Қарбыздың құрылымы

                                                                                     4-кесте                                       

Сүдігер жырту		Уақыт, минут
		10	30	60	90	120
Кәдуілгі 25-30 см	14,0	19,5	24,0	27,0	31,5
Қос қатарлы 35-40 см	17,5	29,5	40.5	49,5	57.5

                                  Топырақтың оңделуіне қарай орташа сорланған

  жерлердегі қарбыз өнімі (ҚазМШҒЗИ)

                                                                                                           5-кесте

Топырақты өңдеу	Өнім		Өнімнің суды пайдалану өнімділігі
	ц/га	%	1 т өнімге, м	1 м суға алынган өнім, ц/га
Кәдуілгі 25-30 см	182	100	222	0,45
40-45 см-ге терең қопсыту	333	183	121	0,83
45 см тереңдікке сүдігер жырту	410	224	97	1,02

 

Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты вегетациялық кезеңде суарудың қатаң тәртібін сақтауды және қысқы сор шаюда мол сумен суаруды ұсынады. Бұл ұсыныстар көптеген шаруашылықтарда оң нәтиже берді.

Мақтаарал ауданы жағдайында көптеген алқаптарға сор шаю мөлшері гектарына 2-ден 3 мың текше метрді құрайды, ал дренделуі жақсы қамтамасыз етілген ерекше сорланған жерлерде сор шаю мөлшерін 4 мың текше метрге дейін арттыруға болады. Қайта сорлануға ұшыраған, жер асты сулары 2,0-2,5 м тереңдікте жайласкан дренажсыз жерлерде сор шаюдың төмендегі көрсеткіштері ұсынылады:

1. Әлсіз сорланган алқаптарда 1500-2000 м³/га;
2. Орташа сорланған алқаптарда 2000-3000 м³/га;
3. Күшті сорланған алкаптарда 3000-4000 м³/га.

Мұнда сор шаю жумыстарын 2000-3000 текше метр мөлшерінде бір рет, ал күшті сорланған жерлерде сор шаю мөлшерін 4000 текше метрге дейін арттыруга болады, бірақ ол мѳлшерді екі рет сор шаю арқылы жүзеге асыру керек.

Сор шаюды бастау мерзімі топырақтың ауырлыгына карай белгіленеді, топырак каншалыкты ауыр болса, сор шаюды сонша ерте жүргізу керек: Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында ауыр топырақты жерлер үшін казан айының басы-аяғы – желтоқсанның ортасы, орташа топырақтар үшін – желтоқсанның аяғы – каң-тардың басы және жеңіл топырақ үшін – қаңтар айы белгіленген.

Қысқы сор шаю жұмыстарын топырактың сорлану дәрежесін есептемей жатып, өте жоғары мөлшермен жүргізуге болмайды. Бұл сор шаю жұмыстарын жүргізу уакытын дұрыс таңдау су-тұз тәртібіне едәуір әсер етеді. Мақтаарал ауданында сор шаю жүмыстары жыл сайын күзгі-қысқы мерзімде гектарына 2000-30000 текше метр мөлшерімен жүргізіліеді. Айта кететін жәйт, сор шаю мѳлшері мен саны топырақтың құрамындағы суда еритін тұздардың мөлшеріне түрліше әсер етеді.

Тәжірибелік алкаптағы көктемгі дала жұмыстары 15-нау-рызда суару арықтарын тегістеу жұмыстарымен басталды, 21 –нау-рыздан бастап екі ізбен тырмалау жүргізілді. 6-күннен кейін 27-наурызда тырмалаудан соң, 16-18 см тереңдікте тырмалаумен бір уақытта екі ізбен чизелдеу жүргізілді. Топырақты терең қопсыту үшін Т-150 тракторына тіркелген чизель-культиватор қолданылды. Тырмалаумен бір уақытта екі ізбен чизельдеу арамшөптердің өскіндерін жояды, топырақ қүрылымын араластырады және тұқымсепкіштің (сеялка) тұқымдарды тереңге егуі үшін оңтайлы жағдай жасайды.

Топырақтың өңделетін  кабатының толық копсытылуын арттыру мақсатында, кұнарлылығы төмен сорланған жерлерді құнарландыру және вегетациялык суару кезінде су ѳткізгіштігі жоғары болуы үшін бағандарға терең қопсытатын ауыспалы сүйір табандар орнатылды.

Терең қопсыту ауаның және карбыздың тамыр жүйесінің топырактың тереғ кабаттарына ѳтуін жеңілдетеді, сондай-ақ топырақтың қызуына жағдай жасайды.

   2.3Тұқымдар және егіс

 

Қарбыздың «Сапалы» сортын егу үшін жоғары сапалы, жақсы жетілген, ірі, ауыр салмақты, ѳңгіщтігі жоғары (95 пайыз және жоғары) тұқымдар іріктеп алынды. Тұқымның өңгіштігі мен өсу энергиясы зертханалық жағдайларда анықталды.

                          Тұқымдар көлемінің оның ѳнгіштігіне,

 ѳсу энергиясына және «Сапалы» қарбызының өніміне әсері

                                                                                         6-кесте

Тұқымдар	Өсу энергиясы, %	өңгіштігі, %	өнімі, ц/га
Ірі толық салмақты	95,0	100	223
Майда жеңіл салмақты	64,5	75,4	98

 

Ірі тұқымдардың жоғары ѳңгіштігі және ѳнімділігі жоғары ѳсімдік алу бойынша артыкшылығы Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының және басқа да ғылыми-зерттеу мекемелерінің, тәжірибелерінде анықталды.

Тұқымдарды 25-30 пайыздык ас түзының ерітіндісіне салу аркылы салыстырмалы салмағы анықталады, мұнда сау, толық пісіп жетілген тқкымдар батып кетеді, ал жеңіл, майдалары ерітіндінің бетіне қалқып шығады. Тұқымдарды електен өткізу аркылы кѳлемі бойынша да сүрыптайды.

Өнім бойынша ең жақсы  нәтижелерді 2-3 жылдық тұқымдар көрсетеді. Бір жылдық тұкымдарды егіс алдында екі сағат бойы 40-50 градус температурада қыздыру қажет. Мұндай қыздыру өсу энергиясын және өңгіщтігін арттырады, аналық гүлдердің пайда болуын тездетеді.

Егер де егіс уақытында ауа-райы құрғақ болса немесе егіс кеш қалған болса, өскін алуды тездету және бірыңғай өскіндер алу үшін Оңтүстік Қазақстан жағдайында жібітілген тұқымдарды егу ұсынылады. Қаптағы тұқымдарды 4-5 сағатқа жылы су қүйылған ыдысқа салып кояды, содан соң қапты алып, артық суын ағызып, екі тәулік жылы бөлмеге қояды, бұл жерде қаптың құрғап және мұздап қалмауын қадағалап тұру керек. Содан соң тұқымдарды шашыраңқы болуы үшін бір қабат етіп жаяды; оларды сол күні-ақ ылғал топыраққа себеді.

Егер де егіс қолмен жүргізілген  болса (кішігірім алқаптарда немесе қайта егуде), бөртіп шыққан тұқымдарды ылғал топыраққа егу керек. Қатқалақ болудың алдын алу үшін егілген жерлерді құрғақ топырақпен жабады.

Бөртіп шыққан түқымдарды алу үшін жібітілген тұқымдарды ылғал  қаппен жауып, 35 градус температурада жылы жерде сақтау қажет, қаптың құрғап қалмауын қадағалап, ылғалдандырып отыру керек. Тұқымдардың 3-5 пайызы өніп шыкқан кезде оларды егеді.

Термикалық ѳндеу әдісі де ѳте тиімді: егіске арнайы іріктеп алынған тұқымдарды 60-65 градус жылы суға 3-4 минутқа салып, үнемі араластырып отырады. Содан соң түқымдарды ыдыстан алып, 15 см қалыңдықта кірленге жайластырады. Кірленнің түбіне мақтадан жасалған тѳсеніш тѳсейді, ал тұқымның үстін жылы сумен ылғалданған жылы жапқышпен жабады. Тұқымдарды 3-4 күн бөлмеде 25 градус температурада сактайды. Ауа біркелкі келіп түсуі және бірдей температура болуы үшін тұқымдарды әрбір екі сағаттан араластырылып түрады. Тұқымның кабығын қолмен ысқылағанда қабығы еркін аршылып, дән жарнағы ыдырайтын дәрежеге жеткенше ұстау керек. Мұндай тұқымдар егіске дайын. Оларды сусымалы болуы үшін құрғақ құммен араластырады. Тұқымдар осындай дайындықтан ѳткен жағдайда және қарбыз өсіріп баптаудың қажетті барлық агротехникалық іс-шараларын орындаған жағдайда Қазақстанның оңтүстігінің суармалы аймақтарында 350 ц/га ѳнім алуға болады.

Егістен алдын 2-3 күн бүрын құрғақ тұқымдарды формалин ерітіндісінде (40 пайыздық формалиннің 1 бөлігін судың 300 бѳлігіне араластырады) дәрілейді. Формалин ерітіндісіне сирек етіп тоқылған қаптарға салынган тұқымдарды 2-3 минутқа салып алады. Содан сон, тұқымдарды осы ерітіндіге суланған брезент немесе қапқа төгеді және үстіне брезент не қап жауып қойылады. Осылайша екі сағат бұқтырып қойылғаннан кейін тұқымдарды жұқалап жайып, біраз кептіреді және егеді. Тұқымдарды Фентиуран препаратымен де дәрілеуге болады. Оның 2-3 грамын 1 келі қоспаға жақсылап араластырады.

Тұкымдарды микроэлементтердің (марганец, бор, молибден) 0,05 %-дық ерітіндісіне 16 сагат бойы салып кою жақсы нәтиже береді. Тұқымды егіске дайындаудың міндетті әдісі – оларды ТМТД-8% препаратымен 1 келі түқымға 5 г есебімен дәрілеу болып табылады. Қарбыздың тұқымдарын жазғы дәнді дакылдардың егісі басталғаннан 15-20 күн ѳткеннен кейін немесе топырактың 10 см қабатындағы температура 10-12 градустан артқанда және ѳскіндер үшін көктемгі суықшалу қаупі сейілгенде егу ұсынылады.

Оңтүстік Қазақстанда  қарбыз егісінің жобалы күнтізбелік мерзімдері –наурыз айының аяғы, мамыр айының ақыры. Қарбыз егісі мамыр айының бірінші онкүндігінің аяғында жүргізілгенде гектарынан 250 центнер ѳнім алынады, ал 28-30 мамырда -150 ц/га ѳнім береді.

Қазақ мақта шаруашылығы ғылымн-зерттеу институтының 3 жылдық орташа мәліметтері бойынша ашық жер жағдайында мамырайының 15-20-жұлдызында егілген қарбыз өніімі гектарынан 283 центнерді, ал 25-30 мамырдағы егісте 202,9 ц/га құрады.

Көптеген шаруашылықтарда  карбыздың тұқымы шаршы-ұялы әдісімен СШ-6А немесе дәл егетін мақта тұқым сепкішімен егіледі. Шаршы-ұялы егісінде қарбызды күтіп-баптауға кеткен қол еңбегінің шығыны 2-3 есеге қысқарады. Бұл егу әдісінде ѳңдеу жұмыстарында қопсыту тек ұяшықтарда ғана жүргізіледі, ал ұяшықтар егілген алкаптың 3-5 пайызын ғана иелейді. Бұл жұмыстарға гектарына 2-3 адам-күні жұмсалса, ал қатарлап егу әдісінде осы жүмыстарға 6-8 адам-күні жұмсалады.

Қарбыздан жоғары өнім алу  үшін бірыңғай өскін алынғаннан өсімдіктің пәлек жайғанына дейінгі кезенінде өсімдік аралығын бастапқы екі қатараралық өңдеу және екі қопсыту жұмыстарын уақтылы жүргізу керек.

Осы кезеңде бақша егісінің 100 гектар жерін өңдеу үшін қатарлап егу әдісінде күн сайын 22 адам қажет болса, ал шаршы-ұялап егу әдісінде адам кажет болады. Қарбызды белгіленген қашықтықта шаршы-ұялап егуді дәнді дақылдардың тұқым-сепкішімен егуге болады, алайда мұнда СШ-6А немесе дәл себетін мақта тұқым сепкішіне қарағанда тұқым шығыны көбірек болады.

Тұқымдардың егіс мөлшері  ірі тұқымды сорттарында гектарына 3-4 келі, майда тұқымдарда 2-2,5 келі болып, өңгіштігі 95 пайыз жэне одан да жоғары болады. Тұқымдарды егу терендігі топырақтың ылғалдылығына және тұқымнын көлеміне қарай 4-6 см болуы керек. Тығыз және ылғал топырақтарда тұқымды жер бетіне жақын, ал бос құрылымды, жеңіл кебетін топырақтарда – тереңірек егеді.

Қарбыздың тік бүрышты-ұялап  егу әдісінде шаруашылықта қолданылатын трактор маркасына қарай төмендегі егіс тізбегі ұсынылады:

 

Ескі алкаптарда 200+80 х70 (60)

           2

                                       Жоңышқадан босаған алқапта

                                     270+80 х 70 (60)

                                       2

 

Өнімді ерте жинап  алу мақсатында карбыздың көшеттері  компосты ыдыстарда ѳсіріледі. Өніп шыққан тұқымдарды мамырдың бірінші онкүндігінде бір ыдысқа екі тұқымнан салып егеді. Ыдыс көлемі 10x10 см; ыдыстардағы топырақ қоспасын дайындауда минералды тыңайтқыштардың төмендегі мөлшерлері қосылады: 100 келі топырақ қоспасына - 15 гр аммиак селитрасы, 30 гр хлорлы калий, 90 гр суперфосфат, 200 гр әк.

Ыдыстар жылыжайда сақталады. Ыдыстардың аралығын олардың шеттері аз ғана көрінетіндей етіп топырақпен толтырылады. Өсімдіктің тамыр мойнының шіруінің алдын алу үшін топырақтың бетіне ѳскіндер кѳрінгеннен кейін 1-2 см қалыңдықта құм төселеді. Алғашқы нағыз жапырақ пайда болғанда шуақты күндері үсті ашып қойылады, түнде ауа температурасы 8 градустан төмен болса, үсті жабылады. Оларды шектен тыс дымқыл болмайтындай етіп, жылы сумен суарады. Температураны күндіз 25, түнде 13-15 градус дәрежеде ұстап тұру керек.

Көшеттер екінші нағыз  жапырақ шығарғанда бірінші қорек-тендіріледі, екінші қоректендіру көшеттердің топыраққа  көшірілуінен 3-4 күн алдын жүзеге асырылады. Қорек үшін сиыр көңі 10 есе көп сумен араластырады немесе қүс саңғырығы 15-20 есе сумен араластырылып дайындалады. Осы коспаның бір шелегіне 10 гр калий тұзы және 20 гр суперфосфат қосады. Қоспаның бір шелегін 2 қатарға жұмсайды. Дайындалған қоспаны көшеттердің жапырақтары мен сабақтарына тигізбей, ұқыптап еңгізеді. Қорек енгізілгеннен кейін оның жапырақтарынан қоспаны жуу үшін сусепкіш арқылы таза сумен суарады. Кешеттерді ашық жерге егуде алқапта 20-25 см тереңдіктегі шұңқыр қазады, оған жылқының ыстық көңін салып, топырақпен үстін жабады. Шұңқырға екі өсімдіктен отырғызады.

Суық желден қорғалган  оңтүстік немесе оңтүстік-батыс өңірлерде қарбыздың жібітілген тұқымдарын тікелей ашық жерге еге беруге болады. Қарашірінді салынған шұңқырларға бірнеше тұқым салынады. Өсімдіктер қатайғаннан кейін шұңкырда едәуір мықты, жақсы дамыған өсімдікті қалдырады.

  2.4 Егісті күтіп баптау

Тәжірибелік алқапта  қарбыздың «Сапалы» сортының егісі 2011 жылдың 28-наурызында сапалы тұқымдарды қолдана отырып, 4-5 см тереңдікте дәл егетін тұқымсепкішпен жүзеге асырылды. Егіс тізбегі 2,2 х 1,8 х 0,5 м, тұқымның шығын мөлшері 2,5 кг/га.