Қора- жайдағы микроклимат

А = Е – α · ( Т1 – Т2 ) · В

мұнда А – ауаның абсолютті ылғалдылығы, г/ м 3 ; Е – дымқыл термометрдің көрсеткіші бойынша ауаның максимальды ылғалдылығы; α – ауа қозғалысы жылдамдығына тәуелді психрометрлік коэффициент; Т1 – құрғақ термометр бойынша температура, оС; Т2 – дымқыл термометр бойынша температура, оС; В – анықтау кезіндегі барометрлік қысым, мм. сын. бағ.

        Ассманның аспирациялық психрометрі резервуарлары жылу радиациясынан қорғау үшін екі металл гильзамен, сондай ақ жақтауларының жылу өткізгіштіктен сақтау үшін талшықты қабаттамамен қапталған бірдей екі термометрден тұрады. Гильзалар жоғарғы ұшында шағын аспирациялық желдеткіші бар ортақ түтікке өтеді. Желдеткіш кілтпен оталатын серіппе арқылы қозғалысқа келтіріледі және қалпақшамен жабылады. Желдеткіш жұмыс істегенде ауа гильза арқылы төменнен ортақ ауа өткізгішке тұрақты 4 м/с жылдамдықпен сорылады. Дәлдігі 0,10 С болатын құрғақ және дымқыл термометрлердің көрсеткішін 10-15 минуттан кейін есепке алады. Психрометр термометрлерінің көрсеткішін жазда өлшеу басталысымен 4-5 минуттан, ал қыста 15 минуттан кейін жазады.

Ассман психрометрі анықтаған абсолютті ылғалдылық келесі формула бойынша есептейді:

А = Е – 0,5 · ( Т1 – Т2 ) · В/755

мұнда 0,5 – тұрақты психрометрлік коэффициент; 755 – орташа барометрлік қысым (мм. сынап бағанасы).

Абсолютті ылғалдылықты анықтағаннан кейін салыстырмалы ылғалдылықты анықтауды (R) ертеректе келтірілген формула бойынша жүргізіледі. Қосымша есептеулерсіз ауаның салыстырмалы ылғалдылығы туралы тәуліктік және апталық деректерді тікелей гигрографтар көмегімен арнайы диаграммалық таспада алуға болады. Гигрографтың жұмыс істеу принципі арфалық жүйеде майсыздандырылған шаш шоғының ауа ылғалдылығының артуы немесе төмендеуіне байланысты ұзындығын өзгерту қасиетіне негізделген. Шаш шоғы ұзындығының өзгеруі берілуі механизмі арқылы арнайы сиямен қайықша тәрізді толтырылған қауырсынды тілшеге беріледі, ол өз кезегінде көтеріліп-түсіп, барабанның айналмалы таспасына гигрограмманы сызады. Гигрограф таспасы көлденеңінен апталарға, күндер мен сағаттарға, ал тігінен 0 %- дан 100 % аралығындағы салыстырмалы ылғалдылық көрсеткіштеріне бөлінген.

 

 
 
Сурет 2 – Психрометрлер.  
А – Август (статикалық); б – Ассман (динамикалық)

 

 

 

 

 
 
 
 
Сурет 3 – МВ-18 гигрометрі

1 – жүру бұрандасын  ауыстыруға арналған гайка; 2 –  жүру бұрандасы; 3 – майсыздандырылған  шаш; 4 – жиек; 5 – шкала; 6 – тілі

 
 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4 – М-21А типті гигрограф

1 – корпус; 2 – майсыздандырылған  шаш шоғы (ылғалдылық көрсеткіші); 3 – түзету бұрандасы; 4 – қауырсыны  бар тіл;

5 – сағаттық механизмді  және диаграммалы таспалы барабан.

 

 

 

 

 

 

 

 

6.3. Ауаның атмосфералық қысымын анықтау

Жұмыстың мақсаты:

1) атмосфералық қысымның  жануар ағзасына әсерін зерттеу.

2) мал қорасы ауасының  атмосфералық қысымын өлшеуге  арналған құралдардың жұмыс істеу  принциптерімен және құрылысымен танысу.  
3) мал қорасы ауасының атмосфералық қысымын бақылау әдістемесін меңгеру. 
       Атмосфералық қысым бұл қысымды теңгеретін сынап бағанасы биіктігімен өлшенеді. Қалыпты қысым деп 760 мм сынап бағанасы немесе бар бірлігі есептеу қабылданған. Бір бар 750,06 мм сынап бағанасы қысымға сай болады. Бар 1000 миммбарға бөлінеді (мбар). Осыдан 1 мбар 0,75 мм сынап бағанасына, 1 мм сынап бағанасы қысым 1,33 мбарға тең. Соңғы кезде қысым паскаль бірлігімен (Па) өлшенеді. Паскаль – бір ньютон (бір ньютон – бұл, 1 кг салмақты денеге 1м/с2 жылдамдық беруші күш), күшпен туғызылатын және 1 м2 аудан бетіне біркелкі таралған қысым. Бір гектопаскаль 100 паскальға немесе 133,322 мм сынап бағанасына тең, ал қалыпты қысым 760 мм сынап бағанасы 1013 гектопаскальға сәйкес. 
       Құралдар: Атмосфералық қысымды сынапты сифонды барометрлермен және металл барометрлер-анероидтармен өлшейді.

       Сынапты сифонды барометр – өте дәл құрал, бірақ абайлап ұстауды және орын ауыстыруды қажет етеді. Сондықтан оны зертханалық зерттеулерде және анероид барометрлерді тексеру барысында қолданады.  
     Барометр-анероид (БАММ) портативті құрал болып табылады және гигиеналық зерттеу кеңінен қолданылады. Бұл құралдың маңызды бөлігі іші қуыс жұқа қабырғалы гофралы түпті және қақпақты металл қорап немесе таға тәрізді иілген жұқа қабырғалы тегіс түтік болып табылады.  
Қорап немесе түтіктің ішінде сиретілген ауа (50-60 мм сынап бағанасы) болады. Атмсофералық қысымның ауытқуы нәтижесінде қорап қабырғалары қысылып немесе томпаяды, ал түтік ұштары бүгіліп, жазылады. Бұл өзгерістер тетіктер жүйесі арқылы миллиметрлік немесе жарты-миллиметрлік бөліктерге бөлінген циферблат бойынша жылжып тұрған тілшеге беріледі. Барометр-анероидтың көрсеткіштері берілу тетіктеріндегі үйкелуді болдырмау үшін сәл ғана саусақпен шынысынан ұрғаннан кейін жазады. Барометр-анероидты жабық қапта көлденеңінен сақтайды.  

 

Сурет 5 – Барометр-анероид

 
 

 

 

 

 

 

Барографты атмосфералық қысым өзгерістерін ұзақ бақылау және жазып алу үшін қолданады. Барографтың негізгі бөлігі сиретілген ауа толған ауа қысымының өзгеруін қабылдайтын жұқа қабырғалы металл қорапша болып табылады. Қорап көлемінің өзгеруі тетіктер жүйесі арқылы термографтағы сияқты барабанның бөліктенген таспасына тәулік немесе аптаға атмосфералық қысымның ауытқуы қисығын сызатын жазғыш тілшеге беріледі.  
 
 
 
 
Сурет 6 – Барограф 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 
           Құралдармен жұмыс істеу ережесі. Атмосфералық қысымды анықтағанда сифонды барометрді тек қана метеостанцияларда басқа барометрлердің жұмыс істеу дәлдігін тексеру үшін қолданады. 
Барометор-анероид қорада белгілі бір орынға орнатылады. Жұмыс істеу бөлігі ауытқулары құрал тілшесіне берілетін ауасыз металл қорап болып табылады. Атмосфералық қысым тәулік бойына өзгеріп отырады, сондықтан құрал көрсеткішін жазып алуды бірнеше рет жүргізеді.  
Барограф барометр-анероид принципімен жұмыс істейді, бірақ атмосфералық қысымның өзгерістерінің көрсеткіштері барабан таспасына жазылады. Құралды жұмыс күйіне орнатар алдында, барографты бұранда арқылы оталдырады, барабанға таспаны бекітеді, тілшені атмосфералық қысым деңгейіне апарады (барометр-анероид көрсеткіші бойынша). Құралды орнатар кезінде тілшені құрғамайтын глицерин сиямен толтырады. Апта немесе тәулік өткенде құрал таспасының көрсеткішін жазып алады.

        6.4. Атмосфера мен мал қорасындағы ауа қозғалысының жылдамдығын анықтау

Жұмыстың мақсаты:

1) ауаның қозғалыс жылдамдығының жануар ағзасына әсерін зерттеу 
2) ауаның қозғалыс жылдамдығын өлшеуге арналған құралдардың жұмыс істеу принциптерімен және құрылысымен танысу.

3) мал қораларындағы ауаның  қозғалыс жылдамдығын бақылау әдістемесін меңгеру.

      Мал қораларындағы ауаның қозғалыс жылдамдығын тігінен температура мен ауа ылғалдылығын өлшеу аймақтарында анықтайды. Ауаның қозғалыс жылдамдығы секундтағы метрмен (м/с) белгіленеді және АСО-3 типті табақшалы және қанатты динамикалық және статикалық анемометрлермен, сондай ақ цилиндрлі және шартәрізді резервуарлы кататермометрлермен өлшенеді.

Анемометрлер динамикалық және статикалық болады. Бірінші ауаның қозғалыс жылдамдығын айналым саны бойынша, ал екінші –тақта немесе шардың ауытқуы бойынша анықтайды.Ауаның қозғалыс жылдамдығын өлшер алдында құрал тілінің көрсеткішін жазып алады да, тілшесі тежелген құралды зерттеу орынына орналастырып, анемометрді 1-2 минут құрғақ жүріске салады, содан кейін есептеуішті қосып, уақытты белгілейді. 100 секунд өте салысымен есептегішті өшіріп, тілше көрсеткішін жазып алады. Айырманы 100 ге бөледі де ауа қозғалысы жылдамдығын табады (м/с).Анемометрлермен ауаның үлкен қозғалыс жылдамдығын өлшейді, ал 0,5 м/с төмен жылдамдықтарды кататермометрмен өлшейді. Кататермометрмен сондай ақ 1см2. милликалориямен белгіленетін ауаның салқындатқыш күшін анықтайды.

      Кататермометр – градуировкасы 35 тен 380 болатын ерекше құрылысты спирттік термометрден тұратын құрал. Әрбір кататермометрдің 38 ден 350 салқындағанда құрал резервуарының 1см2 бетінен жоғалатын жылу мөлшерін (милликалорияда) көрсететін жеке факторы (F) болады.

Қорадағы ауа қозғалысы жылдамдығын зерттеу реті:

1) кататермометр резервуарын 65 – 670 қыздырылған суға салады да, кеңейген спирт жоғарғы цилиндрлік кеңейген жерінің үштен бірін немесе жартысын толтырғанша тосады. Осыдан кейін құралды судан алып, резервуарды орамалмен құрғақтап сүртіп, зерттеу нүктесіне қозғалмайтындай етіп орналастырады.

2) құралдың 38 ден 350 салқындау уақытын секундпен анықтайды. 
3) бақыланатын нүктедегі ауа температурасын тіркейді.

4) зерттеу нүктесінің 1 см2 -де секундына құралдың жылу жоғалтуын көрсететін “Н” катаиндексін:

H = F / сек (а)

және “Q” - кататермометрдің орташа температурасы мен зерттеу нүктесіндегі ауа температурасы арасындағы айырмашылықты анықтайды: 
          Q = (( 38 + 35) / 2 ) – T = 36,5 – T

 
Сурет 7 – Анемометрлер: 
А – МС-13 типті табақшалы; Б – қанатты қол  

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 8 – Кататермометрлер:

А – цилиндрлі; Б – шартәрізді

         6.5 Мал қораларындағы табиғи және жасанды жарықтандыруды анықтау. Инфрақызыл және ультракүлгін сәулелендірудің жасанды көздері 
Жұмыстың мақсаты:

1) жануарлар ағзасына жарықтың әсерін зерттеу.

2) жарықты анықтау және  есептеудің қолда бар әдістерімен танысу. 
3) осы мақсатқа қолданылатын құралдардың жұмыс істеу принципін және құрылысын меңгеру.

       Күн радиациясының барлық сәулелерінің (көзге көрінетін, инфрақызыл және ультракүлгін) биологиялық әсері бар және белгілі бір шекте жануар ағзасының физиологиялық функцияларына біршама жағымды әсер етеді. Сондықтан, мал және құс қораларының нормаланған жарықтануы жануарлардың денсаулығын, жоғары өнімділігін және көбеюге қабілеттілігін сақтаудағы маңызды фактор болып табылады.

     Күн радиациясы – климаттың маңызды факторы және ауа – райы өзгеруінің негізгі себебі, өйткені атмосферада жүретін әртүрлі құбылыстар күннен алынатын жылу энергиясымен байланысты болады. Сәулелі энергия квант немесе фотон деп аталатын жеке бөлшектер түрінде шығарылады. Жарық толқындарының ұзындығын микрометр (мкм), нанометр (нм) және ангстреммен (Ао) өлшейді.

Мал қораларындағы табиғи және жасанды жарықтандыруды екі: геометриялық және жарықтық – техникалық әдіспен анықталады.  
Табиғи жарықтандыруды анықтаудың геометриялық әдісі (жарық коэффициенті - СК) терезелердің шыныланған бетінің қора еденінің ауданына қатынасымен табылады.Жарықтандыруды нормалау және бақылаудың бұл әдісі қарапайым, бірақ дәл емес, себебі бірдей жарық коэфициентінің өзінде де қораның әртүрлі бөліктерінде жарықтандырудың бірдей дәрежесі қамтамасыз етілмейді, сондай ақ көптеген маңызды сәттер есепке алынбайды: жергілікті жердің жарықтық климаты, төбеден шағылысқан жарық, терезелердің жарық түсетін жаққа бағдарлануы, қарама қарсы қоралар мен жарықтың көлеңкелейтін әсері, ғимараттың конструктивтік ерекшеліктері.

Табиғи жарықтандырудың сапасының қосымша көрсеткіші жарық ағынының түсу бұрышы мен саңылау бұрышы болып табылады. 
       Түсу бұрышы (α) өлшеу нүктесінен шығатын екі сызықпен түзіледі. Бір сызық терезе жақтауының шыныланған бөлігінің жоғарғы шетіне барады, екіншісі көлденең сызық. Түсу бұрышының ең аз рұқсат етілетін өлшемі 27о. 
Түсу бұрышын анықтау үшін бақылау нүктесінен терезеге дейінгі аралық пен осы сызықтың қиылысу нүктесінен терезе жақтауының шыныланған бөлігінің жоғарғы шетіне дейінгі аралығын өлшейді (яғни екі катет). Түсу бұрышын катеттері белгілі тікбұрышты үшбұрыштың құрылым транспортирімен және табиғи тригонометриялық көлемдер кестесімен есептеуге болады.

       Саңылау бұрышы (β) өлшеу нүктесінен терезенің шыныланған бөлімінің жоғарғы жағына шығатын сызықпен және ғимарат сыртында орналасқан көлеңкелейтін заттың жоғарғы нүктесіне баратын сызықпен түзіледі. Саңылау бұрышы мөлшері 5о кем емес болуы тиісті.  
Саңылау бұрышын анықтау үшін өлшеу нүктесінен көлденеңі бойынша терезеге дейін және көлеңкелейтін заттың (cd) жоғарғы нүктесіне

бағытталған жоғарғы сызықпен қиылысу нүктесіне дейінгі терезе биіктігін табады. Содан соң dac бұрышы мөлшерін анықтайды. Саңылау бұрышы bac және dac бұрыштарының айырымдарына тең.

        Объективті люксметр Ю-117 өзара иілгіш сыммен байланысқан, люкспен градуирленген шкаласы әртүрлі тығыздықтағы жарық сүзгілері немесе кедергі шунттарынан, жарыққа сезімтал селен фотоэлементінен, тілшелі гальванометрден тұрады. Гальванометрдің 50 бөлікке бөлінген жарықты өлшеудің үш диапазонымен берілген айналы шкаласы бар (лк): 0-25, 0-100,0-500. Жарықтанудың күшті қарқындылығында (500 лк жоғары) фотоэлемент корпусына күңгірт жарықжұтқыштарды кигізеді, олар шектерді 100 есеге, яғни 50000 лк дейін арттырады. Жарықжұтқышты қолданғанда сандық көлемді 100–ге көбейтеді. ЛД люминесцентті шамды қорадағы жасанды жарықты өлшегенде люксметрдің көрсеткішін 0,9 түзету коэффициентіне, ал ЛБ шамды қорада –1,15 коэффициентіне, ал кәдімгі қыздыру шамдарында–0,8 коэффициентіне көбейту қажет. 
 
 
 
 
Сурет 9 – Люксметр 
 
 

 

 

 

        Жарықтануды өлшеу ережесі: Құралды зерттелетін бетке көлденең орналастырады. Фотоэлементті гальванометрмен қосып, жарық сәулелерінің артық әсерінен бұзылуын болдырмау үшін қысқа мерзімге ашады. Гальванометр тілінің шкаладан асып кетуі жағдайында жарық сүзгілерін қолданады немесе өлшеу шегін ауыстырғыштың қалпын өзгертеді. Тілдің ауытқу бұрышы және шкала бөлінуілері бойынша жарықтану қарқынын люкспен анықтайды. Өлшеуді аяқтағаннан кейін, фотоэлементті гальванометрден ажыратып, жарық өткізбейтін тақташамен қалқалайды. 
Жарықтануды өлшеуді тәулігіне үш рет (10, 13 және 16 сағатта) далада және қорада жануарлар орналасқан жерде (мал тұратын орынның немесе станоктардың әрбір қатарында және қора ортасында), еденде және еденнен 0,5-1,6 м биіктікте жүргізеді. Құсты торда ұстағанда – азық астауларында батареялардың сыртқы, ортаңғы және жоғарғы қабаттары деңгейінде өлшейді. 
         Жасанды жарықты өлшеу