Салық жүйесі қалыптасу кезеңдері мен дамуы

Бұл, салық салудың тікелей  әлеуметтік салдарлары мен жанама әлеуметтік салдарлардың бір-бірімен тығыз байланысты екенін білдіреді.

 

Кесте 4 -  Жеке табыс салығының әлеуметтік салдарын анықтаудың

тікелей критерийі

 

Жылдар	Орташа жалақының мөлшерінің өсуі		Табыс салығының  ауыртпалығының өсуі
	Жалақы мөлшері, теңге	2004 жылмен салыстырғандағы  өсу деңгейі,%	Орташа жалақыдан салық  сомасы, теңге	2004 жылмен салыстырғандағы  өсу деңгейі, %
2004	11684	-	661	-
2005	14374	23	676	2,4
2006	17303	48	898	35,9
2007	20323	73,9	1123	69,9
2008	23128	97,9	1340	102,8
2009	28329	142	1552	134,8
2010	34060	191,5	1934	192,6
2011	40775	248,9	2389	261
2011	53000	353	3770	470
Ескерту- Автормен  есептелді.  2011 жылғы табыстың мөлшері болжаммен алынды.

 

Жеке табыс салығының  әлеуметтік салдарларын анықтап  көру үшін кесте негізінде төмендегі  суретті сызуға болады. Суреттен байқап отырғанымыздай соңғы 2010 – 2011 жылдардағы салық ауыртпалығының өсу деңгейінің олардың орташа жалақысының өсу деңгейінен жоғары болуы.

 

 

Сурет 8 - 2005-2010 жылдар аралығындағы орташа жалақы мен табыс салығы ауыртпалығының салыстырмалы өсу серпіні

*ҚР Статистика агенттігінің сандық мәліметтері негізінде жасалынды

 

Сонымен қатар, енгізілетін  салық мөлшерлемесін тұрғындардың түрлі табысына шаға отырып, салық  ауыртпалығының коэффициентін анықтайтын болсақ, оны төмендегі кестеден көруге болады.

 

Кесте 5-  2005-2012 жылдар аралығындағы жеке тұлғалардың табыс салығының ауыртпалығы коэффициентінің өсу серпіні

                                                                                                                 (%)

Табыс мөлшері, теңге	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж	2011ж	2012ж
15000	4,9	4,6	4,3	4,2	4,2	4,2	4,1	2,9
25000	6,5	6,4	6,2	6,0	5,2	5,0	5,2	5,3
35000	9,8	9,2	7	6,9	5,8	5,7	5,7	6,3
45000	11,6	11,2	8,9	8,4	6,4	6,1	6,0	6,9
55000	13	12,4	10,5	10,1	7,4	7,1	6,9	7,3
65000	15,2	14,4	11,7	11,4	8,0	7,8	7,7	7,6
75000	16,8	16	12,5	12,2	8,5	8,4	8,2	7,8
Алыну көзі: Статистический ежегодник. Алматы. – 2011г. – 467 стр.

 

2004-2011 жылдар аралығында  жалпы салық ауыртпалығы коэффициентінің  төмендеп келгенін байқауға болады. Мұндай өзгеріс 2009 жылдың нәтижесі  бойынша өзгеше байқалады. 2006 жылдан  кейінгі салық мөлшерлемесіне  өзеріс 2008 жылы енгізіліп, келесі  жылы күшіне енген болатын,  яғни салық мөлшерлемесінің шәкілінің  ең жоғарғы мөлшерлемесі 30 –дан  20 пайызға дейін төмендеді. 

Енді, салық ауыртпалығын түрлі салада қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде (микродеңгейде) қарастыратын болсақ, онда жалпы салық  ауыртпалығының жыл өткен сайын  жоғарылағаны көрінеді (6-кесте).

 

 

Кесте 6 – 2005-2011 жылдар аралығындағы экономика салаларының табысындағы төленген салықтар үлесінің өсу серпіні (%)
Экономика салалары	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж	2011ж
Салалардың барлығы бойынша, оның ішінде:	10,8	11,38	12,1	12,5	13,1	15,8	16,8
Ауыл шаруашылығы	3,7	4,8	3,3	2,35	4,3	4,9	4,7
Өнеркәсіп	13,5	15,0	15,8	16,0	16,4	19,8	20,6
Құрылыс	6,4	7,5	6,4	5,5	4,6	4,5	9,7
Сауда: автомобиль, тұрмыстық  бұйымдарды жөндеу	4,7	6,1	5,7	6,1	6,1	5,8	5,6
Қонақ үйлер мен мейрамханалар	8,1	9,93	10,2	9,8	8,2	9,3	9,2
Көлік және байланыс	11,9	11,6	11,9	12,6	8,5	7,9	9,8
Қаржылық қызмет	4,1	12,6	9,4	4,8	7,1	4,7	2,0
Жылжымайтын мүлікпен операциялар, жалға беру	14,1	11,8	16,1	14,2	12,8	14,1	14,5
Коммуналдық, әлеуметтік және басқа да қызметтер көрсету	8,3	9,64	10,3	8,6	7,8	9,1	8,5
Ескерту – ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері пайдаланыла отырып, автормен есептелді

 

 

 

2.2 Қазақстан Республикасы салық жүйесін жетілдіру мәселелері

 

         Салық салу жүйесін жетілдіріп  отыру әрине қажет. Бірақ батыс  елдерінің салық жүйелерінің  кешенінен суырылып алынған кездейсоқ,  толық зерттелмеген, таяз ойлардың  негізінде жасауға болмайды. Қазақстанға  өзінің өолданыстағы салық жүйесін  жетілдіріп қана қоймай, өмірге  келген әлде бір іс-шараның  экономикалық және әлеуметтік  бағдарын жоспарлай алатын салық  салу саласындағы өзінің ғылыми  мектебі жетіспейді.

ҚР Президентінің 2009 жылғы  халыққа Жолдауында басты міндеттердің бірі болып биылғы жылы Жаңа Салық  Кодексін әзірлеу тапсырылды. Алдыңғы  қабылданған Салық Кодексі еліміздің  экономикалық өсуінде оңөзгерістерге әсер етіп, экономиканың қарқынды рөль атқарғанымыен, ондағы көрсетілген  жеңілдіктердің 170 түрінің барлығы  болуы бүгінгі таңда ел экономикасы  үшін тіпті кері әсерін беруі мүмкін. Яғни, осы уақытка дейін көптеген кәсіпорындар өз шаруашылық қызметін осы аталған жеңілдікті салық  төлеуге бағыттап, экономиканың көлеңкелі  дамуына жол ашып келді.

Елбасымыз Жаңа Салық Кодексі  ең біірншіден осы аталған басы артық  салық жеңілдіктерін қысқартып, экономиканы модернизациялау мен  диверсификациялауға, сондай-ақ бизнестің  көлеңкелі экономикадан шығуына  бағытталуын бұйырды.

Жолдауда Салық Кодексінің басты мақсаты еліміздің әлемнің  дамыған елу елінің қатарынан  орын алуы үшін ең басты мәселенің  бір болып отырған экономиканың шикізаттық бағытанан арылып, дамудың  индустриялы-инновациялы жолына көшу екендігін атап өтті. Осы мәселені шешуді Салық Кодексі шикізаттық емес салалардың салық ауыртпалықтарын төмендетуге, әсіресе шағын және орта бизнеске салынатын салықтарды жеңілдету керектігін тапсырды. Ал мемлекеттік бюджетке түсетін салықтардың үлесін шикізат өндіруші салалар негізінде орнын толтыру керектігін көрсетті. 

Елбасымыз Нұрсылтан Назербаев  шағын бизнестің дамуын өз жолдауында атап өтті: «Жаңа кодекс салық қызметтерінің  оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделеріне  үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету  заңы сипатына ие болу керек.

Бірақ, ең бастысы, ол экономиакның шикізаттық емес секторы, әсіресе, шағын  және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін қарастыруы керек. Бюджеттің күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.

Экономикамыздың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудегі айрықша миссияны менің  тапсырмам бойынша жаңадан құрылған бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттік атқаратын болды.

Агенттіктің өкілеттіктерін кеңейту бағаға қатысты «ауызжаласуға», адал емес бәсекелестікке, рынок субъектілерінің  өздерінің үстемдікті және монополиялық жағдайларын бұра пайдаланушылығына  қарсы күресті қамтамасыз етіп, қазақстандық бизнестің әлемдегі ұстанымын нығайтуға  тиіс.

Өткен жылдарға баға бере отырып, Қазақстанның салық жүйесі  бірінші  күндерінен бастап-ақ экономикалық күзеліс  кездерінде дамып отырғанын есте сақтау керек. Еліміздің салық жүйесінің  пайда болуына шет елдердің даму тәжірибесі кең пайдаланылды. Басым  халықтың салықтарды азайту туралы  тілектері  халық шаруашылығының күттірмейтін қажеттіліктерін , әлеуметтік салаларды шешу, мемлекеттің қорғаныс қабілеттілігін қанағаттандыру мәселелерін  шешуге қайшы келеді. Бірақ та, салықтың жоғарылығы салық ставкасын емес, салық салу базасын жоғарлату  арқылы шешілу керек. Ал салық базасы тауар өндірушілердің  өзекті мәселерінің  шешімін табуына көмектескенде, оларға қолдау көрсеткенде ғана дамиды. Ол үшін ең алдымен:

• өнеркәсіптер мен ұйымдарға әсіресе отандық өндірушілерге салықтық  қысым көрсетуді азайту;
• оларға аіналым қорларын көтеруге жағдай жасап, өнімді шығару көрсеткіштерін жоғарлату, ол алға басылған бір қадам болар еді,
• Қазақстандық тауарлардың ішкі және әлемдік нарықтағы бәсекелестігін көтеруге қол жеткізу.

Кәсіпорындарға жеңілдік жасау мәселесіне тоқталатын болсақ, ол бір есептен өте дұрыс, ал бірақ  сол жеңілдіктен үнемделген ақша қайда кетеі. Егер олар қорланып күрделі  қаржыға айналса, ол жақсы онда бірлескен  кәсіпорындар ашуға болар еді.

<p class="Normal" style=" margin-bottom: 0pt; margin-left: 21pt; text-align: justify; line-height: 14p