Қазақстандағы ішкі туризм

 

Тұрғындардың шығыны ақшалай кірісінің ара қатынасы 1997-2000 жылдары айтарлықтай өзгерген жоқ. 1997 жылы тұрғындардың шығыны ақшалай кірісінің 97,2 % ал 1998 жылы 99,1% , 1999 жылы 97,6% және 2000 жылы 99,3% құрды.

 

12-кесте. Тұрғындардың ақшалай шығындарының  өсу жылдамдығы және оның құрылымы (1997-2000).

 

	Бір адамға шаққандағы орташа ақшалай табыс, теңге				Өсу қарқыны, %
	1997	1998	1999	2000	1998 ж. 1997 ж.	1999 ж. 1998 ж.	2000 ж. 1999 ж.
Барлық табыс	33237	35901	39927	47450	108,0	111,2	118,8
Сонымен бірге:
Тұтыну шығындары	28651	31237	34870	40897	109,0	111,6	117,3
Азық-түлік тауарлары	16074	16765	18078	20411	104,3	107,8	112,9
Азық-түлік емес тауарлары	7026	7476	8058	10646	106,4	107,8	132,1
Ақылы қызметтерге	5551	6996	8734	9840	126,0	124,8	112,6
Салық, жинақ, төлемдер	1825	1689	1837	1992	92,5	108,8	108,4
Басқа ақшалай шығындар	2761	2975	3220	4561	107,8	108,2	141,6

 

Мұндай арақатынаста тұрғындардың еңбек демалысы кезінде туристік саяхатқа немесе ұйымдасқан демалысқа мүмкіндіктері туралы айту қиын. «Жұмысшылар демалысын демалу орны бойынша бөлу» статистикалық есептеулері бойынша 1997-2000 жж. периодында демалыс үйлерінде және пансионаттарда демалушылар санының өсуіне қарай демалысты үйде өткізетіндер санының азайғанын көрсетті (13-кесте).

 

13-кесте.

Жұмысшылар демалысын демалу орны бойынша бөлу, 1997-2000жж.

 

	Жұмысшыларды бөлу, %				Өсу қарқыны, %
	1997	1998	1999	2000	1998 ж. 1997 ж.	1999 ж. 1998 ж.	2000 ж. 1999 ж.
Еңбек демалысы бар жұмысшылар	100	100	100	100
Оның ішінде демалу орындарында:
Демалыс үйлерінде және пансионатта	0,3	0,3	0,6	0,7	100	200	117
Санаторийде	0,3	0,3	0,4	0,5	100	133,3	125
Курорттық жерлерде		0,1	0,0	0,1	-	-	-
Туысқандар мен таныстардың дачаларында	3,7	4,0	3,1	2,7	108,1	77,5	8,7
өз дачасында	3,2	2,4	3,0	2,5	7,5	125	83
Үйде	91,0	91,6	91,9	91,8	100,6	100,3	99,9

 

2000 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанда жұмысшылардың 91,8 пайызы өзінің еңбек демалысын үйде өткізді. Сонымен қатар мемлекет  өзінің тұрғындарына аз көңіл аударды, демалысты ұйымдастыруға және мәдениет саласының қызметіне ЖІӨ-нің 0,7 пайызы ғана бөлінді (14-кесте). Халықтың демалысын ұйымдастыруға өте аз сумманы бөле отырып мемлекет жұмысшының денсаулығын жақсартып еңбек көлемін өсіру, сондай-ақ жаңа жұмыс орындарын көбейту мүмкіндіктері сияқты маңызды экономикалық жағдайларды ескермейді.

 

14-кесте. 1998-2000жж. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-мәдени шараларына мемлекет бюджетінің шығындары.

 

	Шығын, млн.теңге			Өсу қарқыны, %
	1998ж.	1999ж.	2000 ж.	1999 ж. 1998 ж.	2000 ж. 1999 ж.
Барлығы	165200	294618	327543	178,3	111,2
Сонымен бірге:
Демалысты ұйымдастыруға және мәдениет саласының қызметіне	11770	12237	17487	104,0	143,0
ЖІӨ, %	0,7	0,6	0,7	85,7	116,6
Денсаулық сақтауға	26024	44825	54323	172,2	121,2
ЖІӨ, %	1,5	2,2	2,1	146,6	95,4

 

 Сауықтыру элементі мәдениет  жағынан туризмді қамтиды (ең  алдымен адамның психологиялық  жағдайын сауықтыру). Мәдениет және  туризм бір-бірімен қоғамдық өмірдің әр түрлі дәрежесінде жақындайды. Мәдениет - адам қызметі табысының бірлігі ретінде туризмнің түрлерін дамыту және мәдениеттендіруде маңызды орын алады.

Мәдениетке архитектура, өнер, тұрмыс және т.б. жатады. Ал туризм адаммен жасалған мәдениет орындарына сүйенеді. Яғни тек табиғи ресурстарды ғана емес, мәдени және мәдени мұра ресурстарын пайдаланады.

Мәдениет және туризм қарым-қатынасын екі аспектіде қарастыруға болады:

1. Мәдениеттің туризмге әсер етуі.
2. Туризмнің мәдениетке әсері.

Мәдениеттің туризмге әсері бірқатар жағдайларға байланысты, олар:

• белгілі территорияда материалдық жағдайының болуы;

• әлеуметтік инфрақұрылымының дамуы, сонымен қатар мәдениет саласы;

• тарихи-мәдени, архитектуралық-этнологиялық, археологиялық және т.б. ескерткіштердің орналасу орны;
• ғылым-білім потенциалының болуы.

 

Белгілі территорияның материалдық жағдайының болғандығын мәдениеттің туризмге әсер етуінен материалды инфрақұрылымның дамығандығын айқындайды (инженерлік, агротехникалық, сызықтық құралдар). Бұл объектілерде мәдени қызметтің негізі қаланады.

Әлеуметтік инфрақұрылымның тұрғысынан бұл әсер ерекше айқындалады. Н.Ф. Голиковтың анықтамасы бойынша оған мәдени-тұрмыстық бағыттағы, денсаулық сақтау, білім беру, демалу объектілері және т.б. жатады. Аталған объектілерден демалыс - әлеуметтік инфрақұрылымның негізгі бөлігі болып табылады. Адамдар демалысты күнделікті ауыр жұмыстан өзін босату деп түсінеді. Демалыс орны рекреациямен бірдей ұғым, өйткені соңғы сөзіміз «демалу», «тынығу» дегенді білдіреді. Сондықтан демалыс әлеуметтік инфрақұрылымның негізгі функциясы ретінде көптеген мәдени аспектілерді қамтиды.

Тарихи-мәдени архитектуралық-этнологиялық, археологиялық және басқа ескерткіштер орналасу жағынан туризмге әсері әр түрлі бола алады. Бұл Қазақстанның барлық территориясы көне ескерткіштердің көптігімен сипатталады. Мысал ретінде, Қазақстанның «Ұлы Жібек жолы» бойында орналасқан туристік орталықтарын айтсақ болады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президентінің «Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, туризмнің инфрақұрылымын жасау» атты мемлекеттік бағдарламаға жарғы қабылдауы туризм индустриясын және қонақжайлылықты дамытуға және қалыптастыруға себеп болып отыр.

Ғылым-білім потенциалының болуы мәдениеттің туримзге әсерінің бастапқы нүктесі болып табылады. Туризм өзінің танымдық функцияларын қоса туристерді қабылдаушы мемлекет тұрғындары ғылым және білім негізіне сүйену керек. Сондықтан Қазақстанда жоғары квалификациялы кадрлар көп болса, резидент емес туристерді мемлекетке тарту мүмкіндігі де көп болады. Тұрғындардың ғылым-білім потенциалы дегеніміз тек кәсіптік білім категориясы ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің тарихын және салт-дәстүрін, әр түрлі өнердің және қолөнердің түрлерін меңгеру, бірнеше шет тілін білуі керек. Бұл резиденттердің және резидент еместердің жақын қарым-қатынасын айқындайды.

Туризмнің мәдениетке әсері келушілер мен қабылдаушы арасындағы қарым-қатынаста және тұрғындардың жағдыйының жақсаруына әсер етуінен көрінеді. Бірінші деңгейінде келушілер мен қабылдаушы арасындағы қарым-қатынаста бір-бірімен рухани мәдениетпен алмасуын көруге болады. Ол әр түрлі этникалық топтарда мәдениеттің өсуімен, сонымен қатар адамның ішкі мәдениетінің көтерілуімен айқындалады. Ғылым мен техника салаларында біліммен алмасу мүмкіндігі туады. Екінші деңгейінде тұрғындардың жағдайының жақсаруына әсерін тигізеді. Ол мемлекеттке келетін туристердің контингентінің «бай» жоғары индустриалды мемлекеттерден келуін айқындайды. Бұл резидент еместердің төлеу қабілетін түсіндіреді. Тұрғындардың жағдайының жақсаруы адамның білімге, ғылымға және оқуға талпынысына мүмкіндік туғызады. Яғни барлық мәдениеттің өсуіне абсолютті алғы шарттар жасайды. Туризм бұл жағдайда бірінші және ерекше орын алу керек. Туризм және тұрғындардың жұмыс бастылығы екі позицияда қарастырылады: Туризмнің жұмыссыздықты қысқартуға және жаңа жұмыс орындарын қалыптастыруға әсері.

Туризм табиғи, мәдени объектілердің болуын ғана емес, сондай-ақ басты фактор жұмыс күшін анықтайды. Қазіргі кезде әлемде туризм индустриясында 212 миллион жұмыс орны бар, ал кешелектегі он жылда оның саны 338 миллионға дейін өсуі ықтимал.

Жұмысшыларды туристік салаға нәтижелі тарту үшін еңбек биржасында есепте тұрған жұмыссыздарды тарту керек. Қазіргі кезде Қазақстанда еңбек нарығында қиын жағдай қалыптасты. Экономиканы қайта қалыптастырудың нәтижесінде көптеген жұмыс орындары қысқарды, яғни жұмыссыздардың саны көбейді.

1995-1996 жылдары жұмыссыздар саны  төмендеді және 1997-1999 жылдары жұмыссыздық  қисығы жоғары өрбіді (15-кесте).1997-1999 жылдар кезеңінде еркектер арасында жұмыссыздар саны өсті (21,6%) және керісінше әйелдер және жастар арасында жұмыссыздық қысқарды. 1997-1999 жылдар арасында әйелдер арасындағы жұмыссыздық 10,7 пайыз, ал жастар арасында 18,7 пайыз қысқарды. Әйелдер және жастар арасындағы жұмыссыздықтың төмендеуі еңбек биржасы және жұмыс бастылық орталықтарына сенімсіздікпен қарауынан болуы мүмкін.

15-кесте. Жұмыссыздықтың өсу жылдамдығы және құрылымдық жылжуы

 

	1995ж.	1996ж.	1997ж.	1999ж	Өсу қарқыны
					1996 1995	1997 1996	1999 1997
Барлығы	100	100	100	100	202,4	91,2	97,6
Еркектер	33,9	36,8	33,4	40,5	186,7	82,6	121,6
Әйелдер	60,1	63,2	66,6	59,5	212,6	96,1	89,3
Жастар 16-29	46,4	40,9	35,5	28,9	177,0	72,1	81,6