Салық жүйесі қалыптасу кезеңдері мен дамуы

2009 жылдан бастап әлемдегі  ең төменгілердің бірі болған 10 пайыз деңгейіндегі жеке табыс  салығының жайпақ шәкілі енгізілді.

Салық саясатының 2009-2010 жылдарға арналған негізгі бағыттары әділ, әрі сыннан өткен құрал, экономиканың қажетті бағыттарының дамуын ынталандырушы  және мемлекеттік функцияларды толық  орындауды қамтамасыз етуші ретінде  әлеуметтік маңызы бар салықтарды нығайту  қажеттігін ескере отырып, фискалдық  саясаттың міндеттерін шешуге бағдарланған шаралар келесілермен тұжырымдалады:

1. ҚҚС ставкасын одан әрі төмендету;
2. Экономиканың нақты секторындағы жеңілділіктердің тиімділігін арттыруды және ынталандыратын әсерін ескере отырып, оларды оңтайландыру;
3. Бюджеттің кірістерін қалыптастырудағы негізгі рөлді кәсіпкерліктен біртіндеп халыққа ауыстыру шеңберінде жеке тұлғалардың пассивті кірістері бойынша жеңілділіктерін жою.

Қосылған құн бойынша  шартты шығындар 2010 жылы 67,9 млрд. теңгені (ставканы 13%-дан 12%-ға дейін төмендету) қарастырылған. 2010 жылдан бастап арнайы салық режимдері реформаланады  – біржолғы талондарды қолдану аясы тарылады, патенттер жойылады, оңайлатылған декларация бойынша жеке кәсіпкер және жеке тұлғалар ғана қызметін жүзеге асыратын болады.   Ірі ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер арнайы салық режимдерінен шығарылатын болады.  [10, 9 б]

Қазақстан Республикасы салық  жүйесiн басқару Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкiметке, Қаржы министрлiгiне жүктеледi. Салық қызметi органы Қазақстан  Республикасы Қаржы Министрлiгi Салық  Комитетiнен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша  салық комитеттерiнен тұрады.

Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы  мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе  экономикасын реттеу құралы ретінде  салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Өйткені  елімізде бюджет пен халықтың және шаруашылық субъектілерінің арасында қарым-қатынасты қалыптастыруда фискалдық  және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағытары өзекті мәселелердің біріне айналып  отыр.

Ендi  Қазақстан Республикасындағы  соңғы бiрнеше жылдағы  мемлекеттік  бюджетегі салық түсімдерінің үлесін, ондағы салық түрлерінің мөлшерін келесі кестелерден көре аламыз.

Бірінші кестеде Республиканың  мемлекеттік бюджетінің кірісіндегі  салықтық түсімдердің құрамы мен  үлес салмағы көрсетілген. 

 

1-Кесте Мемлекеттік бюджеттегі салықтық түсімдердің мөлшері,  миллион теңге есебімен, 2008-2011 жылдары [23]

Атауы	2008	%	2009	%	2010	%	2011	%
Салықтық түсімдер, оның ішінде:	635792	100	750777	100	947251	100	1186137	100
Корпоративтік табыс салығы	169048	26,6	207354	27,6	272632	28,9	382814	32.3
Жеке табыс салығы	68574	10,8	77381	10,3	93281	9,8	98535	8.3
Әлеуметтік салық	124284	19,5	133852	17,8	157676	16,6	167995	14.2
Қосылған құн салығы	159913	25,2	175893	23,4	231338	24,4	242955	20.5
Акциздер	21830	3,4	25443	3,4	26986	2,8	81500	2.5
Басқа да салықтар мен міндетті төлемдер	92143	14,5	130854	17,4	165338	17,4	263925	22.2

 

 

 

Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қалыптастыруға, қоғам мүддесін қолдауға болады. Сондықтан елімізге салық түрлерін, салық ставкалары мен жеңілдіктерін енгізу, оларды дамыту арқылы реттеушілік қызметін жүзеге асыру барысында экономиканы, өндіріс пен инвестицияны, шағын  және орта бизнесті жан-жақты қолдау мен рететуді жүзеге асыруымыз керек.

Салық саясатының 2010-2011 жылдарға арналған негізгі бағыттары әділ, әрі сыннан өткен құрал, экономиканың қажетті бағыттарының дамуын ынталандырушы  және мемлекеттік функцияларды толық  орындауды қамтамасыз етуші ретінде  әлеуметтік маңызы бар салықтарды нығайту  қажеттігін ескере отырып, фискалдық  саясаттың міндеттерін шешуге бағдарланған шаралар келесілермен тұжырымдалады: /13/

Салық Кодексіне енгізілген концепция салық жүйесіндегі  әділеттілікті, оның тұрақтылығы және анықтылығын, салық төлеушілердің  барлық категориясына қатысты, салық  жүктемесінің балансталуын   және салық жүйесінің экономикалық үдерістерге  қатысты бейтараптылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Салық кодексін құрастыру кезінде халықаралық  ұйымдармен жүргізілген сараптама  аталған құжатты максималды түрде  халықаралық үлгіге және салақ салудың  халықаралық қағидаттарына жақындата  түсті.  Заңнамаға экономиканың барлық саласын қамтитын өзгерістер енгізілді. 2006 жылдағы Салық Кодексінің қабылдануы мемлекеттің нарықтық қатынастарды тереңдету бойынша қабылданған  маңызды шешімдерінің бірі болды. Салық заңнамасын жетілдіру - мақсатты бағытталған және бюджетке түсетін түсімнің көлемін салық ауыртпалығын жоғарылатпай-ақ көбейтуге бағытталған шаралар жиынтығы [56].   Аталған заңнаманың басты мақсаты да сол болған еді. Оның нәтижесін келесі кестеден байқауға болады (2-кесте). 

 

Кесте 2 - 2005-2011 жылдардағы мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық түсімдердің өсу қарқыны

 (млрд.тг.)

Бюджет  кірісі	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж	2011ж	Өсу қарқыны (алдыңғы мерзіммен  салыстырғанда,  %)
							2007ж	2008ж	2009ж	2010ж	2011ж
Салықтық түсімдер, млрд.тг.	635,7	750,7	947,2	1186,1	2003,3	2209,0	118	126,2	125,2	168,5	110,5
Корпора циялық  табыс салығы	169,0	207,3	272,6	382,8	834,3	776,6	122	131,5	140,4	217,9	93,0
Жеке табыс салығы	68,5	77,3	93,2	98,5	122,9	165,0	113	120,5	105,6	124,8	134,2
ҚҚС	213,6	175,8	231,3	242,9	343,9	489,5	110	131,5	105,0	141,6	142,3
Әлеумет тік салық	124,2	133,8	157,6	167,9	197,3	236,5	107,7	117,8	106,5	117,4	119,8
Акциздер	21,8	25,4	26,9	29,9	33,4	47,4	116,6	106,1	110,8	111,7	141,9
Мүлікке салынатын салық	20,9	24,4	27,1	31,5	37,2	48,3	116,7	111,1	116,1	118,2	129,8
Жер салығы	5,4	5,3	5,4	5,9	6,9	7,9	98,7	102	108	116,1	114,4
Көлік құралда рына  салынатын салық	6,3	5,0	5,0	5,9	7,0	8,4	79,4	102	117,5	118	120
Бонустар, роялти, өнімді бөлу бойынша  ҚР үлесі, үстеме пайда салығы	6,3	7,6	13,1	115,2	187,5	151,9	120,4	171,1	188,5	162,6	80,8
Алыну көзі: ҚР ҚМ статистикалық бюллетені. №12. 2006-2011ж.

 

Соңғы  2011 жылдың қорытындысы  бойынша салықтық түсімдердің өсу  қарқыны  алдыңғы жылмен салыстырғанда 110,5 пайызға көтерілген.ал, 2010 жылмен салыстырғанда өсу қарқынының төмен  болуының бірден бір себебі, 2011 жылдың тамыз айынан бастап жер қойнауын пайдаланушылардан түсетін барлық салықтық түсімдердің Ұлттық қорға  жіберіле бастауы.

Елбасымыз Жаңа Салық Кодексі  ең біріншіден осы аталған басы артық салық жеңілдіктерін қысқартып, экономиканы модернизациялау мен диверсификациялауға, сондай-ақ бизнестің көлеңкелі экономикадан шығуына бағытталуын бұйырды.

Жолдауда Салық Кодексінің басты мақсаты еліміздің әлемнің  дамыған елу елінің қатарынан  орын алуы үшін ең басты мәселенің  бір болып отырған экономиканың шикізаттық бағытанан арылып, дамудың  индустриялы-инновациялы жолына көшу екендігін атап өтті.

 

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА  САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН  ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ

 

2.1 Қазақстан Республикасында  салық салуды ұйымдастыру

 

ҚР-сының мемлекеттік  салықтық қызметі ҚР-ның орталық  органдарының мемлекеттік басқару  жүйесіне кіреді және ҚР-сының президентіне бағынады және де ҚР-сының үкіметіне  бағынады.

ҚР-сының Мемлекеттік  салық қызметтерінің негізгі  мақсаты заңдарымен бекітілген төлемдер, мемлекеттік салықтарды толығымен  және уақытында бюджетке төлеу, оларды төлеу дұрыстығы салық туралы заңдарымен бақылау болып табылады.

Салық салуды басқару жүйелерінің  мақсаты басқару субъектілерінің  басқару объектілеріне әсер ету  арқылы экономиканың тиімді және оптимальді дамыту болып табылады. Қарастырылып отырған жүйеде басқару объектісі  ретінде халық және әртүрлі формадағы  жеке меншіктер, ұйымдар және кәсіпорындар болып табылады. Басқару субъектілеріне мемлекеттің салықтық  қызмет түрінде  көрсетіледі. Әсер етулер салықтық заңнамада  орнатылған жүйесінде жүзеге асырылады.

Салық жүйесінің тиімді қызмет етулерді қазіргі кезде комлекстік техникаға негізделген, алдынғы  қатарлы ақпараттық технологияны қолдануға  байланысты. Осы мақсатта салық қызметтері органдарына автоматизацияланған  ақпараттық жүйелер құрылады. Олар бюджетке және бюджеттік емес қорларға міндетті төлемдер және салықты жинауды  қамтамасыз ету бойынша салықтық деңгейлердің барлық денгейлерін автоматтық қызмет көрсету үшін салық салу материалдарын  комплекстті оперативті анализ жүргізу  үшін, органдарды басқаруды қамтамасыз ету үшін және салықтық қызметтердің әр деңгейлеріне нақты ақпаратпен қамтамасыз ету үшін арналған.

Салық қызметтерінің автоматтанған  ақпараттық жүйесін құру үшін әр деңгей қызметтерінің өзара байланыстығын  білу қажет. Жүйе иерархиялық  құрылымға  ие:

 

ҚР-сының Президенті             ҚР-ның Үкіметі  

ҚР-ң мемлекеттік салықтық қызметі Аумақтар мен облыстардың салық қызметі деңгей Аудандардың салық инспекциялары

Мемлекеттің салық қызметтері   Қалалардың салық инспекциялары

Алматы және Астана қалаларының  салық қызметі         Қала аудандарының салық  инспекциялары

 

Қазақстанның салық салудың  басқару жүйелерінің құрылымы және құрамы оның әкімшілік территориялық  бөлінуіне қатысты болады. Салық  қызметі мәліметтерді өңдеу технологиясын  және өңделген әдістемелерді бірдей есеп жинағын шешу кезінде бір  деңгейді басқару жүйесі кезінде  мақсаттарды қамтамасыз етуге негізделген.

Мемлекеттік салықтық қызметтердің бірінші деңгейлері салық түрлері  және салық салуды бақылау жасау  әдістемелік жетекшілік жүзеге асыратын бөлімшелерден тұрады. Сондықтанда  төлеушілермен ( заңды тұлғалар- кәсіпорындар, ұйымдар, жеке тұлғалар, халық ) басқару  объектілердің қарым қатынасы 3-ші деңгейде ьжүзеге асырады. Суретте  көрсетілгендей төменгі деңгейде қала аудандары, қалалар және аудандардың  салықтық инспекциялары көрсетілген, олар келесі қызметтерді атқарады:

• Салық туралы және басқа да бюджетке төленетін төлемдер туралы заңнаманы сақтауды бақылау;
• Бюджетке төленетін төлемдер және салық төлеушілердің есебі;
• Салықтың және төлемшілердің бюджетке уақытында және дұрыс түсуін қамтамасыз ету;
• Бюджетке төленетін төлемдер және салықтарды төлеумен байланысты төлеушілерге бухгалтерлік  отчеттарды және расчеттарды уақытында көрсетуді бақылау және оның дұрыстығын тексеру;
• Мемлекеттің орындау органдарының өзара байланысы, яғни құқықтық қорғау, қаржылық және несие органдарының заңдарын орындау және дұрыс жүзеге асырудағы бақылау;
• Қаржылық санкцияларды төлеу, бюджетке түскен төлемдердің және салықтың соммасы туралы қалалық және аудандық қаржылық органдарға мәліметтерді құру және көрсету;
• Жоғарыда көрсетілген мемлекеттің салық органдардың орнатылған есептарді құру және көрсету, анализ беру;
• Іс жүргізу тәртібін орнату және т.б. қызметтер.