Қазақстандағы басқару қызметінің құрылымы

       Демек, Президент  мемлекеттік биліктің шыңы. Қазақстан  Республикасының Президентін биліктің  төртінші тармағы ретінде қарауымыздың  мәні мынада. Шын мәнінде Президент  барлық билік тармақтарынан оқшау  тұр. Себебі конституциялық тұжырымдарға  сәйкс ол – мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға. Атқарушы билікті тікелей жүзеге асырмаса да ол еліміздің билік құрамындағы ең ірі тұлға. Олай дейтініміз атқарушы билікті жүзге асырушыҮкімет өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты және ол өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез – келген мүшесін қызметтен босатуғы құқылы. Сонымен бірге Конституцияның 40 – бабының 3 – тармағына сәйкес Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп, ол – халық пен мемлекеттің билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының адам және азамат құқықтары мен бостандықтанының нышаны әрі кепілі ( 40 – баптың 2 – тармағы ). Бұл жорамалымыздың дұрыстығына Президенттің атқарушы өкілеттілігі айғақ.

     Президентке Қазақстан Республикасы Конституциясының 44 – бабында көрсетілген міндеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіліктер берілген.

     Президент атқарушы  билік саласында:

     Парламенттің келісімімен  Республика Премьер – Министрін  қызметке тағайындайды; оны қызметінен босатады; Премьер  - министрдің ұсынуымен Республика Үкіметінің құрылымын белгілейді; оның мүшелерін қызметке тағайындайды және қызметтен боатады; Республиканың Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдарын құрады, таратады, қайта құрады; Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; Үкіметтің аса маңызды мәселелер бойынша отырыстарында төрағалық етеді; Үкіметке Заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізуді тапсырады; Республика Үкіметінің және облыстағы, республикалық маңызы бар қалалары мен астанасы әкімдерінің күшін жояды не толық немесе ішінара тоқтата тұрады; Республика Премьер – министрінің Ұсынуымен Республиканың мемлекеттік бюджеті есебінен ұсталатын барлық органдардың қызметкерлеріне арналған қаржыландыру мен еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді; Республика Президенті өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттілігін тоқтатуға шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босату бүкіл Үкіметтің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Сонымен қатар Президент Үкіметтің орнынан түсуі туралы шешімді Үкіметтің өз мәлімдемесі бойынша да, сондай – ақ Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда да қабылдайды.

    Республика Парламентінің  кезекті және кезектен тыс  сайлауын тағайындайды; Парламенттің  бірінші сессиясын шақырады және оның депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын қабылдайды; Парламент Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын шақырады;

     Парламент Сенаты  ұсынған заңға он бес жұмыс  күні ішінде қол қояды, заңды  халыққа жария етеді не заңды  жекелеген баптарын қайтадан талқылар, дауысқа салу үшін қайтарады;

     Парламенттің келісімімен  Қазақстан Республикасы Ұлттық  Банкінің Төрағасын қызметке  тағайындайды, оны қызметтен босатады;

     Парламент Сенатының  келісімімен Республиканың Бас  Прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын қызметке тағайындайды, оларды қызметтен босатады.

    Қазақстан Республикасының  Қарулы Күштерін басқара отырып, Президент Қарулы Күштердің жоғарғы  қолбасшыларын қызметке тағайындайды  және қызметтен босатады; жоғары  әскери атақтар мен өзге де  атақтарды береді; Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген ретте Республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде әскери жағдай енгізеді; ішінара немесе жұмылдыру жариялап, бұл туралы Республика Парламентіне дереу хабарлайды; Қауіпсіздік кеңесін құрады.

    Президенттің  басты  міндеті – ел ішінде және  халықаралық қатынастарда Қазақстан  атынан өкілдік ету. Әңгіме бұл  жағдайда Президент елді халықаралық  қатынастардың субъектісі ретінде, егеменді де тәуелсіз мемлекет ретінде танытады деген сөз. Президент бұл салада келіссөздер жүргізіп, Қазақстан Республикасынынң халықаралық қатынастарына, бекіту грамоталарына қол қояды, елде тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де өкілдіктері өкілдерінің сенім және кері шақырып алу грамоталарын қабылдайды.

    Президент өкілеттіктерінің  келесі топтамасының оған Қазақстан  Республикасының Конституциясында  белгіленген заң шығару өкілдіктерін  құрайды. Ол екі жолмен жүзеге  асырылады:

1)Заң шығару. Қазақстан Республикасы  Конституциясы 53 – бабының 4 – тармағына  сәйкес Парламент Президентке  оның бастамасы бойынша, әр Палата  депутаттары жалпы санының үштен  екісінің дауысымен бір жылдан  аспайтын мерзімге заң щығару  өкілеттілігін беруге қақылы.

2)Заң күші бар Жарлықтар шығару. Бұл тәртіп Қазақстан Республикасы  Конституциясы 61 – бабының 2 – тармағымен  белгіленген. Заң шығару құқығының  берілуі Қазақстан Республикасының  норма белгілеушілік қызметінің  басты нысандары емес.

     Сонымен қоса Президент Конституция мен заңдар негізінде және оларды орныдау үшін Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар жарлықтар мен өкімдер шығарады. 

     Қазақстан Республикасының  Президентінің кандидаттығына мынадай  қатаң талаптар қойылады; Қазақстан  Республикасының Президенті болып тумысынан Республика азаматы, 40 жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын, әлде бір діннің қызметкері емес заңмен белгіленген ретте өтелмеген соттылығы жоқ және сайлау құқығы мемлекеттік органға және жергілікті өзін - өзі басқару органына сайлауға және сайлануға, сондай – ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы бар азамат қана сайлана алады. Бір адам қатарынан екі реттен артық Президент болып сайлана алмайды.

    Қазақстан Республикасының Президентін конституциялық заңға сәйкес жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде Республиканың кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге сайлайды. Бұл сияқты мәлеметтерді Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28 – қыркүйектегі конституциялық заң күші бар « Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы » Жарлығынан, 1998 жылғы 7 – қазандағы Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңынан алуға болады. Демек, Президентті сайлау жалпы сайлау сияқты Республиканың Орталық сайлау комиссиясының басшылығымен жүргізіліп, өткізіледі. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың елу процентінен астамының дауысын алған кандидат сайланды деп есептелінеді. Егер кандидаттардың бірде бірі көрсетілген дауыс санын ала алмаса, қайтадан дауысқа салынады, оған көп дауыс алған екі кандидат қатысады. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көбісінің дауысын алған кандидат сайланды деп есептеледі ( Конституцияның 41 – бабының 5 – тармағы ).

      Президентке ешкімнің тиісуіне болмайды, яғни оны қандай да бір жауапкершілік түріне тартуға, ұстауға, қамауға, тінтуге және тағы да сол сияқтылар болмайды.

      Республиканың Президенті  өзінің міндеттерін атқару кезіндегі  қылмыстық іс - әрекеті үшін тек  қана мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда жауап береді. Айып тағу және оны тексеру туралы шешім Мәжіліс депутаттарының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың жалпы санының көпшілігімен қабылдануы мүмкін. Тағылған айыпты тексеруді Сенат ұйымдастырады. Бұл мәселе бойынша түпкілікті шешім айып тағудың негізділігі туралы Жоғарғы Сот қорытындысы және белгіленген конституциялық рәміздердің сақталғаны туралы Конституциялық кеңестің қорытындысы болған жағдайда әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілік дауысымен Парламент Палаталарының бірлескен отырысында қабылданды. Республика Президентіне мемлекетке опасыздық жасады деп тағылған айыптың қабылданбауы оның қай кезеңінде де осы мәселенің қаралуына себепші болған. Мәжіліс депутаттарының өкілеттігін мерзімінен бұрын әкеліп соғады. Президент науқастығына байланысты өз міндеттерін жүзеге асыруға қабілетсіздігі делінген жағдайда қызметінен мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін. Бұл ретте Парламент әр Палата депутаттарының тең санынан және медицинаның тиісті салаларының мамандарынан тұратын комиссия құрады. Мерзімінен бұрын босату туралы шешім Парламент Палаталарының бірлескен отырысында комиссияның қорытындысы мен белгіленген конституциялық Кеңес қорытындысы негізінде әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілігімен қабылданады.

Қазақстан Республикасының Парламенті.

      Парламент – Қазақстан  Републикасының заң шығару қызметін  жүзеге асыратын Республиканың  ең жоғары өкілді органы. Парламент  тұрақты негізде жұмыс істейтін  екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.

       Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан  және Қазақстан Республикасының  екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың  және Республика астанасының  барлық өкілді органдары депутаттарының бірлескен отырыстарында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың жеті депутатын Сенат өкілеттігі мерзіміне Республиканың  Президенті тағайындайды. Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Қазақстан Республикасының кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрған азаматы алты жыл өкілеттік мерзімге Сенат депутаттары бола алады.

         Сенаттың  ерекше қаруына:   Қазақстан Республикасының Президентінің

 Ұсынуымен Республика Жоғарғы  Сотының Төрағасын, Алқалар төрағаларын  және Жоғары Соттың судьяларын  сайлау және қызметтен босату, олардың антын қабылдау; Республика  Президентінің Республиканың Бас  Прокурорын  және Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына келісім беру және Қазақстан Республикасы Конституциясының 55-абында көзделген басқа да мәселелер жатады.

        Мәжіліс- Парламенттің  төменгі палатасы. Ол жетпіс жеті  депутаттан тұрады. Алпыс жеті депутаты Республиканың әкімшілік – аумақтық бөлініс ескеріле отырып құрылатын және округтері сайланады. Он депутат бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас Жалпыұлттық  сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға бірдей тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республиканың жасы жиырма беске толған азаматы бес жыл өкілеттік мерзімге мәжіліс депутаты бола алады.

        Парламент  Палаталарының бөлек отырысында мәселелерді әуелі Мәжілісте, ал содан соң Сенатта өз кезегімен қарау арқылы: заңдар қабылдайды; республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есептерді, бюджетке енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды талқылайды, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды; Қазақстан Республикасының әкімшілік- аумақтық құрылысының  мәселелерін шешу тәртібін белгілейді; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілер шығарады және Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабында көзделген басқа да өзгерістерді  жүзеге асырады.

       Мәжілістің ерекше  қарауына: заңдардың жобаларын қарауға  қабылдау және қарау; Республика  Парламенті қабылдаған заңдарға  Қазақстан Республикасы Президентінің  қарсылықтары бойынша  ұсыныстар  әзірлеу; және т.б. ( Қазақстан Республикасы Конституциясының 56-бабы ) жатады.

         Палаталардың  бірлескен отырысында Парламент:

         1.Қазақстан  Республикасы Президентінің ұсынысы  бойынша Конституцияға өзгертулер  мен толықтырулар енгізеді; Конституциялық  заңдар қабылдайды, оларға өзгертулер мен толықтырулар енгізіледі;

         2.Республикалық  бюджетті және Үкімет пен Республикалық  бюджеттің атқарылуын бақылау  жөніндегі есеп комитетінің бюджеттің  атқарылуы туралы есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен толықтырулар енгізіледі;

          3.Республика  Президентінің қарсылығын туғызған  заңдар немесе заңның баптары  бойынша ол қарсылық жіберген  күннен  бастап бір ай ішінде  қайталап талқылау мен дауысқа  салуды өткізеді. Бұл мерзімнің  сақталмауы Президент қарсылығының қабылдағанын білдіреді. Егер Парламен әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен бұрын қабылданған шешімді қуаттайтын болса, Президент жеті күн ішінде заңға қол қояды. Егер Президенттің қарсылығы ескерілмесе, заң қабылданбады немесе Президент ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі;

         4.Президентке  оның бастамасы бойынша әр  палата депутаттары жалпы санының  үштен екісінің даусымен бір  жылдан аспайтын мерзімге заң  шығару өкілеттігін беруге хақылы;

         5.Президенттің Республика Премьер-Министрін, Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын тағайындауына келісім береді;

         6.Премьер-Министрдің  Үкімет бағдарламасы туралы баяндамасын  тыңдап, бағдарламаны мақұлдайды  немесе қабылдамай тастайды, бағдарламаны  қайтадан қабылдамай тастау әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің даусымен жүзеге асырыла алады және бұл Үкіметке сенімсіздік көрсетілгенін білдіреді. Ондай көпшілік дауыстың болмауы  Үкімет бағдарламасының мақұлдағанын білдіреді;

           7.Әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен, Парламен депутаттары жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша немесе Конституцияда белгіленген жағдайларда Үкіметке сенімсіздік білдіреді.

          Парламент  бұдан басқа да өкілеттіктерді  жүзеге асырады ( Конституцияның 53-бабы ).