлері аптасына немесе он күнде кем дегенде бір рет тікелей қоймада қойма меңгерушісінің қатысуымен қойма операциялары бойынша бастапқы құжаттар мен қарточкалардағы жазудың мерзімділігі мен дұрыстығын тексеруді жү-зеге асыруға міндетті. Операциялардың жазылуы мен қалдықтардың шығарылуын тексеруді бухгалтерия қызметкері №17-нысанының тиісті бағанына қолын қою арқылы растайды. Тексеру қойма меңгерушісінің бухгалтерия бастапқы құжаттарды табыс етуімен ұштасады. Өткізілетін құжаттардың деректері №18-нысанындағы құжаттарды қабылдау-өткізу тізіліміне енгізіледі, бұл жерде олардың нөмірі мен саны көрсетіледі. Тізілім құжаттарды қоса отырып, бір данада жасалады. Егер қоймалар кеңсе-жайдан (офистен) алыс жерде болса, онда карточкалардың дұрыс толтырылуына бақылау орталық бухгалтерияда жүзеге асырылады. Мұндай жағдайда қойма меңгерушісі белгіленген мерзімде ай соңындағы материалдардың қалдық ведомосін екі дана етіп жасап, бухгалтерияға өткізеді. Ведомость сандық өлшеммен есепті айда қозғалысна түскен материалдар бойынша ғана жасалады. Ведомоске цех (учаске) бастығы қол қояды және құжаттарды ресімдеу дұрыстығы тексерілгеннен кейін, оның бір данасы ескертулерімен бірге қоймаға қайтарылады. Материалдарының номенклатурасы кішігірім қоймаларда карточканың орнына сорттың есеп кітабын жүргізуге рұқсат етіледі. Ай соңында бухгалтериядан материалдардың қалдық есебінің кітабы (қалдықтарды есепке алудың №20-нысанындағы ведомосі) қоймаға беріледі. Қойма меңгерушісі оған материалдар есебі карточкасынан қалдықтарды көшіреді. Бұдан кейін жинақтау және жалпы кітап бойынша материалдың құндылықтың есептік топтары бойынша жиынын есептен шығару үшін бухгалтерияға қайтарылады.    Бұл әдіс кезінде:

• Бухгалтерлік есеп жедел есепке негізделеді және онымен тығыз байланысты;
• қоймадағы және бухгалтериядағы есепті жедел салыстыру, демек есепті айда жіберілген қателіктерді жою мүмкіндігі туындайды;
• есептік бағаларды қолдану ай сайын қорлардың орташа құнын анықтау жөніндегі қиын жұмыстарды жояды.

Бұл түгендеу жүргізуді жеңілдетеді және есептің жедел функцияларын күшейтеді, құжаттарды өңдеу және есептік тіркелімдердің жағдайын жақсарту бойынша компьютерлік техниканы қолдану мүмкіндігін кеңейтеді. Қорлардың талдамалы есебінің синтетикалық есептен қалуына жол берілмейді. Сальдолық әдіске тән қасиет—қорлардың сандық есебі тек қоймада жүргізіледі, ал бухгалтерияда қорлар сомалық өлшеммен сақталатын жері бойынша және әрбір шот немесе қорлар тобы бойынша ескеріледі.

     Үшінші әдіс—материалдық  есеп берулер әдісі. Қойма меңгерушісі (құрылыс учаскесінің бастығы, прораб, шебер) қоймада (учаскеде) санақта тұрған материалдардың барлық номенклатурасы бойынша №19А-нысанындағы материалдық есепті ай сайын жасайды. Есеп беруде 20 (материалдар)-бөлімшенің шоттары бойынша ай басындағы қалдық, кіріс, шығыс және ай соңындағы қалдық келтіріледі. Өткен айдың материалдық есептемесінен есепті айдың басына көшіреді, содан кейін түсімдер мен шығыстар туралы алғашқы құжаттардың алдын ала топтастырылған деректерінің негізінде материалдық-жауапты адамдар кірісті түсім көздері бойынша, ал шығысты материалдардың пайдалану бағыты бойынша толтыра-ды. Материалдардың ай соңындағы қалдығы есептеу жолымен анықталады. Алғашқы құжаттары қоса берілген материалдық есептемеге оны жасаушы қол қояды және есепті айдан кейінгі айдың 3-күнінен кешіктірместен (немесе кестеге сәйкес айдың күні) бухгалтерияға тапсырылады. Онда оны жасаудың дұрыстығы тексеріледі, кірістелген, берілген және жұмсалған материалдардың саны бухгалтериядағы деректермен салыстырылады.

    Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің тауарлық-материалдық  қорларының құрамдас бөліктерінің  бірі – дайын өнім.

    Аудитор дайын өнімді  тиеу мен өткізу жағдайын тексеріп мыналарды анықтауы тиіс:

1. Дайын өнімен жабдықтауға арналған  шарттар жасалған ба және оларды  рәсімдеу дұрыстығы.

2. Өнімді тиеуге арналғанқұжаттарды  рәсімдеудіңдұрыстығы.

3.Тиелген өнімнің бағасын рәсімдеудің  дұрыстығы.

4. Дайын өнімді тиеу өткізу  есебінжүргізудің дұрыстығы.

5.Өнімді тиеу мен өткізужөніндегі  бухгалтерлікөткізбелердіжасаудың  дұрыстығы.