• Әр түрлі мамандықтардың ерекшеліктеріне
байланысты оқушылар үшін оқырмандар
конференциясын, пікірталастар, тақырыптық
кештер ұйымдастыру, т.б.
Кітапхана жұмысын осы бағытта
ұйымдастыру кәсіптік бағдар беру ісін
жетілдіруге мүмкіншілік жасайды. Әрбір ата-ана кәсіптік бағдар беру жұмысын
өздерінің мамандықтарымен таныстырудан
бастауы керек. Оларды өздері жұмыс істейтін
кәсіпорындардағы еңбектің мазмұны мен
механизмдерімен, өндірістің принципімен
және технологиялық мроцестерімен таныстырады.
Тәрбие жұмысының мұндай түрлері ата-аналардың
еңбек іс-әрекетіне балалардың ынтасын
көтереді. Балалардың кәсіби ынтасын дамыту
үшін ата-аналар әр түрлі мамандықтар
жөнінде олармен әңгіме өткізеді.
1.4. Жеке адамның
дамуындағы еңбектің рөлі
Адамның жан-жақты
және үйлесімді дамуында еңбек шешуші
факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында
еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры
деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымай,
кері кетеді, азады.
Еңбек арқылы адамның
денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой
деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні
және құндылығы артады.
А.С.Макаренко
өзінің лекцияларында, кеңестерінде; негізінен
баланы бес жасқа шейін дұрыс тәрбиелеуге
қатты көңіл аудару керек. Бес жасқа дейін
дұрыс тәрбиелемесе, қайта тәрбиелеуге
тура келеді. Ал қайта тәрбиелеу қиынырақ
деп ескерткен болатын. Тамаша педагогтің
бұл өсиетінен баланы тәрбиелеуді өте
ерте бастау керек,тек сонда ғана көптеген
қателік, адасулардан арылуға болар еді
деген қорытынды шығаруға болады. Мектеп
бітірген оқушылардың еңбектен қашу себебі
неде? Кей оқушылардың тәртіпсіздігінің
негізі қайда жатыр? Мұның, әрине,көптеген
түрлі себептер бар. Бірақ, ең негізгі
себеп балаларды жас күнінен бастап дұрыс
тәрбиелемеуде, еңбекке ерте кезде баулымауда
жатыр.
Тәрбиенің негізі-еңбек болу керек. Басқа
тәрбиені сол еңбек айналасына құрып,
жемісті шешуге болады. Еңбек ету үстінде
бала басқалармен санаса біледі,коллективтік
сезімі ұлғаяды, еңбек арқылы басқаға
пайдасын тигізеді. Еңбек ету оның денесінің
шынығуына да жақсы әсер етеді. Бастаған
істі аяқтап, тиянақтап бітіріп, кездескен
қиыншылықтарды жеңу арқылы өздерінің
ерік, қайратын, тәртіптілігін шындайды.
Еңбек үстінде бала көптеген дағды-әдетке
үйренеді. Мұның кейін мектепке түскенде
де үлкен мәні бар.Жасында еңбекке үйренген
бала-мектепте де сабақты жақсы, үздік
оқиды.
Міне, бұдан біз баланы жастайынан тәрбиелеудің,
әсіресе, еңбекке тәрбиелеудің керектігін
көріп отырмыз. Көптеген ата-аналар осы
міндетті абыроймен атқаруда. Бірақ әлі
де болса бұл мәселеге немқұрайды қарайтын,
тәрбиеге жөнді көңіл бөлмейтін ата-аналар
да жоқ емес.
Жас ұрпақты халқымыз
жалпы еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып,
“ он саусағынан өнері тамған ” нақты
кәсіп иесі болуын да көздеді. Бұл жерде
еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің
қажет екенін жақсы түсінді. Еңбек сапасы
негізі көрсеткіш ретінде алынады.
Еңбекке тәрбиелеу,
баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының
қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей
қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке
адамды адамгершілік және зиялылық жағынан
қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Осымен қатар мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты
деп түсінуіміз қажет.
Мектепте еңбекке тәрбиелеудің
басты міндеттері: біріншіден, еңбек сүйіспеншілік
пен еңбек адамдарына құрметпен қарау;
екіншіден, оқушылардың халық шаруашылығының
салаларындағы еңбектің түрлерімен таныстыру,
еңбек іс-әрекетінің барысында олардың
дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру;
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.
Еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан
өткізген халқымыз баланы еңбекке тәрбиелеуді
отбасынан бастаған. Ер бала мен қыз бала
тәрбиесін бөлісіп алған. Еңбекті дәріптеп жастарға
еңбек адамын үлгі-өнеге ретінде ұсыну
"Аяз би" ертегісіндегі Аяз би "Кер
құла атты Кендебайдағы" Кендебай, т.б.
бейнелері арқылы беріліп отырған.
Қазақ халқы жастарды
еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне,
тұрмыс тіршілігіне байланысты төрт түлік
малды бағып-қағуды, аң аулап кәсіп етуді
ойластырған. Халқымыз еңбек пен
өнерді егіз санаған. Жүн иіріп, өрнек
тоқу, киіз басып, үй жабу, ою ойып, сырмақ,
түс киіз өрнектеу, тері илеп, бас киім
тігу қыздар, әйелдер үшін ерекше өнер
санаған. Ал тері, ағаш, темірмен
байланысты кәсіптерді ер адамдар атқарған.
Аяқ киім (етік, мөсі, кебіс, шоқай, шәркей
тігетін етікшілік, қайыстан жүген тартып,
өмілдірік, қүйысқан, қамшы, шідер секілді
әбзел істейтін өрімшілік үлкен өнер болып
есептелген. Ағаштан - ашамай, арба,
шанажасайтын балташыларды темірден -
құрал-сайман еңбек құралдарын немесе
әшекей зергерлік бұйымдар жасаушы ұсталарды
халық жоғары бағалаған.
ІІ. БАСТАУЫШ СЫНЫП
ОҚУШЫЛАРЫНА ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІН БЕРУ
2.1. Еңбек тәрбиесі арқылы мектеп
оқушыларын шығармашылыққа
баулу жолдары
Шығармашылық – адамның
өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі және еңбек етуге құлшынысы деп
білеміз. Демек, әрбір адам өмірге дұрыс
жол табу үшін өздігінше дұрыс ой түйіп,
саналы да сапалы және дәлелді шешімдер
қабыл дай білуге үйренуі керек. Демек,
шығармашылық қабілет тек адамға ғана
тән нәрсе деп білеміз. Адам бойындағы
қабілетті үнемі дамытып отқанда ғана,
олардың өшуіне жол бермеуге, адамның рухани
күшін нығайтып отыруына және де өзін-өзі
танып білуіне көмектеседі деп білеміз
[2].
Оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуда еңбекке баулу (технология) пәнінің
алатын орны ерекше. Жалпы білім беретін
орта мектептерде өтілетін еңбекке баулу
(технология) пәнінде бастауыш мектеп
оқушылары алғашқы рет еңбек әліппесімен
танысып отырып, олардың байқағыштығы,
ой-өрісі, олардың эстетикалық тұрғыдан
көркем шығармашылық белгілері артып
отырса, одан ары қарай жоғары сыныптарда
олардың ақыл-ой жүйесі дами түсіп олардың
шығармашылыққа деген ұмтылыстары дами
түседі деп түсінідіреді [3].
Сондықтан еңбекке баулу сабақтарында
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуда бүгінгі мектеп оқушыларына
жан-жақты білім беруде бүгінге дейін өтіліп
келе жатқан мектептегі еңбекке баулу сабағы,
қатардағы өтіліп келе жатқан пәндердің
бірі болып саналынады. Демек еңбек тәрбиесіне
баулу технология пәні арқылы жүзеге асырылып
отырылады.
Жалпы еңбек тәрбиесі - қоғамда
жасөспірімдер мен жастардың еңбекке
адамгершілік қатынастарын қалыптастырған,
белгілі мақсатқа бағытталған процес.
Сонымен еңбек тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің
біртұтас бөлігі. Еңбек тәрбиесінің міндеті
- жасөспірімдерді еңбексүйгіштікке, еңбек
ету шеберлігі мен дағдысын қалыптастыру.
Еңбек — материалдық және рухани
байлықтардың көзі, сонымен бірге, ол адам
өмірінің ең бірінші шарты. Бір жағынан
ол адамның өмір құралдарын табудағы өзара
әрекеттесу процесі. Адамдардың бірге
жүргізетін еңбек процесінде олардың
еңбекке көзқарасы қалыптасады.
Тәрбие процесінде еңбек
тәрбиесінің өзіндік ерекшілігі бар. Адам
баласы тарихында алғаш рет мектептегі
еңбек тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері
қоғамның обьективтік талаптарын көрсетеді.
Сонымен бірге ол әрбір баланың жан-жақты
даму мүддесімен сәйкес келеді.
Жас өспірімдерді еңбекке
әзірлеу мектептегі барлық оқу жылдарында
жүргізіледі, ал мұнан кейін арнаулы орта
дәрежелі және жоғарғы оқу орындарында
жалғастырылуы қажет.
Мектептегі еңбек тәрбиесінің
ерекшілігінің бірі өсіп келе жатқан баланың адамгершілік сапаларын,
еңбекке көзқарасын тәрбиелеу көзделеді.
Адамгершіліктің бастамасы қоғамдық пайдалы
еңбектің барлық саласында еңбек адамдарын
құрметтеуден басталады. Еңбек әрекеттеріне
психологиялық әзірлік балаларда коғамға
пайдалы мүше болуға ұмытылуды, даярлықты қалыптастыру
нышаны пайда болады.
Ал оқу еңбегінің барысында
еңбекке әдеттену, еңбек дағдылары мен
іскерліктері кейінгі еңбек әрекеттерінің
басқа салаларының дамуына әсер етеді. Оқу
еңбегінің ерекшілігі оңың нәтижелері
оқушьшардың өздеріне бірден білінбейді.
Оқу еңбегі негізінен интеллектуальды
(ақыл-ой) еңбек.
Еңбек тәрбиесінде еңбек
сабақтарының мәні ете зор, оларда оқушылар
еңбек операцияларын меңгереді. Бұл сабақтарда
оқушылар өздері үшін керекті және басқа
нәрселерді даярлайды, еңбек дағдыларын
меңгереді, техникалық және технологиялық
білімдерімен қаруланады.
Оқушылардың еңбеккерлік
сезімдері әсіресе жоғарғы сыньштарда
еңбек тәрбиесінің ғылыми білімдерімен беки
түседі. Оқушылардың еңбек ету әрекеттері
дами түсіп, олардың еңбекке деген қызығушылықтары
артып, олар әрбір істі саналы орындауға
ұмтылыс жасай білуге әрекет етеді. Еңбек
сабағында орындайтын тапсырмаларды қызығушылықпен
орындауға талпына бастайды. Ондай кезде
мектеп оқушыларының шығармашылыққа бет
бұру ниетін сөндіріп алмау керек.
Мектепте өтілетін пәндердің
бірі ретінде технология пәнінде мектеп
оқушыларын шығармашылыққа баулуда кластан
тыс жұмыстардың мүмкіншілігі мол. Атап
айтқанда оқудан тыс уакыттағы «Шебер
қолдар» үйірмелеріндегі жұмыстар, еңбек
әрекетін қамтиды, оқушылардың творчестволық
ойларын дамытады. Үйірмелерде әрбір оқушылар
тек кана сабақтарда алған практикалық
дағдыларын ғана дамытып жетілдірмейді,
сонымен бірге өз істерінің-әрекеттерінің
түрлері мен әдістерін тыңдауда инициатива
көрсетеді, өз еңбегін тиімді етудің жолдарын
іздестіреді, еңбекке творчествоны енгізеді.
Көптеген жоғарғы
класс оқушылары техникамен әуестенеді,
бұған еліміздегі техникалық прогресстің
өрістеуі, мектептің өмірге, өндіріске
жақындай түсуі, оның материалдық-техникалық
базасының нығаюы себеп болады. Осыған
байланысты кейінгі кезде мектептерде
және мектептен тыс тәрбие орындарында
техникалық үйірмелер жүйесі кеңейе түсті.
Кең түрде ұйымдастырылған
пән үйірмелері де (химия, математика,
физика т.б.) кеңінен дамыған. Бұндай үйірмелерде
оқушылардың ақыл-ой жұмыстары дене, қол
еңбектері мен ұштасып отырады. Оқушылардың
қызығушылықтары мен қабілеттерін және
творчествосын дамытады.
Үйірмелерге қатынасушылар
оның жұмысына көптеген жаңалықтар мен
зерттеулер енгізеді. Бірақ үйірмелер
барлық балаларды қамти алмайды. Сондықтан
олардың жұмыстары жалпы бұқаралық істермен
толықтырылып отырылады. Мектептерде
ғылым мен техникаға арналған арнайы кештерде
өткізіледі, оқушылардың өндіріс озаттарымен
кездесулерінде мектеп оқушыларының үйірме
жұмыстарына қызығушылықтары арта отырып
шығармашышыққа бет бұра бастайды.
Барлық сыныптағы оқушылар
іс-әрекетке құштар. Жалқаулық, жұмыссыздық,
кертартпалық балалар табиғатына жат.
Ал мұндай ерекшеліктердің кейбір оқушыларда
кездесуі - бұл теріс тәрбиенің, еңбек
әрекеттерінен алшақ ұстаудың, ақсаусақ
етудің нәтижесі. Өз әдетіне сәйкес еңбек
үстінде балалардың өзіндік іс-әрекеттері
кеңейе түседі.
Қоғамдық пайдалы еңбек
процесінде оқушьшар өз жолдастарымен
еңбек қарым-қатысына тартылады (сынып,
мектеп, ересектер ұжымына), еңбек сабақтарында
және кластан тыс жұмыстарда тәрбиеленетін
қасиеттер, сапалары беки түседі; өз еңбегіне
жеке басының жауапкершілігі, іске тврочестволық
қатынасқа тәрбиелейд деп атап өтеді [5].
Жастар тартымды, қоғамдық
мәнді іс-әрекеттерге құштар. Сондықтан
күн сайын қайталап отыратын тек кана
төзімділікті, ептілікті талап ететін
бір сарынды күнделікті еңбек оларды әрдайым
қызықтыра бермейді. Оқушылар орындайтын
жұмыстарының мәніне түсінгеннен кейін
ғана жемісті жұмыс істеуге үйренеді,
олардың еңбекке көзқарасы өзгереді, жұмыста
ұйымшылдық көрсетеді.
Мектеп оқушыларының
еңбек процесін дұрыс ұйымдастырудың
мәні зор. Еңбектің бір саласының өзі әр
түрлі жағдайда ұйымдастырылуы мүмкін.
Жұмыстың ұйымдастырылуының әдісіне қарай
оқушылардың сол жұмысқа көзқарасы да,
оны орындауы да әртүрлі болады.
Еңбек процесінің
ретті кұрылуы үшін оқушьшардың бір тобының
еңбегі басқалардың еңбегімен байланысты
болғаны жөн. Мұндай жағдайда әр ұжымдардың
арасында еңбек байланыстары құрылады.
Оқушылар өздерін үй және маңызды істі,
қоғамдық мәнді істі орындаушылар деп
санайды. Демек, еңбектің қоғамдық әсерлілігі,
тиімділілігі сол еңбектің мазмұнына
ғана емес оның ұйымдастырылуы тәсіліне
де байланысты.
Оқушылардың еңбек әрекеттерінің
тиімділігі жарыс ұйымдастырылған жағдайда
едәуір арта түседі. Класс активі жарыстың
көрсеткіштерін алдын-ала ойластыра белгілейді,
онымен барлық оқушыларды таныстырады.
Жарыс оқушыларды жұмыстың
алғашқы басталу кезеңінде-ақ кызықтырады,
әуестендіреді. Жарыстың бір түрі - конкурстар,
бұлар класс ұжымын немесе бүкіл мектеп
ұжымын қамтиды. Оқушыларда қуаныш ар-намыс
сезімдерінің тууының мәні зор балаларды
жолдастарына көмектесу, жалпы істің жемісті
болуына тәрбиелеу керек.
Оқушылардың білім алуында
шығармашылық әрекетін белсендіруге,
олардың интеллектуалдық, рухани-адамгершілік
дамуын арттыруға байланысты мәселені
шешу дидактикалық тәсілдерді өзгертуді
және мұғалім ақпаратына берілетін уақыт
бөлігін азайтып, оқушының өзіндік танымдық,
шығармашылық іс-әрекет уақытын көбейтуге
әкелетін, оқу уақытын қайта бөлуге орай
қажетті жаңартулар жүргізуді талап етеді
Мұғалім тарапынан берілетін
ақпарат оқушылардың қызығушылықтарын,
жаңа мазмұнды зерттеуге деген құлшыныстарын
арттыру мақсатында, өзекті мәселе туындату
үшін қолданылады.