Ғалым-педагогтің өмір жолдары және оның ғылыми-педагогикалық қызметтері

Профессор С.Қалиұлының басшылығымен 1998 жылы республикада «Болашақ» атты оқушылардың ерікті қоғамының Жарғысы мен Ережесі жасалып, бірнеше мектептерде эксперименттік сынақтан өтті. Оның нәтижесі 1998 жылы қараша айында «Қазақстан мұғалімі», «Учитель Казахстана» газеттерінде жарияланды.

Профессор С.Қалиұлы өзінің шәкірттері, ғылыми ізденушілер: М.Құрсабаев, Ж.Жұмашеваларға арнайы тақырыптар беріп, 2007-2009 жылдары орта мектеп оқушылар ұйымының іс-тәжірибесімен кандидаттық диссертациялар қорғатты. Бұлар профессор С.Қалиұлының жетекшілігімен қорғаған 24 адамның бірі және бірегейі.

Профессор С.Қалиұлы 1996 жылы «Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері» деген тақырыпта педагогика ғылымдарының докторы дәрежесін қорғады. 2004 жылы Қазақстан педагогика ғылымдары академиясының толық мүшесі болып сайланды. Оның қаламынан 48 кітап, 400-ге жуық мақала жарық көрді.

Профессор С.Қалиұлының ұзақ жылдық жемісті еңбегі үкімет пен министрлік тарапынан аталып өтті, Ы.Алтынсарин атындағы, Қазақстан Республикасына 10 жылдығы медальдарымен және Қазақстан Республикасы ғылымына сіңірген еңбегі үшін белгілерімен марапатталды.

Серғазы Қалиұлының өмірбаяны мен танысқанда біз мынандай мәліметтерді көрдік: Оның шынайы да талапты ұстаз болуы тегінде екенін байқадық. Ғалым бір тілшіге берген сұхбатында былай депті: «Ұстаз болу өнеге, тектілікке де байланысты деуге болады. Бұрын би мен болыстың байдың тұқымымыз деуден сақтанушы едік. Бүгінде ата-бабамыздың өнері мен кәсібін ашық айтуға мүмкіндік туып отыр. Менің жетінші атам Әнет баба деген кісі. Орта жүзге билік айтқан, Бұқара, Станбулда арабша діни жоғары оқу орындарын оқып бітірген  Әулама молда, аузы дуалы атақты би атанған».

Әнет баба 1627-1723  жылдары Тәуке ханның кезінде өмір сүрген. Ол Тәукенің ақылшы-кеңесші билерінің бірі, «Жеті жарғының» авторы. Қазақтың атақты үш биі: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің батагөй ұстазы болған. Әнет бабаның оларға берген батасы, ақыл-кеңес, өнегелі өсиет  сөздері «Қазақтың жүз биі» атты еңбекте бар». Ал, Шәкәрім Құдайбердіұлының «Қалқаман - Мамыр» қиссасында Әнет баба туралы былай делінген:

Арғынның Әнет бабам ел ағасы,

Әрі би, әрі молда – ғұламасы,

Үлгі айтқан орта жүзге ғәділ екен.

Сол кезде тоқсан беске келген жасы - деген  өлеңі бабаның елді билеудегі жоғары қадір-қасиетін көрсетеді. Ғалым бабасы туралы былай дейді: «Менің бойымдағы ұстаздық қасиет сол әулие бабамыз Әнеттің қаны арқылы берілуі де мүмкін». Ғалым Серғазы Қалиевтің бұл ойымен келіспеуге болмайды, себебі оның көп жылдар қызметтес болған Қазақстанға белгілі ғалымдардың айтуынша «Ол әлі ширақ, алда атқарар істердің жауаптылығын сезгендей, еңбекқорлығы мен ізденімпаздығын  толастатқан емес, қаламы - жүйрік, ойы - ұшқыр ғалымның дәл қазір атқарып жатқан істері әрі ауқымды, әрі тарихи мәнді» - дейді профессор Н.Н.Нұрахметов [4. 51].

Аспирантураны бітіргеннен кейін Серғазы Қалиұлы білім беру саласының басқару қызметтерін атқара жүріп 1971 жылы Қырғыз мемлекеттік университетінде «Ғабит Мүсіреповтың шығармашылығын орта мектепте оқытудың жолдары» атты тақырып бойынша  РСФСР педагогика ғылымдарының академигі, кеңестер Одағының батыры Мәлік Ғабдуллиннің жетекшілігімен педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін қорғап шықты. Ғалым Алтынсарин атындағы Ұлттық педагогикалық  ғылымдар академиясында аға ғылыми қызметкер, зетхана меңгеруші бола жүре үздіксіз ғылыммен айналысты.

Ғалымның тікелей басшылығымен 1994-1998 жылдары «Қазақстан  тәлім-тәрбиелік ой-пікір антологиясының» орысша-қазақша үш томдығы басылып шықты. Аталмыш еңбекте VІ ғ. көне Орхон-Енесей жазуының тәлімдік үлгілерінен бастап, Әл-Фараби, М.Қашқари, Ж.Баласағұни, С.Сарай, А.Иассауи секілді  орта ғасыр ғұламаларының озық ойларының, XV-XVIII ғасырындағы хандық дәуірдегі ақын-жыраулардың тәлімдік ой-пікірлеріне, XIX ғ. Шоқан, Ыбырай, Абай бастаған ағартушылардың озық ойларына жан-жақты талдау жасады.

Еңбектің 2-ші томы  А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердіұлы, М.Дулатов, Х.Досмұхамбетов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан т.б. кеңестік дәуірдегі педагог-ғалымдар мен қоғам қайраткерлері Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, С.Садуәқасов, О.Жандосов, Т.Жүргенов, І.Омаровтардың еңбектеріндегі білім, тәрбие, ғылым мәселелеріне талдау жасады.

С.Қалиұлы 1981 жылдан бүгінгі күнге дейін бұрынғы Ы. Алтынсарин атындағы педагогикалық ғылыми-зерттеу институтында (бүгінде Қазақ білім академиясы  деп аталады) аға ғылыми қызметкер болып орналасып, 1984-1987 жылдары педагогика тарихы бөлімінің меңгерушісі, ал 1987-1990 жылдары институт директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, 1993-2001 жылдары этнопедагогика және тәрбие теориясы зертхана меңгерушісі, 2003-2004 жылдары педагогикалық ғылыми-зерттеу орталығының директоры қызметтерін атқарған.

Жоғарыда көрсетілген жылдардағы қызметі жайлы былай деп жазды: «Осы жылдарды көз алдыма елестетсем қыруар істер атқарылған  секілді. Мәселен, мектептерде барлық пәндер бойынша жаңа бағдарламалар жасау, пәндерді жаңа бағдарламамен оқыту, 6 жасар балаларды мектепке даярлау, оларға қажетті оқу-әдістемелік құралдар кешенін жасау, Кеңестік дәуірдегі (1917-1990 ж.ж.) «Қазақстан мектептері тарихы мен педагогикалық ойлар көрсеткіштерінің»  2 кітабын  (1987-1990 ж.ж) жасау, «Қазақтың тәлімдік ой-пікірлерінің  ХIV ғасырлық антологиясының» 3 томын  (орысша, қазақша) даярлап шығардық... Ы.Алтынсариннің туғанына 150 (1991) және 160 (2001) жылдық, академик, профессорлар Т.Тәжібаев, Қ.Жұбанов, Ә. Сембаев, Ә. Марғұлан, Ә. Сыдықывтардың 80, 90, 100 жылдық мерейтойларына арнап ғылыми-практикалық конференциялар өткізу және  олардың мерейтойларынан ғылыми  жинақтар шығару істерімен айналыстық» [5. 4-5].

Бұл орасан зор жұмыстардың басы-қасында профессор С.Қалиев жүріп, белгілі ғалымдардың өнегелі істерімен, еңбектерін жас ұрпақ тәрбиесінде пайдаланудың жолдарын танып, үлгі-өнеге етіп  ұсынды.

Сонымен, Серғазы Қалиұлының ұстаздық-ғалымдық өмір жолы үш кезеңнен тұрады: Өмірінің бастапқы 20 жылы есею, орта және жоғары білім алу жылдары; екінші 30 жыл институт бітіріп, мектепте мұғалім, мектеп инспекторы, Аякөз аудандық жастар комитетінің 1-ші хатшысы, аудандық Кеңес парткомы төрағасының орынбасары, Қазақ теміржол басқармасы оқу бөлімінің бастығының орынбасары, Аякөз қаласындағы қазақ орта мектебінің директоры, кейінгі 15 жыл Қазақ теміржол оқу бөлімінің бастығы қызметтерін атқарды. Үшінші кезеңі 1980 жылдан бері 30 жыл педагогика ғылымына арналды. 1924 жылы Ы.Алтынсарин атындағы педагогикалық ғылымдар академиясында аға ғылыми қызметкер, зертхана меңгерушісі, институт директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, педагогикалық зерттеу орталығының меңгерушісі қызметтерін атқарды. Кейінгі жылдары мемлекеттік Қыздар педагогикалық университетінде профессорлық қызмет атқарып келді.

Ғалым-педагог 30 жылдай үнемі халық педагогикасын зерттеп, 10-нан астам монаграфия, 7 оқулық, көптеген бағдарламалар, 48 кітап, 400-ге тарта ғылыми мақалалар жазды. Бұлардың ішіндегі ең бастыларын келтірсек: «Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі» (1986), «XV-XIVғ.ғ. ақын-жыраулар поэзиясындағы педагогикалық ойлар» (1990), «М.О.Әуезовтың педагогикалық ой-пікірлері» (1991), «Қазақ халқының тәлім-тәрбие тарихнамасы» (профессор Қ.Б.Жарықбаевпен авторлық бірлестікте), «Қазақ халқының салт-дәстүрлері», «Қазақ тәлім-тәрбиесі» (Қ.Б.Жарықбаевпен бірлестікте, 1995), «Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелері және тарихы» (1999), «Тәлім-тәрбие хрестоматиясы» (авторлар бірлестігінде, 2000), «Қазақ тәлімінің тарихы» (профессор Ш.Беркібаева мен бірлестікте, 2005), «Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясының 6 томы». Көрсетілген еңбектер туралы ғалым былай деп жазды: «Көпшілік кітаптарым сирек кездесетін қордың мүлкіне айналды. Менің көптеген кітаптарымды қайдан тауып алуға болады - деген жастардың сұраныс хаттары күні бүгінге дейін пошта арқылы келіп жатады» [6. 222].

Осы диссертацияны жазу барысында магистрант ретінде ғалымның еңбектерін табу өте қиын. Әлі талай-талай зерттеушілерде таба алмайтын шығар, сондықтан мұндай қажетті кітаптарды қайта басып шығарса дейміз. Жазған кітаптардың мұндай сұранысы, ол еңбектердің құндылығын көрсетеді деп ойлаймыз.

Тілшінің «Шәкірсіз ғалым - тұл» деген халық қағидасына байланысты өзіңіздің шәкірттеріңізді атасаңыз - деген сұрағына былай жауап айтқан:  «Мен Аякөз орта мектебінде бала оқытқан 10 жылымды былай қойғанда, соңғы жылдары Алматы Қыздар педагогикалық институтында (2001 ж бүгінгі күнге дейін), Қайнар Университетінде  (1977-2000 ж.ж) «Этнопедагогика тарихынан» студенттерге дәріс беріп келемін. Менің жолымды қуған шәкірттерімнің ішінен: Х.Қазыханов, С.Ұзақбаева, Е.Омаров, С.Маусымбаев, С.Иманбаева, Т.Садықбеков, Қ.Әмірғазин сияқты он шақты ғылым докторлары, ондаған ғылым кандидаттары шыкты» [7. 25 ].

С.Қалиевтың жетекшілігімен соңғы 15 жыл ішінде 22 ғылым кандидаты, 2 ғылым докторы қорғады. Ғалымның Қазақстанның педагогикалық ғылымына сіңірген еңбегі азды-көпті бағаланды: «Еңбектегі ерлігі үшін», «Тың және тыңайған жерлерді игеру», «Еңбек ардагері», «Ы.Алтынсарин» атындағы медальдармен, Қазақстан Республикасы Кеңесінің Құрмет грамотасымен, «КСРО және Қазақ ССР оқу-ағарту ісінің озаты» белгілерімен, 2001 жылы «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл» медалімен, ал 2003 жылы Елбасының президенттік степендиясымен, 2004 жылы ҚР Білім және Ғылым министрлігінде педагогика ғылымдары саласындағы үздік ғылыми зерттеулері үшін Ы.Алтынсарин атындағы сыйлықпен, 2007 жылы Министрліктің «Қазақстан Респуликасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» белгілерімен марапатталған.

Ғалым еңбектері этнопедагогика тарихымен ғана шектелмейді. Ол сондай-ақ педагогика, әлеуметтік педагогика салаларында жарық көрген мақала, кітаптардың авторы, ақыл тұрғындарының психологиялық ерекшеліктері, баланы мектепке дайындау мәселелері, көп ұлтты Қазақстандағы отбасы тәрбиесі, ұстаздар ұжымы ынтымақтастығының ролі, жастардың еңбек, имандылық тәрбиесі мен мамандықтардың таңдау, ерік-жігер қасиеттерінің қалыптасуы секілді толып жатқан тәлімдік сипатта жарық көрген еңбектер осы айтылғанның айғағы болып табылады. Осы жоғарыдағы еңбектердің барлығында да Серғазы Қалиұлы сан ғасырлық тарихы бар, қазақ халқының көне заманнан бергі тәлім-тәрбиесін, педагогикалық оқу-ағарту туралы ой-пікірдің қалыптасу бағыттарын саралап, бүгінгі өмірдің талаптарына сәйкес зерттеп жазды. С.Қалиевтың ғылыми ізденіс бағыттарының негізі - ағартушылықты, тәрбие, оқу-ағарту, білім беруді, оның ішінде этнопедагогикалық ілімді зерттеуді, жаңа рухта жас ұрпақ тәрбиелеу, адамгершілік, жақсы мінез-құлық қалыптастыруды өзінің биік межесі етіп ұстаған.

Сонымен, педагог-ғалымның қызметтердегі өмірі Қазақстанның білім, ғылым салаларының барлығын қамтиды. Ол Қазақстанның педагогика, этнопедагогика ғылымдарының дамуына үлкен үлесін қосты. Серғазы Қалиев жас кезінен педагогтік қызметте адал еңбек етіп келе жатқан көп қырлы ғалым. Ғылыми педагогиканың даму жолында алға жетелеп жүрген ғалым кешікпей 1992 жылдан бастап, яғни Қазақстанның егемендік алған алғашқы жылдардан-ақ халқымыздың ғасырлар бойы мысқалдап жинаған тәлім-тәрбиесінің тарихын зерттеуге кірісіп, бүгінгі күнге дейін қажырлықпен үлкен зерттеулер жүргізіп жүргені ғалымның тәрбие жөніндегі бай тәрбиесін жете білгенін көрсетеді.  2009 жылдың маусым айының 25-ші жұлдызында Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының толық мүшесі, педагогика ғылымдарының докторы, Қазақ мемелекеттік қыздар педагогикалық институтының профессоры Серғазы Қалиұлы 80 жасқа келгенін педагогикалық жұртшылық атап өтті.

Егеменді ел болған 20 жыл ішінде Қазақстанымыздың көрнекті педагог-ғалымдары жаңа тарихтың әрбір керемет жақтарын зерттеуге белсене қатысқандары белгілі. Ал, профессор Серғазы  Қалиұлы 3 мың жылды қамтитын қазақ халқының тәлімдік ойлар антологиясының 10 томдығын дауындау үстінде. Бұл еңбектің алдыңғы алтыншы томы жарық көрді. Ұстаз-ғалым бұл еңбекті соңғы 25 жыл бойы үздіксіз зерттеп келе жатқан екен.

Осы жерде «Этнопедагогика» журналының алқа мүшесі, белсенді автор, шынайы жанашыр, көрнекті ғалым Серғазы Қалиұлын «Қазақ этнопедагогикасының абызы - 80 жаста» айдарымен өлең жолдарын беріпті, содан үзінді келтіруді жөн көрдік:

Білім кенін инемен қазған терек,

Еңбегі ерекшелеу елден ерек.

Этно тәрбиеге соқпақ салып,

Қазақтың тағлымын зерделеген.

...Сан жылдар ғылымға тер төккеніңіз,

Танимыз Қалиевтің мектебін біз.

Алда тұр антология – жоспарыңыз,

Ол да бір асатұғын асқарыңыз.

Он томдығын шығармай тоқтамаңыз,

Нәтижесін көрсетіп бастадыңыз.

Мәуесі бәйтеректей көрінесіз,

Ғылымға тарих болып өрілесіз.

Тектіліктің тамыры суымайды,

Ғылымның шыққан кезде төріне сіз.

Қарттықты тек жеңеді биік сана,

Ізгілік іздегеннің ойы жаңа.

Абыздықтың ауылына туын тігіп,

Сексенде әлі сергек тұр, бұл Серағаң.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 С.Қалиевтың ғылыми зерттеулерінің негізгі бағыттары және оның ғылыми-педагогикалық кадрлар дайындаудағы үлесі

 

Кез-келген тұлғаның ой-санасының, дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына, дамуына өзін қоршаған ортасы, алған білімі мен атқарған қызметі, қоғамдық-саяси ахуал міндетті түрде әсер етеді. Адам – санасы тәңірлік жаратылыс ғана емес, қоғамдық ақыл-ойдың да жиынтық көрінісі. Сондықтан да белгілі тұлғалардың шығармашылығымен дүниетанымдық көзқарастарын қарастырған уақытта оны тікелей тұлға өмір сүрген кезеңмен, сол тұстағы қоғамдық даму ахуалымен бірлікте алып зерттеген жөн. Адам санасы өткені мен бүгінін қорыта отырып қалыптасады, жетіледі, өседі. Олай болса, белгілі ғалым-педагог С.Қалиевтың да  этнопедагогикалық көзқарастарын сол кезеңнің тыныс-тіршілігімен байланыстыра қарап, өз кезеңі тұрғысынан бағалаған жөн болар деп есептейміз.