Қорлар қозғалысының есебін ұйымдастырудың теориялық аспектілері

Материалдардың бухгалтерлік есебін жүргізу үшін субшоттардың санын айқындау олардың түрінің әртүрлі салық салуы, пайдалану, сақтау, түсім бойынша операцияларына байланысты бухгалтерлік есепті жүргізу.

Бұл специфика әртүрлі және экономиканың әртүрлі салалары бойынша (мысалы: құрылыс, сауда және т.б.). аса маңызды назарды жағармайға, тараға, инвентарьға және шикізатқа бөліну керек.

Есептік кезеңнің басында бухгалетрия өзінде сәйкес қоймалық есептің карточкасы, аранйы журналдарда тіркеледі және қоймашыға қол қоюмен беріледі (материалдық-жауапты тұлға).

Материалдардың өмірлік циклі қабылдау кезінде есепте болады, сақтау мен өндірісті сақтау, жүзеге асыру.

Кәсіпорынға материалдардың келіп түсуі әртүрлі жолдармен болуы мүмкін.

Неғұрлым кең тараған түрі тікелей жабдықтаушыдан сатып алу немесе есептесуге тиісті тұлғалармен көтерме дүкендерінде немесе есептесу шотына ақшалай құралдарды төлеу арқылы жасалады. «Кадам» ЖШС ереже бекітілген.

«Промсел» 2011 жылы «Кадам» жШС 20 жәшік гайканы тиеп берлі, 24000 теңге сомасына (соның ішінде ҚҚС – 2947 теңге). ТЗР 2000 теңге құрады (соның ішінде ҚҚС – 1754 теңге).

«Кадам» ЖШС гайканы төледі. Бухгалтерлік есепте келесі проводкалар 2.4-кестесінде көрсетілген.

 

2.4-кесте – Бухгалтерлік шоттарда материалдардың түскенін көрсету,ЖШС Қадам   тенге

 

Операцияның мазмұны	Дт	Кт	Сома
Жабдықтаушыға материалдар төленді	3310	1040	30360
ҚҚС-сыз материалдар құны төленді	1310	3310	27107
ҚҚС сомасы сатып алынған материалдар бойынша есептелді	1420	3310	3252,84
Транспорттық шығындар төленді	7110	1040	2000,00
Транспорттық шығындар ҚҚС-сыз сомасы көрсетілді	7110	3310	1694,9
ҚҚС сомасы транспорттық шығындар бойынша есептелді	1420	7110	305,08
Төленген ҚҚС сомасы бюджет сомасымен ұсынылды	3130	1420	2947,76

 

Берілген кестеде 1310 «Материалдар» шоты, 1420 «Сатып алынған материалдық-өндірістік қорлар бойынша қосылған құн салығы», 3310 «Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысулар» шоты, 3130 «Бюджетке ҚҚС» шоты.

Есептесуге тиісті тұлғалар кәсіпорынның қызметкерлері, олар құқығы бойынша өндіріс және шаруашылық қажеттіліктердің мақсаттары үшін басшылықтың бұйрығы.

Екі маңызды сәтке назар аудару керек, материалдарды сатып алу бойынша проводкаларды рәсімдеген кездегі сәт. Материалды сатып алған кезде кәсіпорын екі компонентті сатып алады:

Қорлар (1310 «Шикізат пен материалдар») және қосылған құн салығы (3310 «Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысулар»). Материалдармен бірге төленгеннен кейін қосылған құн салығын  бюджетке жазып тастауға болады (1420 теңге бюджетке ҚҚС).

Есептік кезеңнің басында бухгалетрия өзінде сәйкес қоймалық есептің карточкасы, аранйы журналдарда тіркеледі және қоймашыға қол қоюмен беріледі (материалдық-жауапты тұлға).

Егер материалдар есептесуге тиісті тұлғалармен сатып алынатын болса, онда келесі проводкалар алынады, бұл 2.5 кестеге сәйкес келтірілген.

 

2.5-кесте – ЖШС Қадамның бухгалтерлік шоттарға есептесуге тиісті тұлғалар арқылы материалдардың түсуін көрсету  тенге

 

Операцияның мазмұны	Дт	Кт	Сома,теңге
Материалдарды сатып алу үшін есептесуге тиісті тұлғаларға сома берілді	1610	1030	26000
ҚҚС-сыз материалдар құны көрсетілді	1310	3310	20338,98
Сатып алынған материалдары бойынша ҚҚс сомасы есептелді	1420	3310	3661,02
Транспорттық шығындар сомасы ҚҚС-сыз көрсетілді	7110	1030	1694,9
ҚҚС сомасы транспорттық шығындар бойынша есепке алынды	1420	3310	305,08
Төленген ҚҚС сомасы бюджет сомасымен ұсынылды	3130	1420	3966,10

 

Мұндағы, 1310 «Шикізат және материалдар», 1420 субшоты «Сатып алынған материалдық-өндірістік қорлар бойынша қосылған құн салығы»,      1010 шоты «Қойма», 3130 шоты «ҚҚС бойынша есептеулер», 1610 шоты «Берілген қысқамерзімді аванстар».

Егер кәсіпорынның есептік саясатында ТМҚ берілу тәртібі бекітілетін болса, онда оларды есебі үшін жеке субшот пайдаланылады 1310 «Шикізат және материалдар». Осындай жағдайда материалдарды сатып алу үшін проводкалар жиынтығы мысалы келесі түрдей болады:

• Д 3310 - К 1010 – жабдықтаушыға материалдар сомасы төленді;
• Д 1310 - К 3310 – ҚҚС-сыз материалдар құны көрсетілді;
• Д 3130 - К 3310 – сатып алынған материалдар бойынша ҚҚС сомасы есепке алынды;
• Д 3310 - К 1010 – транспорттық шығындар төленді;
• Д 7110 - К 3310 – ҚҚС-сыз транспорттық шығындар сомасы төленді;
• Д 3130 - К 7110- транспорттық шығындар бойынша ҚҚС сомасы есепке алынды;
• Д 3311 - К 1420 – материалдар бойынша төленгне ҚҚС сомасы есепке берілді;
• Д 3311 - К 1420 – ТМҚ бойынша төленген ҚҚС салығы бюджетпен есепке берілді, мұндағы: 1420 «Сатып алынған материалдық-өндірістік қорлар бойынша қосылған құн салығы».

Қайтарымсыз негізде алынған құндылықтар кәсіпорынның табысы болып саналады.

Материалдар қоймаға жойылған негізгі құралдарды бұзу кезінде түсуі мүмкін.

Материалдардың өмірлік циклінің маңызды кезеңі олардың сақталу кезеңі болып саналады. Бухгалтерлік есепте ол екі түрмен сипатталады: жиі инвентаризация мен сақтауға шығыдары. Сақтауға шығындары жалпы өндірістік шығындарға жатқызылады (кәсіпорын үшін жалпы өндірістік қызметті жүзеге асыратын – 7210 «Жалпыөндірістік шығындар») және айналымның шығындары (саудамен айналысатын кәсіпорындар үшін –          7110 шоты «Өнімді жүзеге асыру бойынш шығындар»).

ТМҚ қозғалысы олардың өндірістің қажеттіліктеріне келіп түсуі немесе коммерциялық шығындарына (бір уақытты шығып қалу) немесе бір жаққа жүзеге асры кезінде, қайтарымсыз тасымалдау немесе басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салымдары түрінде орын аладыү

ТМҚ өндірістік қажеттіліктерге жіберілуі  бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей рәсімделу керек.

• Д 8110 - К 1310 – өнімді жасауға және негізгі өндіріске жіберілген; 
• Д 8310 - К 1310 – көмекші өндіріс қажеттіліктеріне берілген;
• Д 8410 - К 1310 – негізгі және көмешкі өндіріске шаруашылық қажеттіліктерге берліген;
• Д 7210 - К 1310 – әкімшілік мақсаттарға пайдаланған;
• Д 7110 - К 1310 – коммерциялық мақсаттарға берілген: 8100 шоты «Негізгі өндіріс», 8310 шоты «Көмекші өндіріс», мұндағы, 8410 шоты «Жалпы өндірістік шығындар (үстеме)», 7210 шоты «Әкімшілік шығындар»,              7110 шоты «Қызметті көрсету мен өнімді жүзеге асыру бойынша шығындар».

Материалдар қоймадан стихиялық ауыртпалықтарға байланысты болыу мүмкін. Осындай жағдайда сәйкес акт жасалу керек. Бухгалтерлік есепте сатып алынған материалдар бойынша ҚҚС сызылып тасталды ма жоқ па екендігі туралы жазбалар жасалу керек.

• Д 7470 – К 1310 – ҚҚС-сыз материалдар құны залал ретінде жазылды;
• Д 7470 - К 3130 – саты алынаған материалдар бойынша ҚҚС сомасы залалға жазылды, мұндағы: 7470 шоты «Өзге шығындар».

«Кадам» ЖШС материалдар қатарының артықшылықтарын жүзеге асыру 6280 «Басқа да табыстар» шотын пайдаланумен  ҚҚС есептеледі және келесі сатылымнан қаржылық нәтижені анықтаумен, операциондық табыстар мен шығыстардың сальдосы ретінде анықталады.

Материалдардың үрдісін анықтаудайын өнімді жүзеге асыру тетігіне ұқсас болады. 6280 «Басқа да табыстар» шотына салыстырылады: түсімнің болжанған сомасы  (келісімді бағасы) материалдар құныымен, коммерцияық шығындар мен ҚҚС. Егер түсім материалдар құнына  қарағанда жоғары болса, онда сатылымнан пайда болады, егер төмен болса залал болады.

Жеке материалдардың жеке баланстық құны қайсыбір деңгейде нарықтық бағадан төмен болу керек, бұл кәсіпорынның қаржылық нәтижелерін бұзады. Резерв есептік кезеңі соңында материалдары үшін 1360 «Қорларды сызып тастау бойынша резервтер». Жаңа есептік кезеңнің келуі кезінде бұл резерв сызып тасталады. Осылайша, есептің кезеңнңғ соңында баланста материалдар құны екі санмен берілу керек (1310 шотында және 1360 шотында),  ал келесі жаңада – тек бір. Бұл операциялар бухгалтерлік есепте келесі түрде қалыптастырылады:

• Д 1360  -  К 6280 – кезең соңында  қорлардың құнының төменедуі кезінде қалыптасады;
• Д 6280  -  К 1360 – келесі кезеңнің соңында резерв өлшемі сызып тасталады, мұндағы: 1360 шоты «Өзге де табыстар».

6280 шоты Өзге де табыстар» баланстық құнды үйлестіру үшін пайдаланылады және  кәсіпорынның басқа да айналым активтері үшін: дайын өнім, аяқталмаған өндіріс және тауарлар.

ТМҚ есебі – бухгалтерлік есептің маңызды элементі, ол көп уақытты талап етеді. Операцияның ұзақтығын рәсімдеуінің қысқарту есептік бағалардың түсініктрін пайдалану үшін және 1310 «Шикізат пен материалдар» шотында қосымша, көмекші шоты 1317 «Дайындау мен ТМҚ сатып алу».

1317 шоты «ТМҚ дайындау мен  сатып алу» төрт жағдайда пайдалану  мүмкін:

• импорттық материалдар, өзіндік құнын калькуляциялау мен басқа активтердің калькуляциясы үшін;
• дайындалған шикізаттың баланстық құнын  калькуляциясы үшін, материалдар, тара, тауар және басқа актвитердің талдауымен байланысты  құндылықтардың үлесін талдау;
• материалдардың жеке есебі үшін;
• есептік бағаларды пайдаланумен материалдық құндылықтардың есебін жүргізу үшін.

ТМҚ дайындау бойынша калькуляция әдісі бойынша барлық жеткізулер 1317 шоты «ТМҚ дайындау және сатып алу» шотында жинақталады, ал қоймаға келіп тсүкен қорлар бөлімі  1310 «Шикізат және материалдар» шотына жіберіледі. Ай соңындағы айырмалар келіп түспеген бірақ төленген қорларды көрсетеді.

Берліген әдісі тауарлы-материалдық қорлардың бухгалтерлік есебінің уақытын қысқартпайды. Есептік бағалар әдісін пайдаланған артық болады,   1317 «Дайындау және сатып алу».

Себебі, кәсіпорынға жиі түрде әртүрлі жабдықтаушылардың бағасы бойынша бірпиті тауарлар келіп түседі. Материалдардың түсімі көрсетілетін бухгалтерлік телімде материалдардың келіп түсуі көрсетіледі, сонымен қатар, олардың ауытқуын көрсетеді. Барлық қалған қызметтер есептік бағалар бойынша есебін жүргізеді, бұл өзін ай сайынғы қалдықтарына немесе материалдардың есебінің мәліметтері бойынша қаржылық нәтижеге енгізіледі.

 

2.4 Қорларды түгендеу

 

Бухгалтерлік есептің және қаржылық есептіліктің мәліметтерін дұрыстығын қамтамасыз ету үшін кәсіпорын өзінің мүлігі мен міндеттемелерінің инвентаризациясын жүргізеді, оның барысында бар болуы тексеріледі және құжаттай рәсімделеді.

Инвентаризацияның негізгі мақсаттары:

-   мүліктің нақты бар болуын анықтау;

-  мүліктің нақты болуын бухгалтерлік және қаржылық есептіліктің мәліметтерімен салыстыру;

          -  міндеттемелердің есебінде толықтығының дұрыстығын тексеру.

  Бір уақытта инвентаризация қамтамасыз етеді:

-   қоғамынң мүлігін сақтауын бақылау;

          -  өтімсіз қорларды анықтау;

          -  мүліктің пайдалануын, сақталуын, ұстауы және ережелерге сәйкес келуді тексеру.

Инвентаризация жүргізу үшін кәсіпорын басшысының бұйрығымен орталық түгендеу комиссиясы құрылады. Бұл комиссияны кәсіпорын басшысы немесе оның орынбасары басқарады. Сонымен қатар әрбір цех, бөлімше бойынша жергілікті түгендеу комиссиясы құрылады. Оның жұмысын орталық комиссия ұйымдастырып және басқарып отырады.

Кәсіпорын басшысының бұйрығымен түгендеу жүргізу оның басталуы және аяқталуы мерзіміне жауапты адам тағайындалады. Түгендеу жұмысы материалдарға жауапты адамның жауапкершілігінде материалдардың түрлері және олардың сақтаулы тұрған жерлері бойынша жүргізіледі. Кәсіпорында сақталып тұрған, бірақ оның өз меншігіне жатпайтын , яғни басқа ұйымдардың немесе жеке адамның материалдарында түгендеу керек.

Инвентаризация – бұл барлық материалдардың әрқайсысын біртіндеп санап шығып, одан кейін материалдардың нақтылы қалдығын бухгалтерлік баланстағы қалдығымен салыстыру. Инвентаризация жұмысы материалдардың түгел сақталуын қамтамасыз етудің басты құралы болып табылады. Жергілікті инвентаризация комиссиясы материалдардың қалдығын өлшеу және санау арқылы олардың сақталып тұрған жерлері жіне материалдарға жауапты адамдар бойынша инвентаризация тізімін жазып (үлгілі түрі инв-3), кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырады. Инвентаризация тізіміне инвентаризация комиссиясының барлық мүшелері қол қоюлары тиіс. Басқа ұйымдардың немесе жеке адамның материалдық игіліктеріне бөлек тізім жасалады. Ұйым бойынша инвентаризация нәтижесін анықтау үшін салыстыру тізімдемесі жасалады. Салыстыру тізімдемесі инвентаризация кезінде анықталған нақтылы қалдығы, оның бухгалтерлік есептегі қалдығына сәйкес келмейтін тауарлық-материалдық қорлар бойынша жасалады. Салыстыру тізімдемесеінде артық немесе кем шыққан материалдық құндылықтар бухгалтерлік есепте көрсетілген бағасымен есептеледі. Инвентаризация комиссиясы барлық артық немесе кем шыққан материалдар жөнінде оларға жауапты тиісті адамдардан жазбаша түсінік алуы тиіс.Ол жазбаша түсінік негізінде тұрақты жұмыс атқаратын инвентаризация комиссиясы кем шыққан, жоғалған, бұзылған материалдардың қандай себептен болғанын анықтайды және де келешекте қайталабас үшін шара қолданады. Сондай-ақ комиссия инвентаризация кезінде материалдадың артық шығу себебін де анықтайды. Белгіленген кемі мөлшері тек қана кем шыққан материалдарға ғана қоладнылады. Егер кейбірматериалдар бойынша кему мөлшері бекітілмеген болса, онда ол материалдардың кем шыққаны мөлшерден тыс болып саналады. Материалдық қорлардың белгіленген мөлшерден артық-кем шыққаны, сондай-ақ олардың бұзылуынан пайда болған шығын кінәлі адамдардан өтелуі керек. Материалдардың бекітілген табиғи кему мөлшерінен артық-кем шығуы және олардың бүлінуіне байланысты шығын, егер оған кінәлі адам табылмаған жағдайда орталық комиссияның шешімімен шығындарына қосылады. Қай жағдайда материалдаардың артық шығуының себебі материалдық қорлардың, өндіріс шығындарының басынан қате есептелуі салдарынан болуы мүмкін. Ондай жағдайда материалдық қорлардың құны өндіріс шығындарынан алып тасталынып, қайтадан кіріске алады. Сондай-ақ қателіктен аттары, сорттары, өлшемдеріалмасып кеткен материалдардың өзара бірімен-бірін жапқаннан шыққан сомалық айырмашылыққа да өндіріс шығындары азайтылады. Қателесіп алмасып кетуден артық немесе кем шыққан материалдардың сандарын өзара жабуы тек осы тексеріліп жатқан мерзім аралығында алмасып кеткен және тек бір адамның өзінің жауапкершілігіндегі аттас материалдар бойынша тепе-тең санға ғана рұқсат етіледі. Материалдарға жауапты адам материадардың өзара алмасып кетуінен артық немесе кем шыққаны жайлы толық түсінік беруге тиіс. Егер кем шыққан материалдарды артық шыққан матриалдар жапқан кезде, кем шыққан материалдар құны артық шыққан материалдардың құнынан көп болса, екеуінің арасындағы айырмашылық сомасын кінәлі адам төлеуі керек.