Қазақстан Республикасы Білім
және Ғылым министрлігі
М.О.Ауэзов атындағы педагогикалық
колледж.
Тақырыбы:
Бастауыш сынып
оқушыларында
еңбек тәрбиесінің
қалыптасуы.
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .3
І. ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІНІҢ
НЕГІЗІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .6
1.1. Еңбек тәрбиесінің
сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .6
1.2. Еңбек тәрбиесінің
мақсаты мен міндеттері . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 9
1.3. Кәсіптік бағдар беру
жұмысының жүйесі . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .11
1.4. Жеке адамның
дамуындағы еңбектің рөлі . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
ІІ. БАСТАУЫШ СЫНЫП
ОҚУШЫЛАРЫНА ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІН БЕРУ. .19
2.1. Еңбек тәрбиесі арқылы мектеп
оқушыларын шығармашылыққа баулу жолдары.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.2. Бастауыш сыныптардағы
еңбек тәрбиесінің жүйесі . . . . . . . . . . .
. . . . . . 24
2.3. Бастауыш сыныптарда
оқушыларды еңбекке баулу жолдары . . .
. . . . . . 27
ІІІ. Эксперимент
жұмысы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .31
Қорытынды . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 37
Әдебиеттер тізімі
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 39
Кіріспе
Егеменді еліміздің бүгінгі
таңда білім беру саласында қол жеткізген
жектістіктері аз емес. Соның бір айғағы
елімізде болып жатқан қоғамдық реформаларға
орай әлеуметтік, экономикалық, рухани
жағынан толысқан жан-жақты азаматтарды
даярлау мәселесі бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі болып отыр. Ол үшін,
бүгінгі таңда еліміздегі білім беру жүйесі,
әлемдік білім беру стандартына сай оқушылардың
жас ерекшелігіне сай бағытталып, қоғамдық
ортаның әлеуметтік - мәдени өзгеруіне
икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың
жеке тұлғалық дамуы мен тығыз байланысты шешілуі
керек екені айғақты.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев
өзінің кезекті Жолдауында мемлекеттің
күш-қуаты ең алдымен кез келген азаматтың
өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылым
мен техниканың, өнердің, мемлекеттік және жекеменшік
тұрғыдағы өндірістің ойдағыдай дамуына
өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге
қабілетті адамдардың іс-әрекеті мен байланысты анықталады
деп атап көрсеткен [1;33].
Демек, болашақ ұрпақтардың
ертеңгі күнгі күш қайраты, білімді болуы,
өзінің ісіне жауапкершілікпен қарауы
бүгіннен басталмақ. Сондықтан да әрбір
оқушының әр уақытта қоғамдық санасының,
жеке тұлғасының жан-жақты дамыған ретінде еңбек
білігі мен шығармашылық қабілеті қалыптасқан
адам болып өсуі бүгінгі таңда өзекті де
көкейтесті мәселенің бірі болып отыр.
Сондықтан, біз орындаған зерттеу жұмысымыздың
тақырыбына орай, алдымен шығармашылық
ұғымының мән мағынасына түсініктеме
беріп кетуді жөн көрдік.
«Еңбек - ер атандырады» - дейді халық.
Елімізде миллиондардың еңбегі нәтижесінде
жаңа қоғам құрылуда. Тәрбиенің әр саласында
еңбек тәрбиесі қашан да шешуші рөл атқарады.
Оқушылардың еңбекке қатысы жөнінде мәселені
педагогтар да, психологтар да талмай
зерттеуде. Жеке адамның белсенділігі,
оның инициативалық мәні мен айқындалу
жолдары, белсенділіктің қалыптасу заңдылықтарын
табу, творчествалық қабілеттілік пен
таланттың даму факторлары ежелден-ақ
көптеген ұлы адамдардың, ғалымдардың
назарын аударуда. Жалпы белсенділік,
ерік және еңбек жайында философтар да,
психологтар да, физиологтар да, әдебиет
тарихы мен педагогиканы зерттеушілер
де арнайы зерттеулер жүргізіп, құнды
пікірлер ұсынды.
Ұлы ойшыл, философ
Әл-Фараби тәрбиенің оның ішінде еңбек
тәрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі
қажет деді. Ол ағарту - оқу мен тәрбие
туралы, еңбек мәдениеті туралы ілім жасады.
Еңбектің өзі өнер, еңбек тәрбиесі сол
өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке
баулиды, еңбек шеберлігіне үйретеді.
Олардың еңбек ету дағдысын қалыптастырады
деген болатын. Оның еңбек туралы бұл тұжырымдарын
күні бүгінге дейін жалғастырып келе жатқан
ғалымдар бар.
Ал, ұлы гуманист Ибн
Сина еңбекке, еңбек етуге, еңбек тәрбиесіне
гуманистік, қоғамдық тұрғыда қарайды.
Ол өзінің практикалық ісіне ақылдылық
пен ұстаздық тұрғысынан қарап, сол тұрғыда
еңбек туралы былай деп тұжырым жасайды:
«Егер қоғамдағы жұмысқа жарамды барлық
адам түгелімен пайдалы еңбек етсе, онда
тіпті жұмысқа жарамсыз адамдарды түгелдей
асырап бағуға болады. Ол тек еңбектің
тазалығы мен халықтығын талап етеді». Ұлы ақын Науаидың
дәлелдеуінше еңбек - қоғамдық дамудың
жемісі. Ол қоғам өміріндегі, адам өміріндегі
өзгерістерге байланысты дамиды. Еңбек
тәрбиесі еңбектен туындайды, - деген.
Кеңестік дәуір кезеңінде
еңбекке тәрбиелеуді зерттеуге едәуір
жұмыстар жүргізілгенмен,кеңес үкіметі
тарағаннан кейінгі әлеуметтік, экономикалық
және психологиялық өзгерістер мектеп
оқушыларының психолгиялық ерекшеліктерін
қайтадан зерттеуді талап етуде.
Мақсаты: жас ұрпақтың дене және
ақыл-ой еңбегіне деген қатынасын, өмірде
еңбекті қажетсінуін тәрбиелеу.
Міндеті:
- Сан қилы дене еңбегінің
түрлерімен салыстыру;
- Оқу еңбегіне
қызықтыру, үйрену, оған дағдыландыру;
- Шығармашылық
еңбек дегенді түсіндіру, нәтижесін
таныту, оны пайдалануды, бағалауды
үйрету;
- Саналы да,
сапалыда еңбек етуге әдеттендіру, өйткені
еңбек қоғамның экономикалық байлығын
арттырудың көзі;
- Еңбек
ету іскерлігін дағдысын дамыту;
- Еңбегінің
нәтижесіне, азда болса жеткен
табысына қанағаттану, қуану сезімін
дамыту;
- Еңбек
мәдениетін сақтауға, еңбек уақытын,
еңбек материалын үнемдеуге, ұқыптылықпен
жұмсауға үйрету;
- Еңбек
белсенділік, бастамашылдық, ұйымшылдық,
оны жоспарлай білушілік мүмкіндіктерін
дамыту.
Зерттеу объектісі:
оқушыға сабақты меңгеруде еңбекке баулу
элементтерін пайдаланудың әдістерімен
жолдарын белгіледі.
Жету жолдарындағы
әдіс-тәсілдер:
а) Сабақта
еңбектену арқылы еңбекке баулу әдістерін
жеке қарастыру.
б) Оқушылардың
еңбек арқылы еңбекке бейімділігін зерттеу.
в) Теориялық
материалдарды салыстырмалы ретке келтіру.
г) Сабақта
еңбек элементтерін пайдалану нәтижесінде
туындайтын мәселелерді қорыта отырып,
тұжырымдама жасау.
д) Оқу үрдісіндегі
жұмыстардың нәтижесінде практикалық
және теориялық оқу-тәрбие жұмыстарындағы
орындарын анықтау.
Негізгі идея: (гипотеза) еңбектану еңбек әдістерін
сабақта неғұрлым зерттесе, соғұрлым олардың
мазмұндық жағы тереңдей түседі.
Тақырыптың теориялық маңыздылығы: қазіргі замандағы
бастауыш сыныптардағы негізгі және қажетті
сабақтарда түрлі еңбек элементтерін
пайдаланудан туындайды.
Курс жұмысының құрылымы: кіріспе,
негізгі және теориялық бөлімдер, эксперимент
жұмысы, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
тізімі.
І. ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІНІҢ
НЕГІЗІ
1.1. Еңбек тәрбиесінің
сипаттамасы
Тарихты білмей
тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты
болжау қиын дейтін ғылымның өз қағидасы
бар. Ол - өмірлік өсиет, ұлағатты сөз. Бұл
тарих тағылымының барша тәрбиелік үлгісі,
еңбек етудің алғы шарты болса керек. Өміріміздің
даму барысын дұрыс түсініп оның ішінде
ғылымның, тәрбиенің, бүгіні мен ертеңін
танып, бағдарлап отыруда тәрбие мен еңбек
бөлінбестей берік, маңызды да мәнді рөл
атқарады. Расында, адамзаттың жинақталған
материалдық байлықтары қандай ұшан-теңіз
болса, оның рухани байлығының қоры да
сондай көп. Бұлардың бірі баршаға бірдей
қазына. Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) бұл қазынаның
барлығын халық жасайды, ол адал да ерінбей
еткен еңбектің жемісі деген.
Әл-Фараби тәрбие мәселесін логикамен
байланыстыра уағыздағанын білеміз. Ол
"Ақыл мен түсінік" атты еңбегінде
ақылдылық пен адамгершілік үлгілі тәрбиеге
байланысты, оның негізі таза еңбекте,
еңбек өз кезегінде тәрбиенің негізінен
туындайды деген еді.
Қоғамның даму тарихына
байланысты, соған сәйкес еңбек тәрбиесі
әр түрлі нысанда дамыды, жетілді, өзгерді,
жаңарып отырды. Орта ғасырлық мектеп
тәрбиесіне қарсы шыққан, чехтың ұлы педагогы
Я.А.Коменский (1592-1670) педагогикасының
негізі - гуманизм мен демократизм болғаны
педагогика тарихынан белгілі. Демек,
бұл тек педагогика емес, бүгінгі қоғамды
қайта құрудың басты принципі – гуманистік,
демократиялық принциппен үндес келеді.
Я.Коменский мектеп - балаға сүйіспеншілік,
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін
"адамгершілік шеберханасы" болуға
тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы
негізде ол тәрбиені, осыған сәйкес жүргізу
қажет деп есептеді.
Ағылшын педагогы Джон Локк (1632-1704) тәрбиедегі
Коменский ұсынған "табиғатқа сәйкестілік"
еңбек және дене тәрбиесі арқылы жүзеге
асатынын дәлелдеп берді. Ағылшын табиғат
зерттеушісі, жануарлар мен өсімдіктердің
түрлерін табиғи сұрыптау арқылы пайда
болуы жөніндегі эволюциялық ілімнің
негізін салушы Чарльз Дарвин еңбектің,
еңбекке баулудық, оның теориялық негізі
- еңбек тәрбиесінің маңызын жоғары бағалаған
еді.
Швейцария педагогы Генрих Песталоцци
(1746-1827) тәрбиесінің мақсаты - баланың күшін
дамытады. Әр түрлі қимылға, қозғалысқа
баланың өзі ұмтылады. Сөйтіп, Песталоций
дене тәрбиесін еңбек тәрбие-сімен ұштастыруа
жүргізуді дәлелдеп береді. Сондай-ақ,
оқуды өнімді еңбекпен ұштастыру, соның
ішінде қол өнері және ауыл-шаруашылық
еңбегімен ұштастыруу Песталоццидің педагогикалық
теориясы мен қызметінің негізгі мәселелерінің
бірі болып табылады. Песталоцци еңбек
адамгершілікке үйретеді, балалардың
бір-бірімен өзара және олардың ересектермен
дұрыс қарым-қатынаста болуын қалыптастырады
деп санады. Дұрыс ұйымдастырылған еңбек
балалардың ақыл-ойын дамытады, адамгершілік
қасиеттерін қалыптастырады. Осы негізде
ол - еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты
қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты
дамыған адамды қалыптастыру деп уағыздады.
Еңбек тәрбиесінің
теориясын жасауда басты рөл атқарған
К.Д.Ушинский болды. Ол өзінің еңбегінде
адамның жан-жақты дамуы үшін еңбектің
маңызының зор екендігін көрсетті. К.Д.Ушинский
өзінің "Еңбектің психикалық және тәрбиелік
мәні" деген мақаласында еңбек тәрбиесінің
мәнін арнайы қарастырады: Ал "Балалар
әлемі", "Ана тілі" оқулықтарында
осы тәрбие жөнінен балаларға арнап сан
алуан материалдар жазды.
К.Д.Ушинский талаптарының
ең бастыларының бірі - еңбек-сүйгіштікке,
еңбек ете білуге және еңбекке ынталы
болуға тәрбиелеу. Кімде-кім пайдалы еңбекпен
айналысса, сол адам қоғамның лайықты
азаматы бола алады деп білді Ушинский
баланың санасына сәби кезінен-ақ, еңбек
етудің қажеттілігі мен маңыздылығын
ұялатуды, пайдалы іс істеуге тырысушылыққа
және қандай істе болса да шын ниетпен
және ұқыпты орындауға тәрбиелеуді ұсынды.
Еңбек тәрбиесі - тәрбиеленушілердің
жалпы еңбектік біліктері мен қабілеттерін, еңбекке психологиялық дайындығын
дамытуға, еңбекке және оның өнімдеріне жауапкершілікті қатынасты қалыптастыруға, мамандықты саналы таңдауға бағытталған тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің
бірлескен іс-әрекеті.
Еңбек тәрбиесі — жасөспірімдерді еңбекқорлыққа,
еңбекті құрметтеуге, еңбек мәдениетін
үйренуге бейімдеп, олардың еңбек ету
шеберлігі мен дағдысын қалыптастыруға
бағытталған тәрбиенің бір саласы.
Еңбек тәрбиесі барлық халықтар мен ұлттардың
дәстүрлі халықтың педагогикасының негізгі
құрамдас бөлігі ретінде дамыған. Мысалы,
қазақ халқының дәстүрлі тәлім-тәрбие
беру жүйесінде жас кезінен бастап еңбекке,
белгілі бір кәсіпке баулынған әрбір жас
сәби “Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның
тіленбей” деген мақал рухында тәрбиеленген.
18 ғасырдың ағартушылары (Ж.Ж. Руссо, И.Г.
Пестолоций) оқыту мен еңбек тәрбиесін
ұштастыру мәселесін алғаш рет ғылыми
тұрғыдан талдады. Қазақстанның халыққа
білім беру жүйесінде еңбек тәрбиесі отбасында,
мектепте, мектептен тыс мекемелерде жүзеге
асады. Отбасында бала кішкене кезінен
еңбек тапсырмаларын орындауға, еңбекқорлыққа,
төзімділікке баулынады. Еңбек тәрбиесі
мектепте білім берумен тығыз байланыста
жүзеге асады. Оқу еңбегінің барысында
балада ұқыптылық, еңбекқорлық, еңбек
ету дағдысы қалыптасады. Оқушылардың
жас ерекшеліктеріне қарай оқу процесінде
өзіне-өзі қызмет ету, оқу құралдарын дайындау,
мектеп үйін жөндеу, табиғатты қорғау,
т.б. қоғамдық пайдалы жұмысқа қатысуы
олардың ой-өрісінің кеңеюіне, қабілеттіліктерінің,
бейімділіктерінің дамуына мүмкіндік
жасайды. Педагогика ғылымы еңбек тәрбиесін
жас ұрпақты отбасы мен мектепте тәрбиелеудің
жалпы үрдісінің бір бөлігі ретінде қарастырады.
Оқушыларды еңбек етуге, еңбекқорлыққа
баулу, оларға кәсіптік бағдар беру қазіргі
таңда барлық оқу жүйесінде оқушы әрекетінің
белсенділігін қамтамасыз етудің бір
тәсілі болып табылады.
1.2. Еңбек тәрбиесінің
мақсаты мен міндеттері