Қарбыздың құрылымы

- Тюрин әдісі бойынша  топырақтың қарашіріндісін анықтау.  Әдіс топырақтың органикалық  заттарының хром қышқылы әсерінен, көмір қышқылы түзілгенге дейін  тотығуына негізіделген. Вегетацияның  басында және аяғында қарашірінді  мөлшері барлық нұсқада 0-20, 20-40, 40-60 см қабаттарда 60 см терендікке дейін екі айналымда анықталды.

• топырақтың жалпы сортаңдануының сипаттамасын алу 
  үшін топырақ қүрамындағы тұзды қалдық және хлор-ионның 
  пайыздық мөлшері бойынша талдаулар жүргізіледі. Тұзды 
  қалдықты анықтау әдісі - сығындының бір бөлігі буланып 
  кеткеннен кейінгі қалған қалдықты термостатта кептіру 
  (аналитикалық таразыда тарту) арқылы жүргізілді. Хлор және 
  тұзды қалдық бойынша мерзімдік сортаңданудың өзгерістері 
  іріктеп алынып анықталды (көктемде және күзде 0-20, 20-40,40- 
  60 см қабаттарында 60 см тереңдікке дейін).
• Мор әдісімен хлор-ионды анықтау – азотқышқылды 
  күмісті ерітіндісімен, индикатор ретінде хром қышқылды калийдің он пайыздық ерітіндісінің қатыстырылуы мен хлоридтарының 
  титрленуі жолымен анықталады.

Хлор құрамы мына формуламен есептеледі:

 

 

мүнда, X - абсолютті қүргақ топыраққа шаққандағы хлордың пайыздық үлесі;

а – алынган сығынды  мөлшерінен титрлеуге кеткен 0,01 ТМ, АgNO₃, мл;

ф – ерітіндінің тұрақтылығын реттеу АgNO ₃, фактор;

0,00035 – осы CL грамдық мөлшеріне 1 мл 0,01 N Аg NO₃ сэйкес келеді,

М – анықтау үшін алынган  сығынды мөлшері, мл;

Н – топырақтың нақты мөлшері, г;

Е – сығындының жалпы  мөлшері, мл;

100 – пайызға айналдыру;

К – абсолютті құрғақ топыраққа айналдырудың коэффициенті.

- жылжымалы фосфорды  Мачигиннің көміраммоний сығындысы әдісімен анықтау. Топырақтың қоректік жүйесін үйрену мақсатында фосфаттарды анықтау - көктемде және күзде 0-20, 20-40 және 40-60 см қабаттарында 60 см терендікке дейін, барлық нұсқаларда екі айналымда жүргізілді.

Осы алқаптық тәжірибеде ауылшаруашылық дақылдарының өсіп, дамуы бойынша жүргізілген барлық бақылаулар мен есептеулер әдістемеліктер негізінде алып барылды, тәжірибе орналасуы (9 кесте).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.9  Экономикалық тиімділігі

Тәжірибелерден алынған мәліметтерді өндеудің маңызды басқышы мөлдектерден алынған өнімді есептеу арқылы 1 гектардан алынатын өнімділікті, нұсқа бойынша орташа өнімділікті, қосымша өнімді, тәжірибенің дәлдігін және қосымша өнімнің анықтығын есептеу болып табылады. Алынған мәліметтерді математикалық өңдеу, әдетте, дисперсиондық талдау әдісімен жүргізіледі (Б.А.Доспехов, 1979).

Көптеген агротехникалық тәжірибелерде ашық және жабық өсіру жағдайында да зерттеліп жатқан агроәдістер экономикалық жағынан бағаланады және жүргізілген тәжірибелер нәтижесінің экономикалық тиімділігі анықталады. Оларды төмендегі көрсеткіштер негізінде жүргізедә.

Өнімділік дәрежесі.

Жалпы өнімнің баға көрсеткіші. Оны өнімнің саны, сапасы және сатып алу немесе бөлшектеп сату бағасы бойынша келіп түскен мерзімін есептеп, сауда жеңілдігі ретінде 9 пайыз шегеру арқылы анықтайды.

Заттық мөлшердегі (жұмсалған еңбектің I ц адам-сағ.) және ақшалай көріністегі (1 жұмыс күнде немесе 1 адам-сағ.-та шығарылған өнім бойынша) еңбек өнімділігі.

Өнімнің толық өзіндік құны. Ол өнімді өндіруге және сатуға кеткен өндірістік шығындарды, соның ішінде амортизация шығындарын коса есептегенде, салмақ бірлігіндегі өнім көлеміне (әдетте, центнерде) бөлу арқылы анықтайды.

Жасап шығарылған әдіс немесе шараның рентабельдік дәрежесі. Ол қорытындылаушы экономикалық көрсеткіш болып, ол арқылы шараны қолданғанда жұмсалған өндірістік шығындардың каншалықты дәрежеде орны толтырылатынын білуге болады. Оны мына формуламен анықтайды;

 

                                                              Р = П ч С х 100%,

 

мұнда,  П - Пайда; С - толық өзіндік қүны.

Пайда – өнімді сатудан  түскен түсімнен сол ѳнімді ѳндіруге және сатуға жұмсалған шығындарды шегеріп тастау арқылы анықталады.

Қарбызды ашық жерде  өсіруді салыстырмалы техника-экономикалық талдау үшін технологиялық карталар жасалды.

Өнім есептеулерінің нәтижелері «Сапалы», Ницца сорттарынан косымша өнім алынғанын, яғни карбыздың ортапісер сорттарын ѳсіру экономикалық жағынан тиімді екенін көрсетті (27-кесте).

 

 

 

 

11 кесте – Қарбыздың  «Сапалы» сортын

өсірудің экономикалық тиімділігі

 

Нұсқалар	Өнімділік, ц/га	Сатудан түскен түсім, тг/га	Өсіруге кеткен шығындар, тг/га	Пайда, тг/га	Өзіндік құны, тг/ц	Рента бель-дік, %
I-ңұсқа – Ницца сорты, N60P80, 2 суару	251,3	628250	155000	473250	616,7	3,05
2-нұска- «Сапалы» сорты, N60P80, 2 суару	328,4	821000	167000	654000	508,5	3,9
3-нұска-«Сапалы» сорты, N80P80, 4 суару	341,2	853000	175000	678000	512,9	3.87
4-нұска – «Сапалы» сорты, N100P80, 5 суару	357,7	894250	180000	714250	503,2	4.0

 

27-кестеден, ең жоғары  пайда 4-нұскада алынғанын, яғни  ұсақтап сату бағасы – карбыздың 1 келісі 25 теңге болғанда 714250 теңгені құрағанын көруге болады. Экономикалық жағынан қарағанда, 4-нұсқаға салыстырғанда кәдуілгі технология қолданылған 1-нұска 241000 теңгеге, 2-нұсқада 60250 тг, 3-нұсқада – 362250 тг кем пайда алынды.

 

12 кесте – Минералды тыңайтқыштардың әртурлі мөлшерін

 суарумен үйлестіре отырып енгізу

 

Нұсқа	1 гектардан алынған өнім				Қосымша өнім, ц/га		Жеміс массасы, кг
	2 терімнен		Жалпы		Ерте терім	Жалпы
	ц	%	ц	%
1-нұска - Ницца сорты, N60P80, 2 суару	187,4	100	251,3	100	-	-	2,3
2-нұска- «Сапалы» сорты, N60P80, 2 суару	210,5	112.3	328,4	130,6	23,1	77,1	3,4
3-нұска- «Сапалы» сорты, N80P80, 4 суару	220.4	117,6	341,2	135,7	33	89,9	4,1
4-нүска-«Сапалы» сорты, N100P80, 5 суару	244,5	130.5	357.7	142,3	57,1	106,4	5,2

 

28-кестеден, қарбыздың  жоғары өніміне «Сапалы» сорты өсірілген нұсқалардан алынғанын және қосымша өнім 2-нұсқада – 77,1; 3-нұсқада – 89,9;4-нұсқада – 106,4 ц кұрағанын көреміз.

Ең жоғарғы өнімділік N₁₀₀P₈₀₀ енгізілген, 5суару жүргізілген,  суландыру мөлшері 3000 текше метр болған 4-нұсқада алынды. Жалпы өнімділік 357,7 ц/га құрады, бұл бақылау нұсқасына салыстырғанда 106,4 центнерге артық, ал 3-нұсқадан 16,5 ц-ге жоғары көрсеткіш.

Жоғары мөлшердегі минералды тыңайтқыш енгізілген, 5 рет суарылған 4-нұсқаны ең тиімдісі деп есептелінді. Шығындары 1 гектардан алынған жоғары өніммен қапталып кетеді.

Зерттеулер кезінде  тәжірибелік алқапқа Оңтүстік Қазақстан облысы Ауыл шаруашылығы Басқармасының бұйрығымен түзілген комиссия кұрамы тарапынан апробациялық бақылау жұмыстары жүргізілді (14-сурет).

 

5 сурет – Тәжірибелік алқаптың апробациясы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қарбыз егісінде жүргізілген  ғылыми-зерттеулер мен алынған мәліметтер негізінде төмендегі қорытындылар жасалынды:

1. Ағымдағы жылдың жазғы вегетациялық кезеңінде ауа 
   температурасы қарбыздың түйіндерінің пайда болуына әсер 
   ететіндей жоғары болуына қарамастан, тәжірибенің 4-нұскасында 
   1-2-3-нұсқалармен салыстырғанда жоғары өнім алынды – 
   357,7 ц/га.
2. N₁₀₀P₈₀ енгізілген жағдайда алғашқы өнім 2 жиын-терімде 6-9 кұнге ерте пісіп жетілді.

3. Қарбыз дақылдарының тарамдалған тамыр жүйесін есеп- 
ке ала отырып, қарбыз егісіне азот тыңайтқыштарын 12-14 см 
тереңдікке 2-3 рет бөліп енгізу тиімді.

4. Қазақстаннын суармалы аймақтарында суландыру 
   мөлшері 3000 текше метр болған жағдайда оңтайлы суару мөлшері 
   600 м³/га кұрайды, өйткені жемісінің 95 пайызы судан тұратын 
   болғандықтан, қарбыз суды кѳп талап етеді.
5. Қарбыздан жоғары өнім алу үшін суармалы жерлердегі 
   механикалық күрамы ауыр топырақтарда агротехникалык іс- 
   шаралар жиынтыгына 4-5 қайтара қатар аралығын терең 
   чизельдеуді енгізу керек.
6. Қарбыздан жоғары өнім алу үшін өсімдікті екі рет 
   домбықтау (окучивание) жүргізу керек: 1-шісі 1-2 нағыз жапырақ 
   пайда болғанда, 2-шісі 3-4 нағыз жапырақ ашқанда.

7. Бір гектарда 12 мың өсімдік жайласқан оңтайлы орналасу жиілігіне қол жеткізу үшін қарбызды 4-5 см тереңдікке 2,2-2,5 кг/га мөлшерінде сапалы тұқымы себіледі.

8. Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы аймактарының сұр топыракты жағдайында бақша дақылын өсіруші диқандарға қарбызды N₁₀₀P₈₀ мөлшерімен тыңайткыш енгізумен үйлестіре отырып, 600 м³/га мѳлшерінде 5 рет суару ұсынылады - бұл өзінің тиімділігін ғылыми негізде дәлелдеген және жоғары өнімділікті камтамасыз етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Қ.К.Әрінов,Қ.М.Мұсынов,А.Қ.Апушев,Н.А.Серекпаев  Н.А.Шестакова С.С:Арыстанқұлов «Өсімдік шаруашылығы» Алматы:2011ж 581-595 бет

2.М.М.Жанзақов «Өсімдік  шаруашылығы» Қызылорда: 2007ж 246-258 бет

3.Н.Г.Щепетков,М.Ә.Ысқақов  «Жеміс-көкөніс шаруашылығы» Алматы,2011ж  519-529бет

4.Қ.К.Әрінов, Н.И., Можаев  Н.А. Шестакова.,М.Ә. Ысқақов, Н.А.Серикбаев

«Өсімдік шаруашылығы  практикумы (оқу құралы) Астана,2004ж 280 бет

5.Сейітов И., СаудабаевТ., Әбдірашев Ш. Агрономия негіздері.-А.  Ана тілі,1991.

6.Жаңабаев К.Ш., Саудабаев  Т.С., Сейітов  И.С. Өсімдік «шаруашылығы  өнімдерін өндіру технологиясы»  Оқулық.*Алматы: Кайнар, 1994,-352б.

7.Жаңабаев К.Ш. және  баскалар. Қазақстанда жиі кездесетін  арамшөптер және олармен күрес.-      Алматы,1994.

8.Тоқтамысов Ә.М.т.б.  Ауылшаруашылық негіздері. –Қызыл-Орда , 2005.

9. Иванников А.В., турарбеков А.Т. Солтүстік Қазақстан егіншілігі.-Алматы, 1990.

10.Үмбетаев И .Биғараев  О   Қарбыздың «Сапалы» сортын  өндіріске енгізу ұсыныстары   Атакент  2011ж