Салық жүйесі қалыптасу кезеңдері мен дамуы

Қазақстандағы салық реформасының үшінші кезеңі 1995 жылы 24 сәуірден басталды. Бұл күні ел президенті заңды күші бар «Бюджетке төленетін салықтар мен міндетті төлемдер» туралы жарлық құрды. 1995 жылдың басында біздің салық  жүйесі мүлдем  тиімсіз және салық  төлеушілерге салықты төлеу өте  ауыр болды. Осының бәрі экономиканың барлық саласындағы өнеркәсіпке  кері әсерін тигізді. Қазақстан Республикасының  тарихында алғаш қабылданған  «Салық кодексі» Қазақстан Республикасының  Президентінің 3 жарлығынан және 45 заңынан  тұрған. Осының ішіндегі 18 заңдық актлер салық жүйесінен, салықтың түрлерін және салық салудың тәртібін реттейді. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында  салық ауыртпалығын төмендету мақсатында жаңа салық жүйесі жұмыс істеп  жатыр.

Салық  төлеушіге ең бастысы  ол салық жүйесінің негізгі құрылу қағидаттарын білу. Жаңа салық кодексі  ортақ біріктірілген әдістемелік  және тұжырымдамалы негіздегі заңдық актілерден тұрады. Салық кодексі  барлық салық түрін, салық салынатын  объектілерді және олардың жұмыстарының реттелуін, сонымен қатар кедендік баждарды, алымдар мен төлемдерді анықтайды.

1995 жылғы салық кодексі  12 бөлімнен тұрады. Соның ішінде 46 тарау, 179 бап бар. 1995 жылдың жиырмасыншы  шілдеден 1996 жылдың 31 желтоқсанына  дейінгі аралықта Президенттің  жарлықтары мен бірталай заңдарға өзгерістер енгізді. Бұрыңғы салық жүйесіне қарағанда бұл салық кодексінде 5 жалпы мемлекеттік және 6 жергілікті салықты ұсынды.

Төртінші кезең 2001 жылы 12 маусымында жаңа салық кодексінің қабылдауымен басталады. Бұл салық кодексі 2002 жылдың  1 қаңтарында іске қосылды. Салық  кодексінде ҚР-да қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа  да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік  баж, 4 кедендік алым белгіленген.

Бұл салық жүйесінің ерекшелігі жеңілдіктердің  жоқтығы. Кодекстің  жетінші бабында былай делінген: «Жеке сипаттағы салықтық жеңілдіктерді  беруге тиым салынған».

Салық жүйесінің әділдігі мен қарапайымдылығын ескере отырып салық кодексін құрушылар ондағы жеке және заңды тұлғалардан алынатын жеке салық жеңілдіктерді минимумға  дейін қысқартты. Осымен бірге жаңа салық заңында жалпы, яғни кейбір жағдайларда барлық төлеушілерге салық  жеңілдіктері ұсынылған.

Салық кодексі өзгергенімен экономикалық тиімділікті арттыруға  ешқандай әсер етпейді. Ол кәсіпкерліктің дамуын ынталандырмайды. Қазіргі кезде  жұмыс істеп жатқан салық саясаты  өндірушілердің табыстарының жартысынан көп бөлігін алуға арналған. Ол өндірістің құлдырауына әкеледі. Кейбір мәліметтер бойынша салықтық аударымдар табыстың 30-35 пайызынан көп болмауы  тиіс.

Салықтар мен аударымдар көбінесе өнімнің бағасына байланысты болады. Бұл көбінесе қосалған құн  салығына тиеді. Қосалған құн салығы күшті дамыған елдерде кеңінен  қолданылады. Қосылған құн салығының  пайдалануы төлем қабілеттілігі  бар сұранысты төмендетеді.

Біздің республикада салық  жүйесінің негізі 1991 жылғы салықтар сұрақтар құжат пакеті қабылданған  кезінде пайда болды. Салық заңдарына  көптеген өзгерулер енгізілді. Бірақ  басында бұл өзгерулер нарық  саясатына сай еш сипат алмады. Осының нәтижесінде салықтың түрлері  мен бюджетке міндетті төлейтін төлемдер өсе бастады. Осы кезде заңға  көптеген жеңілдіктер енгізіле бастады. Ақыр соңында осының бәрі жүйесіз  бей-берекеттікке әкеліп соқты және салық жүйесінің қызметіне, заңдық актілерге кері әсер етті.

Қазақстан Республикасында  салық жүйесінің дамуы 5 кезеңнен тұрады:

1. 1992-1995 жж. аралығында – жаңа салық жүйесінің базисінің салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы
2. 1996-1998 жж. – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды аяқтау
3. 1998-2000 жж. – барлық қағидаларды ескере отырып, салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу
4. 2001-2008 жж.  – кезекті салық кодексі қабылданып, іске қосылды.
5. 2009 жылдан қазіргі уақытқа дейін – 2009 жылғы Жаңа Салық Кодексінің іске қосылуымен байланысты. Аталған Кодекс бойынша салық түрлері мен алымдарына айтарлықтай өзгерістер енгізілді. 

5-ші кезеңдегі салық  жүйесінің дамуы 2009 жылы Жаңа  Салық Кодексінің қабылдануымен  басталады. Бұл салық кодексiнде  Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 12 салық, 5 алым, 10 төлемақы, 1 мемлекеттiк баж және консулдық алым белгiленген. [1]

Салық Кодексіндегі 13 салық  түрінің екеуі, яғни қосылған құнға  салық пен акциздер жанама салық  түрлеріне жатады. [7, 223 б]

Жаңа Салық Кодексi Қазақстанда  мынадай салықтар енгiзiлдi:

• корпоративтік табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• экспортқа рента салығы;
• жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
• әлеуметтік салық;
• көлік құралы салығы;
• жер салығы;
• мүлік салығы;
• ойын бизнесі салығы;
• тіркелген салық;
• бірыңғай жер салығы;

Аталған салық Кодексі  бойынша 3 арнаулы салық режимдері  қалыптасты. Оларға:

1. Шағын бизнес субъектілеріне арналған арнаулы салық режимі;
2. Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимі;
3. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар мен селолық тұтыну кооперативтері үшін арнаулы салық режимі.

Осы Салық Кодексiндегi келесідей 15 алымдар мен төлемақылар қарастырылған:  [1]

1. Тіркеу алымдары;
2. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағымен жүргені үшін алым;
3. Аукциондардан алынатын алым;
4. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
5. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым;
6. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
7. Жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны 
   үшін төлемақы;
8. Қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақы;
9. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
10. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
11. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
12. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;
13. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы байланысты бергені үшін төлемақы;
14. Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
15. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.

Әрине, бұндай жағдайдың  ұзақ уақыт жалғасуы мүмкін емес еді: Қазақстанның  ең басында әкімшілік-әміршілдік жоспарлы экономика қағидасына негізделген  салық жүйесі ертеден оның мемлекеттік  тәуелсіздігін  алғаннан кейін салық  салудың өзіндік позитивті жолын  қарастыру елдің әлеуметтік- экономикалық дамуында айтарлықтай кедергі болды.        

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев  өзінің «Қазақстан халқының әл- ауқатын  арттыру – мемлекеттік саясаттың  басты мақсаты» атты биылғы жолдауында еліміздің әлеуметтік – экономикалық даму үдерісінде шешуші рөл атқаратын  екі басты құжатты атап көрсетті. Ол жаңа Салық кодексі мен үш жылдық бюджет. Үкіметтің жаңа Салық кодексін қабылдауындағы себебі, ол экономиканы  жаңғыртудағы, әртараптандыруға және бизнестің «көлеңкеден» шығуына  жағдай жасайды.

Жаңа Кодекс салық қызметкерлерінің оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен  салық төлеушілер мүдделері  үйлесетіндей тікелей іс - әрекет ету  заңы сипатына ие болуы керек. Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе, шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төменделуін қарастырылуы қажет. Бюджеттің  күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.

Үкімет Салық кодексіне  Президентіміздің тапсырмасы бойынша  түзетулер енгізеді. Менің ойымша бұл оңды қадам. Біріншіден, Салық  кодексі деференциалды болуы  керек. Мұны қазақшалар болсақ, байдан байдікіндей үлес, кедейден кедейдікіндей  сыбаға алуға тиіспіз. Ал қазір «әр  қарындасқа бір сырға» ұстанымы қалыптасқан. Мәселен, зейнеткерден де, табысы төмен  ауыл мұғалімдерінен де, олигархтар мен  ірі монополистерден де 10 пайыздық табыс салығын ұстап жүрміз. Бұл  әділеттілік емес. Табыс салығының  өзі негізгі салық түріне жатады. Сондықтан да ол бюджеттің негізгі  түсімін құрайды. Бюджет өзі зорға  асырап отырған мұғалімдерінің жалақысын  өсіріп, инфляцияны қоздырғыш себептерді молайта бергенінше, олардан алынатын салық мөлшерін азайтып, керісінше  байлардан түсетін салықтық түсімді  молайтуға тиіс. Сонда ғана әлеуметтік әділеттік орнап қана қоймай, инфляцияны тежейтін бір тетікті іске қосамыз. Тағы бір айта кететін тұс, әлемнің  дамыған елдерінде «монополист  салығы» бар. Міне, осыны біз өндіріске  әлі енгізген жоқпыз. Қай кезде  де монополист өз дегенін жасауға  талпынады. Сондай жағдайда оларға «бауырым, халықты аясаңшы» деп жалбарынудың орнына халықтан олардың алғанын  бюджетке салық есебінде қайтарып отыру  керек. Ескерте кетейін, нарық жағдайында үкіметтің жалынып, жалбарынуы көңілге  күлкі келтіретін жағдай. Себебі үкіметтің  қолында мемлекеттік реттеу тетіктерінің барлығы бар. Оның ең күштісі - салық. Соны біз әлі қолданбай келеміз. Жердегі қазба байлықтарын өндіріп, байып жатқандар жеткілікті. Ал біз  олардан жер салығының өзін ала  алмаппыз. Күлкілі емес, жылайтындай  жағдай. Өткен күзде ғана астық өндіруші 40 шақты монополист нан бағасын өсіріп жіберді. Мемлекеттің лауазымды тұлғалары олармен келіссөз жүргізіп, әйтеуір бір мәмілеге келгендей болды. Тіпті арада жалынып-жалбарынуы да орын алған шығар. Ал оның орнына бағаны өсірген жаққа «монополист салығын» салсақ, мұндай күлкілі жағдайға душар болмас едік. Қазір біздің елдегі бағаны реттеп отырған негізінен үкімет емес, монополистер. Әр салада монополист бар. Ал үкімет солардың қимылына қарай шара қолданады. Ал алдағы уақытта оны болдырмаудың барлық тетіктерін үкімет өмірге енгізуге тиіс. Олай болмайынша, инфляциямен күресте түбегейлі жеңіске таяу мерзімде жету мүмкін емес. Ал «Қазақстан - 2030» стратегиялық даму бағдарламасының екінші кезеңінде инфляция толық жойылып, ырғақты, тұрақты және баянды дамитын микро және макроэкономиканы дамытып, халықтың әлеуметтік тұрмыстық жағдайын әлемдегі дамыған 50 елдің тұрғындарының деңгейіне жеткізуге тиіспіз. Бүгінгідей жартыкеш шаралармен мұндай биікке шығу мүмкін емес.

Мемлекеттің салық саясатының басты міндеті болып, салық ставкаларын  үкіметтің мақсатына сәйкес өзгерту. Фискалдық саясатты жүргізу –  еліміздің заңды органдарының айрықша  құқы, себебі бұлар мемлекеттік бюджетті қысқарту және бекіту арқылы салық  салуды және олардың жұмсалуын бақылайды. Сондықтан да қаржы тұрақтылығының жалпы ережесі бойынша, дағдарыс кезінде де қаржы ресурстары мен  бұларға қарама-қарсы қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктері сәйкес болуы керек. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі, өндірілген жалпы қоғамдық өнімнің көлеміне байланысты. Ұлттық табыстағы әлеуметтік қажеттілік көлеміне шектеу енгізу минималды  күнкөріс минимумын; минималды тұтыну бюджетін; тұтыну корзинасының құқы; еңбек  ақы, зейнет ақы, жәрдем ақы және степендия  төлеудің минималды мөлшері сиықты тұтынудың әлеуметтік нормативтерін  пайдалануға мұқтаждық етеді. Инфляция жағдайда халықтың өмір сүруінің қажетті  әлеуметтік деңгейін сақтап тұруы үшін еңбек ақы мен әлеуметтік төлемдерге индексация жүргізіледі, өтемдік үстемақылар  ұсынылады. Мұнымен қатар, халықтың әлеуметтік қажеттілігі мен оны  қанағаттандырудың негізі болып, еңбек  ақы төлеу түрлері мен жүйелері, табыс және әлеуметтік салықтардың  ставкасы арқылы еңбек ақыны салықтық реттеу, тұтынуға бағытталған қордың өсімін немесе еңбек ақы төлеудің жалпы қорын реттеуі саналады. [9, 25 б]

Кірістер саясаты 2010-2010 жылдары  елдің индустриялық-инновациялық дамуын ынталандыруды жалғастыруға, бәсекеге қабілеттілікті және экономикадағы  берілген салық жүктемесінің ұтымды теңгерімін жасауға бағытталады. 

Шағын және орта бизнеске салық  салудың қазақстандық жүйесі салық  салудың төменгі ставкасымен  ғана емес, сондай-ақ едәуір оңайлатылған есептілігімен сипатталатын жеңілдетілген  жүйе түрінде ұсынылған.

2009 жылғы 1 қаңтардан бастап  патент негізінде АСЖ-дағы салық  ставкасының ставкасы 3-тен 2%-ға  дейін төмендетілді, оңайлатылған  декларация негізінде АСЖ-дағы  жеке кәсіпкерлер мен заңды  тұлғаларға арналған бөлетін прогрессивтік шәкілдің орнына 3%-дан 5%-ға дейінгі және 3%-дан 7%-ға дейінгі ставкаларымен тиісінше 3% деңгейінде бірыңғай ставка белгіленді. Бұл шара өзінің кәсіпкерлік қабілеті мен идеяларын іске асыруға ұмтылатын халықтың бастамашыл бөлігіне қолдау көрсетеді.

2009 жылы қосылған құн  салығының ставкасы 14 пайызға, 2010 жылы 13 пайызға, ал 2010 жылы ҚҚС 12 пайызға  дейін төмендетілді. Бұл шара кәсіпорындарға өндірісті жаңғыртуға жұмсалған қаражатты айналымнан оны кеңейтуге және дамытуға босатуға мүмкіндік берді.