Қысқа мерзімді активтердің есебі мен аудиті

    Екінші әдіс – сальдолық  әдіс. Босалқылардың есебін қойма  меңгерушісі жүргізеді. 1 қаңтарда  бугалтерия  материалдардың қоймадағы  есебінің М17 нысандағы карточкаларын  ашады. Мұндай әрбір номенклатуралық нөмірге 1 қаңтардағы қалдық сандық өлшеммен енгізіледі. Карточкалар тізім бойынша қойма меңгерушісіне беріледі, ол келіп түскен босалқыларға кіріс құжатын толтырады және шығыс құжаттарына сәйкес оларды босатады. Бұл ретте ол кіріс пен шығысты карточкада натуралдық көрсеткіштен бөліп көрсетіп, әрбір жазба операциясынан кейін қалдығын шығарады. Осындай тәртіппен босалқылардың қоймадағы күн сайынғы есебі жүргізіледі. Қойма есебі карточкалардың жүргізілуін  бухгалтерия қадағалайды. Оның қызметкерлері аптасына немесе он күнде кем дегенде бір рет қоймада қойма меңгерушісінің тікелей қатысуымен қойма операциялары бойынша бастапқы құжаттар мен карточкалардағы жазудың мерзімділігі мен дұрыстығын тексеруді жүзеге асыруы міндетті. Операциялардың жазылуы мен қалдықтардың шығарылуын тексеруді бухгалтерия қызметкерлері M17 нысанының тиісті бағанына қолын қою арқылы растайды. Тексеру қойма меңгерушісінің бухгалтерияға бастапқы құжаттарды табыс етуімен үштасады. Өткізілетін құжаттардың деректері M18 нысанындығы құжаттарды қабылдау-өткізілу тізіліміне енгізіледі, бұл жерде  олардың  нөмірі мен саны көрсетіледі. Тізім қүжаттарды қоса отырып,  бір данада жасалады. Егер қоймалар кеңсе-жайдан алыс жерде болса, онда карточкалатына бақылау орталық бухгалтерияда бақылау жасалады. Мұндай жағдайда  қойма меңгерушісі белгіленген мерзімде ай соңындағы мерзімде ай соңыңдағы материалдық ведомосін екі дана етіп жасап, бухгалтерияға өткізеді. Ведомосі сандық өлшеммен есепті айда қозғалысқа түскен материалдар бойынша ғана жасалады. Ведомосқа цех бастығы қол қояды және құжаттарды рәсімдеу дұрыстығы тексерілгеннен кейін, оның бір данасы ескертулермен бірге қоймаға қайтарылады. Материалдардың номенклатурасы кішігірім қоймаларда карточкалардың орнына сорттық есеп кітабын жүргізуге рұқсат етіледі. Ай соңында бухгалтериядан материалдардың қалдық есебінің кітабы (қалдықтарды есепке алудың M20 нысанындағы ведомосы) қоймаға беріледі. Қойма меңгерушісі оған материалдар есебі карточкасынан қалдықтарды көшіреді. Бұдан кейін жинақтау және жалпы кітап бойынша материалдық құндылықтың есептік топтары бойынша жиынын есептеп шығару үшін бухгалтерияға қайтарылады.

       1. Бух. есеп жедел  есепке негізделеді және онымен  тығыз байланысты;

       2. Қоймадағы және  бухгалтериядағы есепті салыстыру, демек есепті айда жіберілген қателіктерді жою мүмкіндігі туындайды;

       3. Есептік бағаларды  қолдану ай сайын қорлардың  орташа құнын анықтау жөніндегі  қиын жұмыстарды жояды.

    Бұл түгендеу жүргізуді  жеңілдетеді және есептің жедел  функцияларын күшейтеді, құжаттарды өңдеу және есептік тіркелімдердің жағдайын жақсарту бойынша  компьютерлік техниканы қолдану мүмкіндігін кеңейтеді. Қорлардың талдамалы есебінің синтетикалық есебінің қалуына жол берілмейді. Сальдолық әдіске тән қасиет—қорлардың сандық есебі тек қоймада жүргізіледі,  ал бухгалтерияда қорлар сандық өлшеммен сақталатын жері бойынша және әрбір шот немесе қорлар тобы бойынша ескеріледі.

    Үшінші әдіс—материалдық  есеп беру әдісі. Қойма меңгерушісі (құрылыс учаскесінің бастығы, прораб, шебер) қоймада (учаскіде) санқта тұрған материалдардың барлық номенклатурасы бойынша M19 нысанындағы материалдық есепті ай сайын жасайды. Есеп беруде 1300 (Сақтаулы қорлар)—бөлімнің шоттары бойынша ай басындағы қалдық, кіріс, шығыс және ай соңындағы қалдық келтіріледі. Өткен айдың материалдық есептемесінен есепті айдың басына көшіреді, содан кейін түсімдер мен шығыстар туралы алғашқы құжаттардың алдын ала топтастырылған деректерінің негізінде материалды жауапты адамдар кірісті түсім көздері бойынша, ал шығысты—материалдардың пайдалану бағыты бойынша толтырылады. Материалдардың ай соңындағы қалдығы есептеу жолымен анықталады. Алғашқы құжаттары қоса берілген материалдық есептемеге оны жасаушы қол қояды және есепті айдан кейінгі айдың 3-күнінен кешірместен (немесе кестеге сәйкес айдың күні) бухгалтерияға тапсырылады. Онда оны жасаудың дұрыстығы тексеріледі, кірістелген, берілген және жұмсалған материалдардың саны бухгалтериядағы деректермен салыстырылады.

    Қоймадан тізім бойынша  келіп түскен құжаттар алдын  ала      жинақталғаннан кейін таксалауға беріледі. Таксалаудан кейін құжат деректері кәсіпорында берілген есептік топтар бойынша топтастырылады. 1300 «Шикізаттар мен материалдар» және 1330 «Тауарлар» – бөлімшелердің шоттары бойынша  қорлардың кірісі мен шығысы бойынша жүретін, материалдардың талдамалы есебінің жинақтаушы ведомосқа әрбір топ бойынша сомалық өлшеммен көрсетіледі:

а) өткен айдағы ведомоста алынған ай басындағы қалдық;

ә) құжаттарды өткізу тізімінен ай ішіндегі топ бойынша материалдық құндылықтардың кірісі;

б) құжаттарды өткізу тізімінен ай ішіндегі топ бойынша материалдық құндылықтардың шығысы;

в) есептеу жолымен анықталған ай соңындағы қалдық.

    Жинақтау ведомосы бухгалтерия  мен қойма есебінің деректерін  салыстыру үшін пайдаланады. Қойма  есебі материалдарының талдамалы есеп карточкаларында және қалдықтар кітабында жүргізіледі. Қалдықтар туралы деректер сәйкес болу керек, өйткені қоймадағы жазулар (қалдықтар кітабы мен жинақтау ведомосы) бір ғана құжаттардың негізінде жүргізілген. Бухгалтерияда жинақтау ведомосының (сальдолық әдіс кезінде) немесе метериалдық жауапты адамдардың материалдық құндылықтардың қалдығы мен қозғалысы туралы есептемесінің негізінде «Материалдардың ақшалай өлшемдегі қозғалысы» деген №10 ведомосы жасалады.  №10 ведомосы талдамалы есептің деректерін материалдық құндылықтардың есебінің көрсеткіштерімен ұштастыруға арналған. Келіп түскен материалдық құндылықтардың құны жинақталмалы шоттардың немесе есептік топтардың кесімінде есептік бағалар бойынша келтіріледі. Сатып алынған материалдық құндылықтардың нақты құнының олардың есептік бағасы бойынша құнынан ауытқуының есебі жүргізіледі. №10 ведомосі материал шығыстарын шығыстың бағыты бойынша бөлуге қызмет етеді. №10 ведомосі бірнеше бөлімнен тұрады: 1-бөлім нақты өзіндік құны бойынша жиынтық деректер мен ай ішінде келіп түскен материалдардың есептік құнын көрсетуге арналған. Бұл деректер әр түрлі журнал-ордерлерден (№6, №10, №3, №7,№1 және т.б.) көшіріледі. Мұнда жүктерді жеткізу жөніндегі шығындарды, жүктерді тиеп-түсіру жұмыстарының шығынын, темір жол алымдарына төлемді және материалдарды сатып алу құнынан тыс жұмсалған басқа шығындарды қоса алғанда материалдық құндылықтарды сатып алуға және әзірлеуге жұмсалған шығындар ескеріледі. Дәл осы бөлімге ведомостың басқа бөлімдерінен алынған, материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құны және ай басындағы есептік бағасы бойынша қалдығын жазады. Оған ай ішінде келіп түскен материалдардың құны қосылады.  Одан кейін нақты құнның есептік баға бойынша құннан ауытқуының сомасы мен пайызы анықталады. Ауытқулар сомасы дегеніміз осы көрсеткіштер арасындағы айырмасы, ауытқу пайызы – бұл ауытқу сомасының материалдардың  есептік құнға қатынасы.   Ауытқу немесе таңбасымен болуы мүмкін [9].

    №10 ведомостың екінші  және одан кейінгі бөлімдері  қорларды сақтау жері  бойынша кірісін, шығысын және қалдығын ақшалай өлшеммен көрсетуге арналған. Бұл деректер материалдық есеп берудің сальдолық жинаушы ведомостарының негізінде толтырылады, ал оларда—материалдық құндылықтардың қозғалысы мен қалдығы есептік бағамен келтірілген. Тап осы жерде олардың нақты өзіндік құны, сондай-ақ материалдық есептен шығарылған тиісті баланстық шоттарға есептен шығарылуға тиіс ауытқу сомалардың бөлінуі келтіріледі. Материалдардың толық нақты өзіндік құны есептік бағалар мен ауытқулар бойынша материалдар құнының сомасы ретінде анықталады. Ауытқуларды бөлу мынадай тәртіппен жүргізіледі:

  1.   Есепті кезеңінің соңында  материалдық құндылықтар қалдығыныңесептік  құнына қатысты ауытқулар сомасы  анықталады.

  2.  Қалған сома есептік  бағалары бойынша материалдар есептен шығарылған баланстық шоттар бойынша ведомостің басқа бөлімдерінде бөлінеді:

а) 7470-шотқа – есептелген пайызбен;

ә) 8011-шотқа – әдетте қалған сома.

    Егер 8031- шотқа көптеген  материалдар есептен шығарылатын  болса, онда ауытқудың сомасы  есептік бағасы бойынша ағымдағы  айға осы шотқа есептен шығарылған  материалдар құнын №10 ведомосте өткен айда көрсетілген, сол айда қолданылған ауытқу пайызын көбейту жолымен анықталады. Көптеген материалдар жұмсап (асфальт-битум өндірісі, карьерлер, конструкциялар мен бұйымдар әзірлейтін цехтар), үлкен көлемді өнім әзірлейтін көмекші қосалқы өндірістері бар субьектілер ауытқуды 803-шотқа көшіреді. Барлық қалған шоттарға (8031, 7210) ауытқулар есептен шығарылмайды.

Жүкті қабылдаған кезде жетіспеушілік анықталатын болса, онда шығын сомасы акт негізінде Д-т 1280 К-т 3310 болып жазылады. Бұл орайда «Г» бағанында актінің нөмірі көрсетіледі. Егер материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі шотты төлеуге келіскенге дейін анықталса, онда шағым сомасын төлеуге келіскен сомадан кемітеді. Мұндай жағдайда жеткізушіге шағым жасау жөніндегі операциялар №6 журнал-ордендерде көрсетілмейді. Есепті айда келіп түскен, фактураланбаған материалдық құндылықтар фактураландарға ұқсас түрде №6 журнал-ордерде әрбір жеткізілім бойынша жекелей көрсетіледі. Жүкті қабылдауға арналған акті фактураланбаған жеткізілімдерді №6 журнал–ордерде жазуға негіздеме болып табылады. Бұл орайда «А» және «Б» бағандарында тіркеу нөмірі мен шот нөмірінің орнына «Н» әрпін әрбір осындай жеткізілім бойынша қойып шығады [25].

    1300-бөлімшенің дебеттелетін  шоттарының бағандарында нақты  құнның орнына есептік бағасы бойынша келіп түскен  материалдық құндылықтардың құнын жазады. Бұл орайда шоттың сомасы бөлімінде «Н» әрпімен көрсетіледі. Бұрын фактураланбаған ретінде қабылданған қорларға шоттар келіп түскенде есептік құны бойынша қорларды есепке алу жөніндегі дебеттік шоттардың бағандарына жазылған сомалар сторно (түзетпе) жазу жасалынады, ал алынған шоттардың негізінде қарапайым жеткізілімді есепке алуға қабылданған тәртіппен жазуларды жүргізеді. №6 журнал–ордерде төлем мен есептен шығарудың сомасы әрбір шот бойынша  жазылады. Шоттар қорлар келіп түскенге дейін төленетін жағдайда шоттар бойынша сома тиісті тіркелімдердің Д-т 1610 немесе 2180 бойынша көрсетеді. Егер бұрын жолдағы құндылықтар шоттар төленген айда келіп түссе, олардың құны жай тәртіппен көрсетіледі. Ай аяқталғаннан кейін №6 журнал-ордер жабылады, К-т 3310 бойынша жиыны корреспонденцияланатын шоттар бойынша есептеліп шығарылады және бас кітапқа көшіріледі.

     Кейбір босалқылардың есепке алу ерекшеліктері. Бухгалтерияда материалдардың жинақтама есебінің жинақтаушы тізімдемесінің негізінде (сальдо әдісі қолданғанда) немесе материалдық жағынан жауапты адамдардың босалқылардың қалдықтары мен қозғалысы туралы есеп берулерінде (егер сальдо әдісі қолданылмаса) «Материалдардың ақша түріндегі қозғалысы» деген тізімдемесі жасалынады. Бұл тізімдеме материалдық құндылықтардың қоймадағы немесе материалдық жауапты адамдар арасындағы қозғалысы көрсетіліп, нақты өзіндік құнымен есептік бағалары бойынша бір айдағы материалдық құндылықтардың қалдықтары мен кірісі туралы деректер шығарады. Олардың негізінде материалдық сомалық және пайыздық ауытқулар анықталады. Табылған процент бойынша жұмсалған материалдық құндылықтардың нақты құны шығарылады. Тізімдеме екі бөлімнен тұрады. Тізімдеменің бірінші бөлімінде кәсіпорынға түскен материалдардың нақты өзіндік құны мен есептік бағасының арасындағы ауытқулар анықталады.

    Тізімдеменің екінші  бөлімі «Материалдардың синтетикалық  есебінің жинақтаушы ведомосы»  немесе «Материалдық құндылықтардың  қозғалысы мен қалдығы туралы есеп беруі» мәліметтерінің негізінде жасалады. Бұл бөлімнің деректері  1310 «Материалдар» мен 1330 «Тауарлар» бөлімдердің шоттары жөніндегі мәліметтер Бас кітаппен салыстырылады.

    Көліктік – дайындау  шығыстары (КДШ) немесе жұмсалған  материалдық құндылықтардың 8011, 8031, 8041 шоттардың дебетіне жатқызылған есептік бағалар бойынша құнынан ауытқуы ( сомасын 8011-ші шоттың дебетіне көшіріп жазамыз. Бұл өндірістік шоттар арқылы осы шоттардың тобына есептік шығаруға жататын КДШ немесе ауытқулар ( ең соңында 8-ші бөлім шоттарының дебетіне есептеп шығарылуымен байланысты. Осылайша 8030, 8040-ші бөлім шоттарының дебетіне КДШ немесе ауытқулар ( есептеп шығарылмайды, ал құндылықтарының шығыстары есептік бағалар бойынша бейнеленеді.

    Бір матералды екіншісімен ауыстырғанда нормадан ауытқуларын құжатпен рәсімдейді, сондай-ақ материалдардың нормадан тыс босатылғандарын да «Материалды ауыстыруға (қосымша босатуға) арналған талап актісімен» рәсімдейді.

    Ашып-санаған материалдардың  әрбір партиясы бойынша ауытқуларын анықтау үшін партиялар бойынша ашып-санап, өлшеп көру әдісі пайдаланылады. Бұл есепті өндірістегі бөлуші–шеберлер,  жоспарлау-диспетчерлік бюросы, яғни ашып-санап-көруге құқығы бар адамдар материалдың әрбір партиясына арнайы ашылатын есептік (ашып-санап-өлшеп көру) карталарында жүргізіледі. Есептік партияларда ашып-санап-өлшеп көрудің  технологиялық карталарына сүйене отырып, осы патияны ашып-санап-өлшеп көру нәтижесінде қандай көлемде және қайда дайындалғанын, сондай-ақ қалдық санын (нормалар бойынша) анықтап, қаншасы анықталуы тиіс екені, сондай-ақ қалдықтары (нормалары бойынша) көрсетіледі. Бұған қоса, карточкаларға жұмыс орнына берілген материалдардың саны, осы партияның нақты жасалған, дайындалған  (бөлшектер) саны, сондай-ақ қалдықтардың нақты саны да көрсетіледі.

    Ашып-санап-өлшеп көрудің  көмегімен нақты дайындалған  материалдың санын нормативтік  санымен салыстыру арқылы нәтижесі  анықталады. Үнемделген немесе артық  жұмсалған материалдардың сандары  өнімнің нақтылы шығарылуына  кететін нормативтік шығысымен салыстыру арқылы анықталады. Қалдықтарға қатысты да осындай бақылау жүргізіледі. Есептік картада ауытқулардың себебі мен материалды ашып-санап-өлшеп көрген жауапты адамдардың аты-жөні көрсетіледі.

    Партиялар бойынша есептеуді  қолдану мүмкін болмағанда немесе орынсыз болғанда ауытқулар мерзімі түгелдеудің көмегімен материалдардың әрбір түріне қарай әрбір орындаушы, бригада, бөлімше немесе бүтіндей цех бойынша (ауысым, тәулік, бескүндік, онкүндік немесе ай бойынша) анықталады.

     Кәсіпорын 1300 «Босалқылар» бөлімшесінің шоттарында есепке алған босалқылардың әр түрлі сипаттары мен өндірістік нысаналары болады. Оларды есепке алу осы сипаттарына және мақсаттарына біршама байланысты болып келеді.

    Мұнай өнімдерін есепке  алу. Кәсіпорындар өз қоймаларына (мұнай қоймасы, мұнай базалары) мұнай өнімдерін құндылықтарын беріп тұру туралы шарттарға сәйкес тауарлы-көліктік жүк наклоднойы бойынша алады, оларда мыналар көрсетіледі: мұнай өнімдерін атауы, олардың тығыздығы, температурасы, массасы (салмағы) мен көлемі (литрмен). Мұнай өнімдерінің әр түрлі түрлерін талон бойынша бөлшек саудада сатуын ұйымдастырылады. Алынған мұнай өнімдері мен талондардың құнына 1312 «Отын» шоты мен «Қоймадағы мұнай өнімдері» аралық шоттары дебеттеледі де 3310 «Жабдықтаушылармен  және мердігерлермен есеп айырысулар» шоты кридеттеледі. Талондардың орнына бензин мен басқа да мұнай өнімдерін беру лимиттік-жинақтама карталары бойынша, бұрын төленген ақы есебінен шот беру (май құю станцияларындағы автоматтар арқылы) жолымен және басқа да тәсілдерімен жүргізіледі.

    «Қоймадағы мұнай өнімдері»  деген аналитикалық шотта мұнайдың  қоймаларында, май құю пунктерінде (тұрақты, жылжымалы) жанар және жағар  материалдардың (ЖЖМ) барлық түрінің  болуы мен қозғалысы есепке  алынады. ЖЖМ босату лимиттік-жинақтама карталары, наклодной немесе автокөлікке май құю ведомасттары бойынша жүзеге асырылады. Босатылған ЖЖМ құнына 1312-ші шот кредиттеледі және мынадай шот дебеттеледі: «Көлік құралдарының бактарындағы отын» деген аналитикалық (талдамалық) шотта жүргізушілер, тракторшылар, машинистер тікелей мұнай қоймаларынан немесе кәсіпорынның май құятын орындарынан алынған бензин мен дизель отыны, сондай-ақ талондар түрінде есепке алынған отындар есепке алынады. Бензин мен дизель отынының жол парақтарына мен көлік құралдарына, машиналар мен тетіктерге май құю (талон бойынша отынды қоса алғанда) туралы құжаттардың деректерімен салыстырылған мұнай өнімдерін беруді есепке алу ведомостарының негізіндегі құны «Қоймалардағы мұнай өнімдері» және «Талон бойынша мұнай өнімдері» талдамалық шотының кредитінен және «Көлік құралдарының бактарындағы отын» талдамалық шотының дебетіне; негізгі құралдарды, машиналар мен тетіктерді пайдалануға жұмсалған ЖЖМ-дың құны 1312 шотының кредитінен 8031, 8041, 7210 , және басқа шоттарының дебетіне есептен шығарылады. Өндіріс шығыстарына отынды есептен шығаруға тракторшы-машинистердің жол қағаздары мен отын шығысы туралы есепке алу қағаздарының жинақтаушы тізілімдемелерінде қорытындылаған деректер негіз болады. «Көлік құралдарының бактарындағы отын» талдамалық шотта есепке алынған, көлік құралдарының, машиналар мен тетіктердің бактарында айдың аяғында қалған отынның қалдығы жүргізушілерде, тракторшыларда, машинистерде бар отынға сәйкес келуі тиіс. Деректердің сайма-сай келуін тексеру үшін «Көлік құралдарының бактарындағы қалдықтарын алу актісі» арқылы жасалады. Бухгалтерия «Көлік құралдарының бактарындағы отын» деген талдамалы шоттағы ЖЖМ-ды ішкі бөлімдер мен тұтастай кәсіпорын бойынша есепке алуын ұйымдастыру қажет. Бұл үшін ЖЖМ-дың әрбір маркасына  карточка ашылады, оған отынның қалдықтары мен қозғалысы (саны, құны) туралы деректер енгізіледі.