Бастауыш мектептегі проблемалық оқытудың ерекшеліктері

   Мектеп  оқушысының оқу нәтижесі оның  білімдерінің құрылымындағы өзгерісті,  өздігінен оқу шеберліктері мен  дағдыларын қалыптастырдың жайын көрсетеді. Оқушының танымдық дербестігінің дәрежесі онда:

А) проблеманы көру мен оны санаға салып тану;

Ә) проблеманы тұжырымдау және қайта тұжырымдау;

Б) болжамдар  мен гипотезалар ұсыну;

В) ұсынылған  гипотезаларды негіздеу және дәлелдеу;

Г) практикада оқу  проблемасын шешудің табылған тәсілін  қолдана білу шеберлігінің қалыптасқан-қалыптаспағандығымен анықталады.

 Аталған шеберліктер  оқушының бойында:

А) проблемаларды  шешудің бұрын меңгерілмеген (мәлім) тәсілдерін жаңа оқу ситуациясында немесе өмірлік ситуацияда (фактілерді ауыстыру, таңдау және талдау, жаңаның бұрын оқып үйренілген нәрсемен байланыстарын табу және т.б.) қолдану;

Ә) оқу проблемаларын  шешудің жаңа тәсілдерін (шешудің  мүмкіндігін анықтау,  фактілерді талдаудың нәтижелерін қолданып,нақтылау және т.б.) табу қабілеттерінің қалыптасқан-қалаптаспағанына байланысты.

  Барлық осы  көрсеткіштер түгел оқығанда  оқушының интеллектуалдық даму  дәрежесін сипаттайды және мұғалім  оларды оқушының ақыл-ой дамуындағы  ілгерілеуінің көрнекті көрсеткіштері ретінде, оқу процесін тиімді басқарып, оқушының танымдық дербестіктің қол жеткен дәрежесінен гөрі неғұрлым жоғары дәрежесіне көшіру үшін қажетті кері информацияның негізгі мазмұны ретінде қолдану мүмкін. Сабақ өту методтары, мұғалім сұрақтар, міндеттер және тапсырмалар түрінде қалаптастырып оқу проблемаларының әр алуан типтері басқару методы болып табылады. Осылардың бәріне және мұғалім мен оқушының өзара қимылының сипатына байланысты шартты түрде проблемалық оқытудың төрт дәрежесін бөлуге болады:

  Дербес емес (әдеттегі) белсенділік дәрежесі-оқушының  мұғалімнің түсінігін қабылдауы,  проблемалық ситуация жағдайларына  ақыл-ой әрекет үлгісін меңгеру,  оқушының характерді жаңғыртатын  өзіндік жұмыстарды, жаттығуларды  орындауы, ауызекі жаңғытру;

  жартылай өздігінен болатын белсенділік дәрежесі бұрыңғы білімдерді жаңа ситуацияларда қолданумен және мектеп оқушыларының мұғалім қойған оқу проблемасын шешу тәсілін іздестіруге қатысумен сипатталады;

  дербес белсенділік  дәрежесі-репродуктивтік-ізденіс типіндегі жұмыстарды орындау, бұл кезде оқушы оқулықтың тексі бойынша өзі жұмыс істейді, бұрыңғы білімдерін жаңа ситуацияға қолданады, конструкциялайды, қиындығы орташа есептерді шығарады, мұғалімнің сәл демеуімен гипотезаны дәлелдейді және т.б.

  творчестволық  белсенділік дәрежесі-творчестволық  қиялды, логикалық талдау  мен  табуды, оқу проблемасын шешудің  жаңа тәсілін ашуды, өздігінен  дәлелдеуді талап ететін өзіндік  жұмыстарды орындау; өздігінен  тұжырым жасау мен қорытынды  шығару, өнертабыс және көркем  шығармалар жазу.

   Оқытудың  бәрі проблемалық болуға тиіс пе? Жоқ, бәрі емес, проблемалық оқытудың оқу проблемаларын шешу ғана және барлық оқу материалын өздігінен меңгеру ғана деп білсек. Ия, оқытудың барлығы проблемалық болуға тиіс, егер проблемалық оқытуды білімдерді оқу проблемаларын шешу жолымен, жаңалық ашу жолымен өздігінен меңгеру мұғалім немесе оқулық (не месе диктор) баяндаған білімдерін репродуктивтік меңгерумен ұштастырылған методтар жүйесі ретінде түсінсек. Оқушы адамзат білімінің бүкіл тарихи даму жолын қайталай алмайды және қайталауға тиіс те емес, бірақ ол бұл дамудың принциптері мен әрекетінің жалпырастырылған тәсілдерін қайталауға тиіс, мұны оқушы оларды меңгертіп, өз бойында творчестволық қызмет тәсілдерін қалыптастыру үшін қайталауға тиіс. Ия, барлығын, егер проблемалық оқытуды зерттеу методымен ұқсастырмай, оқушы ойының және оның есінең дамуын, білімдерді творчестволық меңгеруді, ғылыми фактілерді жинақтап, сенімдерді қалыптастыруды қамтамасыз ететін оқыту типі ретінде түсінсек.

  Проблемалық  оқытуға барлық оқушылырдың шамасы  жете ме? Іс жүзінде барлығының  дерлік шамасы жетеді. Алайда  оқушылардың жас және даралық  ерекшеліктеріне, олардың проблемалық  оқудың методтарына үйретілу  дәрежесіне байланысты проблемалық  деңгейі  мен танымдық дербестік  дәрежесінің айырмасы болады.

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     4. Проблемалық сабақтарды әзірлеу және жоспарлау

       1.Проблемалық сабақты әзірлеу.

    Сабақты әзірлеу тіпті тәжірибелі мғалімдер үшін де қиын іс болып табылады. Олардың творчестволық лабораториясы нақ осы жерде ашылады. Проблемалық сабақтарды әзірлегенде мұғалімдерге қиындық келтіретн нәрсе не?  Мұғалім кандай, оның оқушылары қандай екендігіне байланысты олар көп болуй мүмкін. Дегенмен неғұрлым ерекше төрт  қиындықты айталық:

    Біріншісі тек қана оқу материалын меңгертуді ғана емес, сонымен қатар оқушылардың дербес танымдық қызметін, олардың ақыл-ойының даму процесін басқаруды қамтамасыз ете алатындай сабақты және оқыту методын ұйымдастыруды іздестірумен байланысты.

 Екінші қиындық проблемалық  ситуацияның типтерін айқындау  мен оларды класс үшін және  оқушылардың жекеленген топтары  үшін арнап жасаудың тәсілдері  мен әдістерін табудан тұрады. Ол мұғалімде проблемалық сұрақтарды, есептерді және тапсырмаларды  тұжырымдау шеберлігі мен дағдыларының  жоқтығымен байланысты.

 Үшіні қиындық мұғалімнің  қайсыбір оқушының жаңа ұғымдар  мен әрекет тәсілдерін өздігінен  меңгерту  процесін сөзсіз дараландыруға  тап болуымен де байланысты: өйткені  әркім проблеманы және оны  шешу тәсілін өзінше түсінеді, танымдық есептерді тұжырымдаудың  варианты болуы керек.

 Төртінші қиындық мұғалім  оқушылардың сабаққа деген ынтасын  қоздырудың жаңа әдістерін үнемі  іздестіруі мен олардың эмоциялық  көңіл күйін жасаумен байланысты  пайда болады.

 Осы қиындықтардың  негізгі себептері неде? Мұғалім  мен оқушылардың оқу процесіндегі  қызметінің арақатынасы өзгерді.  Мұның өзі олардың өзара әрекетінің  жаа құрылымын іздестіруді талап  етті. Мектеп оқушыларының өзіндік  дербес оқу-танымдық қызметінің үлгісі артты, сөйтсе тұра мұғалімнің қолындағы бар методика оған сабақ құраудың барлық қиыншылығын жеңіп шығуға көмектеспейді, бұрыңғы көрнекі материал көп жағдайда сөздік көрнекілік оқытуға арналған да, оқушылардың өздігінен орындайтын белсенді  жұмысы үшін үйлесімі аз, ал жаңа техникалық құралдар  жеткіліксіз игеріліп, тиімсіз пайдаланылады.

 Сондықтан оқыту теориясының  алдында оқу-танымдылық процесі  жандандыру жолын іздестірумен  бірге проблемалық сабақтарды  әзірлеудің дәлелдеген  тәсілдерін  табу міндеті төтенше шұғыл  қойылды.

 Әзірлеудің өзара байланысты екі жағы бар: оқу мазмұнын  әзірлеу, яғни нені оқыту керек және оны меңгеру процесін әзірлеу, яғни қалай оқыту  және оқу шеберлігін қалай дарыту керек деген мәселе. Әрине, оқыту теориясында бұл мәселеге бұрын да көп көңіл бөлінген. Сонымен қатар проблемалық оқыту тұрғысынан жоспарлаудың белгілі принциптері анықтай түсу мен толықтыруды керек етеді. Әр түрлі зерттеушілер тарапынан шарттар белгіленген, оларджы сақтау, проблемалық сабақтарды әзірлеуде табысқа жетуді қамтамасыз етеді:

А) оқушылардың берік меңгеруіне арнеп мұғалімнің жоспарларын ұғымдар  мен әрекет тәсілдері өздігінен  қорытудың нәтижесі ретінде пайда  болуы керек;

Ә) оқу тапсырмасын айқындау және оның сапасын бағалау қажет (сабақта қандай проблемалық тапсырмалар  беруге болады, олардың фактіге негізделген  материалмен байланысы, олардың  фактіге негізделген материалмен  байланысы, олардың қайталанушылығы  ауыр-жеңілдігі;  сабақта қандай тапсырмаларды пайдаланып, білімдерді тексерген кезде немесе үйге қандай тапсырмалар беру керек);

Б) оқушылардың тапсырманы орындауға деген әзірлеген бағалау (олардың осы тәріздес мәселелерді  қарастыру белгілі әрекет тәсілін  жаңа ситуацияға қолдану, жауаптың логикалық  схемасын жасау шеберлігі) және оқушылардың  ойлау қызметінің құрамын айқындау;

В) мұғалімнің ұғымдардың мәнін  түсіндіруі үшін ол ұғымдарды анықтау.

    Педагогикалық  озық тәжірибеде әзірлеудің көрсетілген  шарттарын қамтамасыз етіп, проблемалық  сабаққа қойылатын талаптарды  сақтайтын үнемі проблемалық  ситуатциялар жасап отыру мен  оқүшылардың дербес жұмысын ұйымдастыруды  көздейтін мұғалімдер ғана жақсы  нәтижелерге қол жеткізіледі.  Оқү  материалын талдау кезінде  олар ең алдымен берілген ғылымның  негізгі (неғұрлым жалпы) және  екінші дәрежелі (жеке) ұғымдарын  ажыратады, сабақтар жүйесін жоспарлайды, сөйтіп сабақта әрбір келген оқушының ең күрделі деген ұғымды түсінуге шамасы жететіндей болу үшін олардың мәнін ашуға уақытты көп бөледі, оларды бекіту үшін көптеген жаттығу жұмысын жүргізеді. 

Біздің зерттеулеріміз сабақтарда арналған оқу материалын әзірлеу мен жоспардың ғылыми негізделген жуйесі мынаны қамтитынын көрсетеді:

А) праграммалардың (оқу материалының)  мазмұнын дайындау және ә) оқыту процесін жоспарлап, дидактикалақ шарттар жасау.

  Сабақтардың (сабақтың  және сабақтар жүйесінің) мазмұнын  дайындау қазіргі заманғы оқу-тәрбиелік процеске және проблемалық сабаққа қойылатын таламтарды айқындайды.

  Тәжірибе көрсетіп  отырғандай, «Мұзмұн-методтар» жүйесінде  бірінші элемент жетекші болып  табылғандықтан сабақтарға ғылыми  негізделген дайындық оқып үйренуге  жататын білімдер жүйесі терең  және жан-жақты талдаудан (мұғалім  бір сабақты немесе сабақтар  жүйесін жоспарлауға кіріскен, кіріспегеніне  байланысты емес) басталуы керек  екенін тәжірибе көрсетіп отыр.

  Оқу материалын талдауды  төмендегі схема бойынша жүргізген жөн: а) ұғымдық талдау; ә) логикалық; б) психологиялық; в) оқү материалының тәрбиелік маңыздылығын талдау және г) дидактикалық талдау.

   Схема элементтерінің әрқайсымын проблемалық сабақтардың негізгі типіне дайындау тұрғысынан қарастырайық.

  Оқу материалын ұғымдық  талдау, яғни мазмұндағы негізгі  принциптерді, заңдарды, ұғымдар мен  фактілерді ажырату дидактикалық  мақсат пен міндеттерді дұрыс  анықтау үшін, сабақ өтудің әдістері  мен методтарын іріктеу үшін  қажет. Мұндай дайындық үшін  мұғалім.

  Жаңа материалдың  көлемін айқындайоның бұрын оқып үйренілген материалмен байланысын анықтайды (жалпы  жоспарда) және дидактикалық мақсатты белгілейді; міндетті және информатциялық материалды ажырытады; оқушылар меңгеруге тиісті негізгі ұғымдарды ( немесе бұрыннан-ақ белгілі нәрсенің оқып үйренбеген қасиеттері мен белгілерін, жаңа ұғымдарды, (немесе олардың белгілерін) бөліп алады; негізгі және екінші дәрежедегі ұғымдарға бөледі, олардың күнделік дәрежесіне назар аударады, талдау және есте қалдыруға арналған фактілерді саралайды;

Білімдер құрамын анықтап, жаңа ұғымдардың мәнін ашып көрсетудің тәсілін ажыратып, ненің қайсысы  творчестволық және ненің репродуктив  меңгеруге жататындығын нақтылайды; ұғымдардың өзара байланысын (жаңа және белгілі болған), оқушылар сол  ұғымдарға негізделіп білімдерді өздіктерінен (түгелдей немесе мұғалімнің көмегімен) меңгере алатын болуы керек, бұрын  меңгерілгенің қайсысын тереңдетіп, бекіту, қандай ұғымдар мен әрекет  тәсілдерін сабақта актуалдау керектігін айқындайды;

  Қорытындылардың, анықтамалардың, ережелердің, теоремалардың, заңдардың  және т.б. тұжырымдарының варианттарын  әзірлейді;

  Жүйеде келесі сабақтарда оқып үйренуге арналған ұғымдарды бөліп алады, олардың сол сабақтағы негізгі ұғымдарымен байланысын айқындайды.

  Оқу материалының  тәрбиелік мәндігін талдау мыналарды  көздейді, мұғалім: а) ғылыми  қозғалысты  қалыптастыруға оқушылардың эстетикалық,  атеистік, идеялық-саяси, еңбек тәрбиесін  қалыптастыруға ықпал жасайтын  ұғымдар мен түсініктерді саралайды;  ә) мұғалімнің немесе оқушылардың  қорытындыларын дәлелдейтін коммунистік  құрылыс практикасын, ғылым тарихынан  алынған фактілермен оқу материалын  толықтырады.

  Проблемалық оқыту  процесі,ұғымдарды ғылыми жолмен  қалыптастыруды қамтамасыз ете  отырып, яғни олардағы танымдық  қайшылықтарды шеше отырып, білімді сенімге айналдыру жөніндегі жүйелі жұмыс болып табылады.

   Қоғамтану курсының  қарастырылып отырған мысалында  материал капитализмнің сөзсіз  құритыны туралы, адамзаттың социализмнен  коммунизмге өтуінің заңдылығы  туралы сенімді қалыптастыруға  мүмкіндік береді. Осыған қоса  қоғамдық өмір фактілерін талдау, оларды практикалық, таптық тұрғыдан  бағалау және қорытынды жасау  шеберлігіне тәрбиелейді.

   Мұғалімдерде материалдарды  дидактикалық талдауда едәуір  тәжірибе бар, талдау методикасы  әдебиеттерде де жазылған. Проблемалық  сабақты әзірлеу кезіндегі дидактикалық  талдау мынаған әкеліп саяды.

   Оқу материалын  ұғымдық, логикалық және психологиялық  талдаудан алынған нәтижелерден, мұғалім  педагогикалық болжау тұрғысынан сабақтың дидактикалық мақсатын анықтайды және тұжырымдайды, оқушылар қандай ұғымдарды меңгеруі және қандай әрекет тәсілдерін қалыптастыруы тиіс екендігін белгілейді;  дидактикалық міндеттер мен сабақ кезеңдері бойынша мұғалім мен оқушы қызметінің түрлері анық айқындалады;

  Материалдардың көлемін  анықтайды (меңгеру және информациялық  материал үшін міндетті), қажет  болған кезде оқулық материалын  толықтырады, логикалық өзара   байланысты бөліктерге бөледі  және әрқайсысын оқып үйрену  уақытын белгілейді; оқытудың жалпы  және бинарлық методын анықтайды;  сабақтың методикалық құрылымын  белгілейді;