Қысқа мерзімді активтердің есебі мен аудиті

    Аудитордың кәсіпорында заңды түрде рұқсат етілген жағдайда шет елдік валютамен касса операцияларының орындалуы мүмкін екендігін ескеруі қажет. Шет елдік валюта түріндегі кассадағы қолма-қол (нақты) ақшаның есебі бухгалтерлік есептің 9 "Шетелдік валютамен орындалатын операциялардың есебі" деп аталатын ұлттық стандартына сәйкес  1010 "Кассадағы шет елдік валюта түріндегі нақты ақша" шотында жүргізіледі. Валютаның әрбір түрі бойынша кәсіпорында орындалған операциялар шет елдік валютамен көрсетілетін жеке касса кітабы жүргізілуге тиісті екендігін есте ұстау керек. Шет елдік валютадағы операциялар бойынша жазулар бухгалтерлік есеп шоттарында Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы теңгеге айналдырып керсетіледі. Шет елдік валютаға қатысты ұлттық валюта теңгенің бағамы өзгерген кезде бағамдық айырмашылық ескерілуге тиісті. Егер шет елдік валютаның теңгеге қатысты бағамы өсетін болса, оң бағамдық айырмашылық сомасына: 1010 "Кассадағы шет елдік валюта түріндегі нақты ақша" шоты дебеттеліп, 725 "Бағамдық айырмашылықтан алынған табыс" шоты кредиттеледі, ал егер шет елдік валютаның теңгеге қатысты бағамы төмендейтін болса, онда теріс бағамдық айырмашылық сомасына: 844 "Бағамдық айырмашылық бойынша шығыс" шоты дебеттеліп, 1010 "Кассадағы шет елдік валюта түріндегі нақты ақша" шоты кредиттеледі.

    Касса операциялары бойынша бухгалтерлік есепте болуы мүмкін бұрмалаушылықтар:

• кассирдің міндетін атқарушы тұлғамен толық материалдық жауапкершілік туралы келісім-шарттың жоқ болуы;
• бастапқы касса құжаттарының жоқ болуы;
• касса құжаттарының белгіленген талаптарды бұза отырып рәсімделуі;
• кассаға түгелдеудің формалды түрде жүргізілуі;
• айналымдар мен қалдықтарды есептеу кезінде арифметикалық қателердің болуы.

    Касса операциялары заңдылығының бұзылуы. Болуы мүмкін бұзушылықтар мен пайдаланып кетушілікті анықтау — касса операцияларына бақылау жасаудың негізгі міндеті. Мұндай кезде бір уақытта олардың іске асырылуына мүмкіндік туғызған жағдайларды анықтайды.

    "Іс-тәжірибеде касса операцияларын жүзеге асыру процессінде кездесетін пайдаланып кетушілік пен заң бұзушылықтар орындалу тәсіліне қарай былайша жіктеледі: рәсімделген құжаттармен және қолхаттармен бүркемеленіп ақша қаражаттарының тікелей ұрлануы; банктен, әр түрлі тұлғалар мен ұйымдардан кіріс ордерлері бойынша басқа ұйымдардан сенімхаттар бойынша келіп түскен ақшаның кіріске алынбай меншіктеніп кетуі; кассадан артық ақшаның есептен шығарылуы; бір құжаттың қайталанып пайдаланылуы; касса құжаттарында және касса есебінде жиынтық сомалардың дұрыс есептелмеуі; жалған жасалған құжаттар бойынша ақшаның негізсіз есептен шығарылуы; есептен шығарылатын сомаларды өсіре отырып, занды түрде рәсімделген құжаттарға қиянат жасау; әртүрлі тұлғаларға және ұйымдарға заңды түрде есептелген сомалардың меншіктеніп кетуі, оның ішінде еңбек ақының және депонеттік сомалардың меншіктенуі".

    Банкте ашылған  шоттардағы ақша қаражаттарының  аудиті. Банкте ашылған шоттар бойынша операциялар аудитінің мақсаты –  ағымдағы шот және банкте ашылған басқа да шоттар бойынша операциялардың есебін ұйымдастырудың дұрыстығын тексеру. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін аудиторға төмендегілерді тексеру керек:

• банкте ашылған ағымдағы және валюталық шоттар бойынша операциялардың орындалуының заңдылығын;
• кәсіпорынның банктік шоттарына ақша қаражаттарының келіп түсуі және есептен шығарылуы бойынша операциялардың негізділігін;
• банк операцияларының бухгалтерлік есепте көрсетілуінің дұрыстығын.

    Банкте ашылған  ағымдағы және валюталық шоттар  бойынша операциялардың орындалуының заңдылығын тексеру. Ағымдағы шоттар бойынша операцияларға тексеру жүргізу кезінде олардың қолданыстағы заңдарға, есеп саясатының ережелеріне, сонымен бірге ішкі бақылау саясаты мен процедураларына сәйкестігіне ерекше назар аудару керек.

    Егер аудитор  міндеттердің бөлінуі мен активтердің  қорғалуына бақылау жасау процедураларының тиімді болып табылатындығын анықтайтын болса, онда шоттардың салыстырылуына бақылау жасау масштабы шектелуі мүмкін. Ол үшін аудиторға ішкі бақылау жүйесін төмендегі 15-кестенің мәліметтері бойынша тестілеу қажет.

15-кесте

Банк операцияларының аудіті бойынша бақылау құралдарының тиімділігін сипаттаушы тест сұрақтары

    Егер ақша  қаражаттарымен байланысты шаруашылық  операцияларына әсер етуші бақылау сәттері дәл сақталған болса, онда банк үзінділері бойынша ақша каражаттарының қалдықтарын аудиторлық тестілеу көлемін азайтуға болады. Клиенттің ақша алумен немесе ақшаның қабылдануы және есептен шығарылуының (жұмсалуының) есебін жүргізумен байланысты емес маманының (ішкі аудитордың) банктегі ағымдағы шоттарға ай сайын және кезең сайын тексеру жүргізуі - бұл, ақша қаражаттарының сақталуын қамтамасыз етуге өте қажетті бақылау сәті. Банктегі ақша сомасының (кезекті айналымдарды қарастырып және салыстырып болғаннан кейін) шындыққа сәйкес келетіндігіне сенімді болу керек болғандықтан, мұндай қайта тексерулердің маңызы зор.

     Ақша кдражаттарына  қайта тексеру жүргізудің типтік аудиторлық процедураларын зерттеуді аяқтағаннан кейін, жылдың соңында тек пайдаланып кетушілікті анықтауға бағытталған процедуралар зерттеледі.

Банктің растауларын алу. Банктің растаулары - бұл, клиентпен байланысты кез-келген банктен алынған тікелей жазбаша растау. Ол кез-келген аудитті (клиентте айналымдары аз өте көп шоттар болатын сирек жағдайларды қоспағанда) өткізу кезінде қажет болады. Банктік растаулар аудитор үшін нақты ақшаның қалдығын қайта тексеруге қарағанда маңыздырақ. Банктер көптеген қызметтердің түрін көрсететін болғандықтан, банктік растаулардың мазмұнында төмендегі ақпараттар болуға тиісті:

• барлық банктік шоттардағы қалдықтар туралы ақпараттар;
• вексельдер, ипотека немесе басқа қарыздар бойынша банктің алдындағы борыштар туралы (несие сомасы, олардың алыну және қайтарылу мерзімі, сый ақы мөлшері және қамтамасыз етілуі жөніндегі мәліметтерімен бірге) ақпараттар;
• ашылған аккредитивтер және қаржылық қорытынды есепте ашылып көрсетілуі талап етілетін басқа да сол сияқты пункттер туралы ақпараттар.

     Есепті кезеңде  орындалған операциялардың аудиті  банк үзінділерше, оларға тіркелген төлем құжаттарымен бірге, талдау жасау жолымен жүзеге асырылады. Банк үзінділерінің толықтығын олардың беттік номерлері және шоттағы ақша қаражаттары қалдықтарының көшірілуі бойынша анықтайды. Алдыңғы банк үзіндісіндегі шот бойынша есепті кезеңнің аяғындағы ақшаның қалдығы келесі банк үзіндісіндегі есепті кезеңнің басындағы ақшаның қалдығына тең болуға тиісті.

    Егер банк үзіндісінде  түсіндірмесіз түзетулер мен  өшірулер анықталған болса, банк мекемесінде қарама-қарсы тексеру жүргізу керек. Ондай тексеру ақшаның құжатсыз есептен шығарылуын немесе ақшаның үзіндіге тіркелген құжатта көрсетілген мақсаттан басқа мақсаттарға аударылғандығын көрсететін операцияларды анықтауға мүмкіңдік береді. Банк құжаттарына зерттеу жүргізу кезінде заңсыз банк операцияларының орындалуына жол берілгендігін; аккредитивтермен, вексельдермен және т.б. орындалған операциялардың дұрыстығы мен заңдылығын анықтау қажет.

     Кәсіпорынның  банкте ашылған шоттарына ақша қаражаттарының келіп түсуі және есептен шығарылуы бойынша операциялардың негізділігін тексеру. Аудит процессінде ақша қаражаттарының ағымдағы шоттан және басқа да банктік шоттардан есептен шығарылуы бойьшша операцияларға, шоттар корреспонденцияларының дұрыстығына бақылау жүзеге асырылады. Банктен кассаға алынған қолма-қол (нақты) ақшаның өз уақытында және толық кіріске алынуына, жабдықтаушылар және басқа кредиторлардың шоттары бойынша қаражаттарды аударудың заңдылығына ерекше назар аударылады. Ондай операциялар құжатпен расталуға тиісті (келісім-шарттармен, орын-далған жұмыстарды тапсыру-қабылдау актілерімен, материалдық құндылықтарға наклад-нойлармен және т.б.). Ағымдағы және басқа шоттардан ақша қаражаттарының есептен шығарылуы бойынша шоттар корреспонденциясының дұрыстығы есеп регистрлері мен тиісті ақша шоттарының мәліметтері бойынша тексеріледі. Тексеру процессінде анықталған ауытқулар аудитордың жұмыс құжаттарына жазылып, олардың қаржылық қорытынды есеп көрсеткіштеріне тигізетін сандық әсері анықталады.

Валюталық шоттар бойынша операциялардың аудитін жүргізу кезінде валюталық шоттардың саны анықталып, банк үзінділеріндегі және есеп регистрлеріндегі шоттардың қалдықтары, сонымен бірге есеп регистрлеріндегі және Бас кітаптағы шоттардың айналымдары мен қалдықтары салыстырылады. Айырмашылық болған жағдайда олардың себебі анықталады. Қолданыстағы валюталық заңдардың сақталуы тексеріледі. Резидент болып табылатын экспорттаушы ұйымдардың өкілетті банктердегі валюталық транзиттік шотына валюталық түсімдердің  толық және өз уақытында қабылдануына назар аудару қажет. Ол үшін жыл ішінде келіп түскен валюталық түсімдердің сомасы контракт бойынша экспортталған тауарлардың құнымен салыстырылады. Экспорттық-импорттық операциялар бойынша шет елдік партнерлармен жасалынған контрактыларға зерттеу жүргізу кезінде аудитор оларда белгілі бер шарттардың бар екендігіне назар аударуға тиісті. Мысалы;

• баға валютасы және бағаны анықтау тәсілі;
• төлем жасау валютасы;
• қайта есептеу бағамының белгіленуі;
• есеп айырысулардың қаржылық шарттары, яғни есеп айырысу нысандары (аккредитив, инкассалык, өкім және т.б.).

    Банк операцияларының  бухгалтерлік есепте көрсетілуінің  дұрыстығын тексеру. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін аудиторға банктегі операциялар бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын, яғни, бұл операциялардың бухгалтерлік есептің тиісті шоттарында көрсетілгендігін зерттеу қажет. Осы жерде банк үзіндісінде көрсетілге жазулардың регистрлердегі және Бас кітаптағы жазуларға сәйкестігіне назар аударылады. Банк үзінділерін өңдеу кезінде пайдаланып кетушілікті жабу мақсатында шоттың дебеті бойынша да, кредит бойынша да айналымдарды әдейі бірдей сомаға азайтып көрсетуге жол берілуі мүмкін. Сондықтан аудиторға банк үзіндісі және есеп регистрлерінің мәліметтері бойынша шотттың дебеттік және кредиттік айналымдарының сәйкестігін тексеру қажет.

    Валюталық операциялардың  бухгалтерлік есебі валютаның  әрбір түрі бойынша бөлек-бөлек  жүргізіледі (АҚШ доллары, неміс  марксы және т.б.) және операция орындалған күнге (мерзімге) ҚР Ұлттық: банкі белгілеген бағам бойынша теңгеге айналдырылып көрсетіледі.

   Валюталық шот  бойынша операцияларға аудиторлық  тексер жүргізу ағымдағы шот бойынша операциялардың аудитімен бірдей жүзеге асырылады. Яғни, төмендегілер анықталады:

• банк үзіндісінде көрсетілген ақша қаражаттары қалдықтарының бухгалтерлік есептегі бар қалдықтармен сәйкестігі;
• банк үзінділерінің және оларға тіркелген құжаттардың толықтығы мен дұрыстығы;
• операциялардың шын орындалғандығы, банк үзінділері мен бастапқы құжаттардың нағыз өзі (түпнұсқа) екендігі;
• валюталық шоттағы операциялар бойынша шоттар корреспонденциясының және есеп регистрлеріндегі жазулардың дұрыстығы,

    Валюталық операцияларды  тексеру кезінде аудитор бағамдық  айырмашылықтардың мөлшерін растай отырып, олардың бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілуінің дұрыстығына зерттеу жүргізеді. Анықталған ауытқулар жұмыс құжаттарына жазылып алынады.

    Банк операциялары  бойынша бухгалтерлік есептегі  болжамды бұрламалаушылықтар төмендегілер болуы мүмкін:

• банк операцияларының орындалуына негіз болатын төлем құжаттарына тіркемелердің жоқ болуы;
• валюта бағамының дұрыс саналмауы;
• ақша қаражаттарының қозғалысын көрсететін жаңылыс;
• тиісті түрде рәсімделмеген құжаттардың болуы (құжаттардың ксерокстық көшірмесі, құжатта банктің белгісінің болмауы).

    Дебиторлық берешектің  аудиті. Дебиторлық берешекті бақылау, кірістік құжаттарды тіркеудің дұрыстығына  функционалдық аудитті уақтылы өткізу, тіркелген құжаттарды төленген құжаттармен салыстыру болып табылады. Құрамына нормативтік-құқықтық құжаттарға, нұсқауларға және кәсіпорында бақылауды ұйымдастыру жөніндегі ережелерге сәйкестікке тексеру жүргізу, бақылау сәттерін тестілеу және талдамалық процедуралар жүргізу кіретін ішкі бақылау жүйесінің процедураларын зерттеу аудиторға тәуекелдікті бағалауға мүмкіндік береді. Бақылау тәуекелдігі, әсіресе, басшылардың дәлдік, бағалау, құқық және міндеттемелер сияқты пайымдаулары бойынша төмен бағаны сирек алады, сондықтан аудиттің бұл бағыттары бойынша объектіге қатысты тексеру жүргізу қажет.

    Сатып алушылармен есеп айырысулардың жағдайына бақылау жасау жүйесінің тиімділігін көтеру мақсатында сатып алушылардың дебиторлық берешектерінің толық және өз уақытында жабылуына бағытталған төмендегі процедуралар формалды түрде анықталуға және нақты орындалуға тиісті: