Өнім стандартизациясының және сертификациясының теориялық аспектілері

Ортақ пайдаға  бағытталушылық

Стандартты қабылдау мақсаты ортақ пайдаға қол жеткізу болып саналады. Барлығы үшін пайда, жекелеген кәсіпорындардың немесе тұлғалардың мүдделерінен жоғары тұруы тиіс.

Интернационалдық

Стандарттар "аралдық" шешімдерді сипаттамауы тиіс, қайта ол саудадағы техникалық кедергілерді алып тастауға бағытталуы қажет.

Қазақстан Республикасы мемлекеттік стандарттау жүйесі мақсаттары мен міндеттері

Экономиканың қазіргі даму кезеңінде онда болып жатқан өзгерістермен   және   мемлекеттердің   сыртқы  экономикалық белсенділігінің артуымен байланысты ТМД елдерінде мемлекеттік стандарттау жүйесін құру мен дамытудың өзектілігі арта тусуде.

Осы саладағы ТМД елдері алдында тұрған аса маңызды болып мыналар саналады:

• тұтынушылар   құқығын   қорғау,   стандарттау   және метрология бойынша заң актілерінің жүйесін жасау;
• халықаралық және аймақтық стандарттау жуйелерімен үйлестікте жаңа мемлекеттік стандарттау жүйесін құру, қолданысқа енгізу және одан әрі дамыту;
• жалпы техникалық стандарттар жүйесі мен кешендерін, отандық заңдылықтар   мен   халықаралық   тәжірибе талаптарына сәйкес келтіру;
• түпкі - құрастырылатын  (комплектующие)  өнімдердің шикізат   пен    материалдардың   жалпы    техникалық стандарттарына, сондай-ақ технологиялық процестердің, ақпараттық  технологиялар   мен қызметтердің,   онын ішінде отандық стандарттар қорларының халықаралық, ұлттық және аймақтық стандарттармен үйлесімділігін 
  қамтамасыз   ету,   сараптау   саласында   нормативтік құжаттар  құруды  қамтамасыз  ету  арқылы   кешенді ғылыми-техникалық сараптаулар жүргізу;
• технологиялар  мен  технологиялық  процестердің  аса маңызды      түрлеріне      ғылыми-техникалық      және кұжаттамалар кешенін жасау;
• мемлекеттік   бақылауды   жетілдіру   және   аумақтық органдардың қызметін дамыту;
• халықаралық қамтамасыз ету жүйесі бойынша ғылыми -әдістемелік және ұйымдық құжаттар кешенін жасау және қолданысқа енгізу;
• өнімдер сапасын басқару, стандарттау және метрология саласындағы кадрлар даярлау мен қайта даярлаудың тиімді жүйесін жасау;
• ақпараттық     ресурстарды      кешенді     пайдалануды қамтамасыз ететін стандарттау және сапаны басқару бойынша интеграцияланған автоматты акпараттық жүйе құру;
• технологиялық   процестерге,   онын   ішінде   материал сыйымдылықты, энергия сыйымдылықты және еңбек сыйымдылықты төмендету, аз қалдықты технологияларды қолдануды қамтамасыз ету үшін талаптар белгілеу;
• техникалық-зкономикалық ақпараттарды жіктеу және шартты белгілеу жүйесін жасау және енгізу;
• мемлекетаралық және мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық және  ғылыми-техникалық бағдарламалар мен инфрақұрылымдар кешендерін (көлік, байланыс, қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау, халықтың қауіпсіздігі және т.б.) нормативтік тұрғыдан қамтамасыз ету;
• өнімдердің негізгі көрсеткіштері мен номеклатурасы туралы тұтынушыларды ақпараттармен қамтамасыз ету үшін өнімдерге каталог жасау және штрихтік шартты белгі беру жүйесін құру;
• стандарттау құралдары арқылы Қазақстан Республикасы заңдарының орындалуына көмектесу.

Стандарттауда заңнамалық және нормативті базасы

Қазақстанның мемлекеттік құрылысының өзгеруі мен нарықтық қатынастар негізінде Республикада болып жатқан экономикалық қайта жаңаруларға сәйкес халықаралық тәжірибені ескере отырып, өнімдердің қауіпсіздігі мен сапа саласында мемлекеттік саясат тұжырымдамасын әзірлеу кажеттігі пайда болды. Бұл бағыттағы жұмыстар толықтай түрде құқықтық негіздерде жүзеге асырылады және "Стандарттау туралы", "Сертификаттау туралы", «Тұтынушылар құқығын қорғау туралы" "Өлшемдердің бірлігі туралы" заңдармен және бірсыпыра өзге заң актілерімен реттеледі. Бұл құжаттар құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерді белгілейді Мемлекеттік стандарттау жүйесін одан әрі дамыту халықаралық жүйелерге сәйкес аккредитациялау, сертификаттауды стандарттық жүйелерін үйлестіру қажеттілігімен байланысты туындайды.

1999 жылғы 16 шілдеде "Стандарттау туралы" Заң қабылданды. Аталмыш Заң шаруашылық жүргізуші субъекті мен мемлекеттік басқару органы арасындағы стандарттау; өлшем бірлігі мен қауіпсіздігін, өнімдердің өзара алмасушылығы мен техникалық сыйысушылығын қамтамасыз ету, техникалық кедергілерді жою, сондай-ақ мемлекет пен тұтынушылардың мүдделерін қорғау мақсатында, стандарттау бойынша нормативтік актілерді әзірлеу мен қолдану саласындағы қатынастарды реттейді.

Бірнеше рет пайдаланылатын және ұдайы өндірілетін өнімдер, қызметтер, жұмыстар стандарттау объектілері болып танылады. Стандарттау, метрология және сертификаттау мәселелері жөніндегі мемлекеттік органдар мен стандарттау саласында тиісті құзырлы өзге де мемлекеттік басқару органдары, сондай-ақ стандарттау саласындағы жұмыстарды жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалардың техникалық бөлімдерінің буыны мемлекеттік стандарттау жүйесіне кіреді.

Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттар (мемлекеттік, мемлекетаралық стандарттар, техникалық-экономикалық ақпараттардың мемлекеттік жіктегіштері мен халықаралық, аймақтық және ұлттық стандарттар) стандарттау, метрология және сертафикаттау жөніндегі өкілетті мемлекеттік органның мемлекеттік стандарттау жүйесіндегі реестріне міндетті түрде тіркеу және бекіту керек. Аталған процедуралардан өттпеген құжаттар жарамсыз және қолдануға жатпайды.

Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттарды мемлекеттік басқару органдары, жеке және заңды тұлғалар өнімдерді жасау, өндіріске қою, өткізу, сақтау, тасымалдау және қайта өңдеу, сондай-ақ процестер (жұмыстар) мен қызметтер көрсету кезінде қолдануы тиіс. Мемлекеттік қадағалау барлық атап көрсетілген сатыларда жүзеге асырылады. Республика аумағына әкелетін шетелдік фирмалар өнімдерінің міндеті мемлекеттік стандарттар мен техникалық талаптарға сәйкестігін бекіту, белгіленген заңдылықтар тәртібінде жүзеге асырылады.

Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттардың міндетті талаптарын бұзу анықталған жағдайда:

1. заң бұзушылықтарды жою туралы;
2. келесі жағдайларда:

• өнімдердің стандарттарға сәйкес келмеуі;

• тіркелген құжаттамалардың жоқ болуы;
• өнімдерге сәйкестік сертификатының болмауы; оған құқығы жоқ бола тұра, өнімдерге сәйкестік белгілерін соғу жағдайларында өткізуге тыйым салу туралы.

Халықаралық стандарттау

Мемлекетаралық стандарттау - бұл Мемлекетаралық мүддені білдіретін обьектілерді стандарттау.

Стандарттаудың халықаралық сипатын атап өте отырып, өнімдердің сыйысушылығын, өзара алмасушылығын, адам денсаулығы мен өмірі, қоршаған орта қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, оның қажеттігін тани отырып, 1992 жылғы наурызда ТМД елдерінің үкімет басшылары "Стандарттау, метрология және сертификаттау саласында келісімді саясат жургізу туралы" Келісімге қол қойды.

Келісімге қатысушылар  алдында тұрған  негізгі міндеттер:

• мемлекетаралық   мүдделерді   білдіретін   стандарттау,метрология және сертификаттау бойынша жұмыстар жүргізудің ортақ (жалпы) ережесін қабылдау;
• адам өмірі мен денсаулығы, қоршаған ортаны қорғау үшін олардың қауіпсіздігін, сыйысушылығы мен өзара алмасушылығын, сондай-ақ сынаудың, біртұтас әдістерін қамтамасыз ететін өнімдер мен қызметтерге бірыңғай міндетті талаптар белгілеу;
• мемлекетаралық     мүдделерді      білдіретін     жалпы 
  техникалық талаптарды стандарттау;
• техникалық-экономикалық   ақпараттар    мен   шартты белгілеу (код беру) жүйесінің сыныптауыштарын енгізу мен дамытуды ұйымдастыру;
• келісімге қатысушы-мемлекеттердің қолдануына рұқсат ететін физикалық шамалар бірлігін белгілеу;
• мемлекетаралық қызмет уақыты мен жиілігін, өлшеу құралдарының    ақпараттық    қорларын,    стандарттық үлгілері мен стандартты анықтамалық деректерін енгізу;
• мемлекетаралық   стандарттар   қорын,   өзге   елдердің 
  халықаралық, аймақтық стандарттарын қалыптастыру, 
  сақтау  және  енгізу,   келісімге   қатысушыларды   осы 
  стандарттармен қамтамасыз ету;
• мемлекетгік сынаулардың, метрологиялық аттестациялаудың,   өлшеу   құралдарын   тексеру   мен калибрлеудің, аккредитациядан      өткен      сынау лабораториялары     мен     сертификаттау     жөніндегі органдардың нәтижелерін өзара тану;
• мемлекетаралық    мүддені білдіретін мемлекетаралық стандарттарды және нормативтік құжаттарды басып шығару және қайта басып шығару, көбейту және тарату;
• кадрлар      даярлау     және      біліктілікті      арттыру бағдармаларын үйлестіру;
• стандарттау,      метрология      және      сертификаттау саласындағы халықаралық ынтымақтастық.

Қазіргі уақытта балтық жағалауы елдерінен өзге бұрынғы КСРО-ның барлық республикалары Келісімге қатысушылар болып саналады. Құрамына стандарттау жөніндегі тиісті ұлттық органдардың жетекшілері кірген стандарттау, метрология, сертификаттау жөніндегі Мемлекетаралық кеңес құрылған болатын .

Мемлекетаралық кеңес жұмысының тиімділігін арттыру үшін, Минскі қаласында ұйымдық міндеттерді орындайтын техникалық секретариат құрылды.

ТМД елдерінің стандарттау  жөніндегі ұлттық органдары

Мемлекетаралық  стандарттау жөніндегі жұмыстарды жүргізудің негізгі принциптері: МЕМСТ 1.0-99 Мемлекетаралық стандарттау жөніндегі жұмыстарды жүргізу Ережесі. Жалпы ережеде баяндалған.

Оған мыналар жатады:

• өзара жеткізілетін өнімдердің сапасын қамтамасыз ету жөніндегі келісімге қол жеткізуге Келісімге қатысушы бүкіл мүдделі мемлекеттердің өзара ұмтылуы;
• мемлекетаралық стандартты әзірлеудің дұрыс екендігі;
• мемлекетаралық   стандарттардың   халықаралық және аймақтық стандарттармен үйлесімін қамтамасыз ету;
• өзара    байланысты        объектілерді    стандарттаудың кешенділігі;
• мемлекетаралық стандарттардың ғылым мен техниканың және озық тәжірибенің қазіргі заманғы жетістіктеріне сәйкестігін қамтамасыз ету.

Мемлекетаралық стандарттау жұмыстарын жүргізу үшін бұрынғы КСРО техникалық комитетіне стандарттау жөніндегі мемлекетаралық комитет мәртебесі берілген. Шағын комитеттер, тұрақты және уақытша жұмыс топтары стандарттау жөніндегі мемлекетаралық комитеттің ұйымдық құрылымын құрайды. Қазіргі уақытта оған нақты өнім топтары немесе қызмет бағыттарын бекітіп беру арқылы стандарттау жөніндегі мемлекетаралық комитеттің номенклатурасын оңтайландыру жұмыстары жүргізілуде.

Мемлекетаралық стандарт мемлекетаралық стандарттау саласындағы негізгі нормативтік құжат болып саналады.

Мемлекетаралық стандарт (МЕМСТ) - бұл стандарттау жөніндегі мемлекетаралық Кеңес қабылдаған стандарт.

Мемлекетаралық  стандарттардың (МЕМСТ) келесі түрлері ажыратылады:

1. Негізгі стандарттар;
2. Өнімдердің (қызметтердің) стандарттары;
3. Процестердің (жұмыстардың) стандарттары;
4. Бақылау әдістерінің (сынау, өлшеу, талдау) стандарттары.

Мемлекетаралық стандарттарды құруға қойылатын талаптарды әзірлеу тәртібі МЕМСТ 1.5-99 "Мемлекетаралық стандарттау жөніндегі жұмыстар жүргізу Ережесі. Стандарттарды құруға, баяндалуына, рәсімделуіне және мазмұнына қойылатын жалпы талаптарда" баяндалған.

Мемлекетаралық стандарттарды тіркеудің әзірленген тәртібіне сәйкес, қабылдаған жылын өзгертумен, оның бұрынғы тіркеу номері сақталады. Егер стандарт бұрын қолданылған бірнеше МЕМСТ-тар негізінде әзірленген болса, онда оған осылардың бірінің номері беріледі.

Жаңадан әзірленген стандарттар, техникалық комитет беретін жаңа номермен тіркелуі тиіс. Тікелей қолдану жолымен, экономикалық өзара көмек кеңесі (СЭВ) стандарттарын қолдану туралы шешім қабылданған.

01.01.92-01.01.93 жылы қолдану мерзімі өткен барлық МЕМСТ-тарға оларды қайта қарағанға дейін олардың қолданыс мерзімін шектеу алынып тасталды.

Келісімге қатысушы мемлекеттерді мемлекетаралық стандарттармен қамтамасыз ету, оның алдағы уақыттағы таралымын көбейту үшін, 2 данадан мемлекеттерге беретін әрбір МЕМСТ техникалық секретариат арқылы жүзеге асырылады.

ИСО – стандартау жөніндегі негізгі ұйымдардың бірі.

Стандарттау жөніндегі аса ірі халықаралық  ұйым – ИСО 1947 жылы құрылған. Қазіргі уақытта 90ел оның мүшелері болып саналады. ИСОның 2700 ден аса техникалық органдарында 100мыңнан артық жетекші мамандар жұмыс істейді.

Хаықаралық  тауар айырбасы мен өзара көмекті  жеңілдету үшін, сондай ақ интеллектуалдық, ғылыми, техникалық және экономикалық қызмет саласындағы ынтымақтастықты  кеңейту мақсатында әлемдік ауқымда  стандарттауды дамытуға көмектесу ИСО мақсаты болып саналады.